अक्षता

अक्षता:

तांबडी पिंजर वा हळद घालून रंगयल्ल्या तांदळांक अक्षता अशें म्हणटात. देवपुजेंतलें ‘ अक्षता ’ हें मुखेल पुजे सामान आसा. देवपुजेंत एकाद्रो उपचार मेळना जाल्यार ते सुवातेर देवाक अक्षता ओंपतात. म्हापुजेंतली आंगपूजा आनी आवरणपूजा अक्षता घालुनूच करतात. देव-देवतांक दवरिल्ल्या सुपारेचेर अक्षता घालून देवाक होरायतात. त्या संबंदान मंत्र असोः

अक्षतास्तण्डुलाः शुभ्राः कुङ्कुमेन विराजिताः। मया निवेदिता भक्त्या गृहाण परमेशवरा।

अर्थः कुकमान रंगयल्ले धवे तांदूळ म्हणजेच अक्षता हांव तुका भक्ति भावान ओंपता. देव परमेकश्र्वरा, त्यो तूं स्वीकार करून घे.

लग्ना वेळा न्हवऱ्या - व्हंकलेचेर आनी मुजी वेळार मुंज्याचेर अक्षता उडोवपाची पध्दत पूर्विल्ल्या काळां सावन चलत आयल्या. अक्षतेंतले तांदूळ सुपीकपणाचें प्रतीक अशें मानतात. न्हवऱ्या – व्हंकलेचें लग्न संततीन फळाक येवचें होच उद्देश तातूंत आसता. अक्षता भुता-खेतांचें निवारण करतात असो समज आसा. देखुनूच, न्हवऱ्या – व्हंकलेक भुतांची दिश्ट लागची न्हय म्हूण तांचेर अक्षता उडयतात. लग्नांत ‘ अक्षतारोपण ’ हो एक वेगळोच विधी आसा. तुळशी लग्नांतूय अक्षतांचो वापर करतात. ब्राह्मण आशीर्वाद दितना अक्षता माथ्यार घालतात. घरांत सोरोप येत जाल्यार मंत्रायल्ल्यो अक्षता घरा भोंवतणी शिंपडायतात.

ग्रीस देसांत ह्याच कारणा खातीर पीठ आनी मिठाय वांटपाची चाल आशिल्ली. हालींच्या काळांत लग्न सुवाळ्यांनी वेग-वेगळ्या रंगान रंगयल्ल्या तांदळांच्या अक्षतांचो वापर केल्लो दिसता. पारशी जमातीच्या लग्नांत आनी ‘ नवजोत ’ (बटूविधी) सुवाळ्याक अक्षता उडोवपाची प्रथा आसा.

अक्षता: अक्षता = ( अ + क्षर )- जाका क्षरण वा क्षय ना तें अक्षर (जें केन्नाच उणे जायना). ह्या शब्दाचें वेग-वेगळ्या पंथांत आनी तत्त्वज्ञानाच्या संप्रदायांत विंगड विंगड अर्थ जातात. कांय अर्थ फुडल्या प्रमाण आसातः-

१. विरगळनासतना उरपी, विकार न पावपी, कूटस्थ, नित्य, सर्वभावातीत आनी केवल निर्गुण. २. ‘ वर्णस्मारकरेखात्मकलिपिसन्निवेशः ’ वर्णाची याद करून दिवपी रेखात्मक लिपीप्रकार (न्यायकोश). ३. पखह्म, मोक्ष(वेदान्तमते). ४. लक्ष्म(माध्वमत) ५. भगवदंशभूतो भगवद्रूपो घामविशेषः बगवंताची अंशभूत आनी भगवद्रूप अशी सुवात (वल्लभमत) ६. ओंकार,वेदांचें सार आनी परमेश्वर हांचो वाचक (गीताः ८.११; १०.२५) ७. अकारादि क्षकारान्त एकावन्न वर्ण

षाण्मासिके तु सम्प्राप्ते भ्रान्तिः संजायते यतः । धात्राक्षराणि सृष्टानि पत्रारुढाण्यतः पुरा ।। (आह्मिक तत्व)

अर्थः स म्हयने जातकच अक्षरां विशीं दुबाव उरचो न्हय म्हूण ब्रह्मदेवान अक्षरांची लिपी घडयली.

संवसारांतल्या वेग-वेगळ्या भासांच्या वेग-वेगळ्या आवाजाच्या चिन्हांक अक्षरां म्हणटात.पूर्विल्ल्या संस्कृत साहित्यांत शब्दांचो प्रयोग ध्वन्यात्मक (उच्चार करतना), संकेतात्मक (बरयल्ल्या रुपांत) अशा दोनूस अर्थांत सांपडटा. ऋग्वेदांत वर्णमालेक अक्षर अशें म्हळां (ऋ.१.१६४.२४ - ३९). अक्षर म्हळ्यार न पाझरपी, अशी तांची व्युत्पत्ती सांगल्या. ऋग्वेदकाळांत अक्षरां कोरांतून काडटाले म्हुण तशें म्हळां. कोरिल्ल्या अक्षरांचेर उदक पडल्यार लेगीत शाय व्हांवना वा पाझरना. वर्ण शब्द फकत संकेतात्मक चिन्ह ह्या अर्थानच मेळटा. वर्णशब्द रंगप वा रंगवप ह्या अर्थाचे वर्ण ह्या धातू वेल्यान आयल्यात. वैदिक काळार तो अक्षराचो पर्याय शब्द जाल्लो. त्या काळार अक्षरां रंगीत शायेन बरयताले आसूंक जाय अशें दिसता. ध्वनिशास्त्रा प्रमाण एका वेळार तोंडांतल्यान भायर पडपी आवाज म्हळ्यार अक्षर अशें मानतालें, मागीर तो बरोवपाक लिपयेंतलें एक वा ताच्याकूय चड अक्षरां लागल्यार लेगीत चलतालीं. अक्षराचो जीव स्वरांचेर आसता, मागीर तातूंत आरंभाक वा शेवटा व्यंजनोच्चार मेळूं वा मेळनाका तातूंत कांय फरक पडना. देखीकः गोमुख ह्या शब्दाच्या लेखना कडेन पळोवन तातूंत तीन अक्षरां आसात अशे समजप चुकीचें थारतलें. तातूंत ‘ गो ’ आनी ‘ मुख ’ अशीं दोनूय अक्षरां आसात. ‘ गो ’ हे स्वरान्त तर ‘ मुख ’ हें व्यंजतान्त आसा. ‘ स्वरान्त ’ अक्षरांक विवृत आनी व्यजनान्त अक्षरांक ‘ संवृत ’ म्हणटात.

अक्षरांक लघु-गुरु अशें आनीकूय दोन भेद आसात. ऱ्हस्व स्वरान्त अक्षराक लघु आनी दीर्घ स्वरान्त अक्षरांक गुरु म्हणटात. ऱ्हस्वाची मात्रा एक धरल्यार दीर्घाच्यो दोन धरतात. ऱ्हस्वाच्या उच्चारांक जितलो वेळ लागता ताचे दुपटीन वेळ दीर्घाचो धरचो असो संकेत आसा. हे खेरीज तिसरी तरा म्हळ्यार प्लुत. तीन मात्रांच्या अक्षराक प्लुत म्हणटात, म्हळ्यार प्लुताचो उच्चार करतना स्वर थोडो लांबोवन तीन मात्रांचो काळ काडपाचो आसता.

वयलो आशय भरतान फुडले प्रमाण सांगला.

एकमात्रं भवेद् ऱ्हस्व व्दिमात्रं दीर्घमिष्यते। प्लुतं चैव त्रिमात्रं स्यादक्षर स्वरयोजनात. ( नाट्यशास्त्रः १७.११६ )

वर्णात्मक अक्षरांचो सोद लेखनकलेंतल्या वयल्या पांवड्यावेल्या उदरगतीचें चिन्ह जावन आसा. हे पध्दती भितर एक चिन्ह एकूच आवाज व्यक्त करता. शेंकड्यांनी आवाज न्ही. हे नदरेन देवनागरी लिपी सगळ्यांत श्रेष्ठ मानल्या. तातूंत एक अक्षर एकूच आवाज दाखयता. त्या मानान अरेबीक आनी रोमन लिपी अजुनूय पूर्णत्वाक पावूंक ना. वर्णात्मक अक्षरांक आवाज आनी अक्षर हातूंत कसलोच लागींचो संबंद नासता. फकत परंपरेन तो संबंद मानतात. अक्षर आनी वर्ण हातूंतय शुभ - अशुभ कल्पना करपाक आयल्यात. वर्णाचें शुभ, अशुभ आनी दग्ध अशें वर्गीकरण मेळटा. काव्याच्या आरंभाक अशुभ अक्षर नासचें; असो संकेत आसा.

( छन्दो रचना ) अक्षरां अ-क-च-ट-त-प-य-श ह्या आठ वर्गांत वांटल्यांत. दरेक वर्गाची खाशेली देवता आसून श्लोक वा पद्य हाच्या आरंभाक खास वर्गांतली अक्षरां आपणायिल्ल्यान एक खास फल मेळटा अशें म्हळां. तांचे विस्कटावन केल्ले भाग फुडले प्रमाण आसात. वर्ग देवता फल अ सोम आयुर्वुध्दि क अंगारक कीर्ति च बुध धनप्राप्ति ट गुरु सौभाग्य त शुक्र कीर्ति प शनैश्चर मंदता य सूर्य मरण श राहू शून्यता.