अमीर खुसरौ
देवनागरी
|
|
अमीर खुसरौ हो फार्सी भाशेंतलो नामनेचो भारतीय कवी, विद्वान आनी संगीतकार. ताचें पुराय नांव अबुल-हसन यमीननुद्दीन अमीर खुसरौ देहलवी.
जल्म आनी भुरगेपण
बदलताचो जल्म एटा जिल्ह्यांतल्या (उत्तर प्रदेश) पटियाली गांवांत जालो. ताचो बापूय अमीर सैफुद्दीन महमूद हो तुर्कस्तानांतलो सरदार आशिल्लो. तो अल्तमशचे मुस्तींत भारतांत येवन स्थायिक जालो. ताची आवय भारतीय आशिल्ली. तो धा वर्साचो आसतनाच ताचो बापूय भायर पडलो. ताच्या आज्यान (आवयचो बापूय) आनी आवयन ताका वाडयलो. ल्हान आसतनाच तो निजामुद्दीन औलिया ह्या सत्पुरुशाचो अनुयायी जालो. ताचेविशीं खुसरौक खूब आदर आनी मोग आशिल्लो.
ताणें ल्हान आसतनाच कविता बरोवंक सुरवात केली तशेंच फार्सी, अरबी, तुर्की आनी हिंदी ह्या भाशांचो अभ्यास केलो. दिल्लीच्या राजदरबारांत राजकवी म्हूण ताणें खूब वर्सां काम केलें. कैकुबाद ह्या सुलतानान ताका ‘मलिक-उश-शुअरा’ म्हळ्यार ‘कविसम्राट’ अशी पदवी दिली.इगाणांतले फार्सी विद्वान ताचो ‘तूती-ए-हिंद’ (भारताचो पोपट) म्हूण गौरव करताले. ताची काव्य निर्मणी खूब ऊंच पांवड्याची जावन आसा. तो फार्सी भाशेंतलो नामनेचो कवी आशिल्लोच ते भायर भाशाशास्त्रज्ञ, संगीतकार, गूढवादी आनी अश्टतासांचो विद्वान असी ताणें कीर्त मेळयली.
हिंदूस्तानी संगीताच्या मळार ताणें मोलादीक वावर केलो आनी तें चड समृध्द केलें. कांय नवे राग आनी मिश्र राग तयार करून ते लोकांमदीं पावयलें. देखीक- यमन, कल्याण, काफी, बहर, झीलफ, सांजगिरी, मजीर, फरगन, सरमदी आदी. सतार हें वाद्य लोकांमदीं पावोवपाचें श्रेय ताकाच वता. कवाली पद्दतीची गायकी खुरसैन पयलीं सोदून काडली अशें म्हणटात. पखवाजापसून तबलें आनी डग्गो अशे दोन भाग करून ताचें एक नवें वाद्य ताणें तयार केलें आनी प्रचारांत हाडलें. ताका संगीततज्ञांनी ‘नायक’ अशी भोवमानाची पदवी दिल्ली.
फार्सींतल्या नामनेच्या कवींमदीं ताची गणना जाता. ताच्या काव्यांत सखोल अनुभूती, कल्पनाशक्त आनी खास करून भारतीय उपमा आनी अलंकार हांचो आस्पाव आसा. ताणें गद्य काव्य लेगीत बरयलां. तातूंत ताची स्वतंत्र शैली दिसून येता. भारताविशीं ताका उपाट मोग आशिल्लो. ‘नुह सिपिहर’ ह्या ताच्या ग्रंथांत ताणें भारताचें गिन्यान आनी संस्कृताय हांचो भोवमानान उल्लेख केला.
बरपावळ
बदलताची ग्रंथ निर्मणी अशीः पांच कवितां झेले (दीवान): 1.तुहफतुल-सिगर (1272) 2.वस्तुल हयात(1285) 3. गुर्रतुल-कमाल (1294) 4. बकीया-ए-नकीया (1316) आनी 5. निहायतुल- कमाल (1324). पांच इतिहासीक खंडकाव्यां (तारीखी मस्नवियाँ) – 1. किरानुस-सअदेन (1289) 2. मिफताहुल-फुतूह (1291) 3. खिज्रर खाँ दवल रानी(1316) 4. नुह सिपिहर (1318) आनी 5. तुगसक नामा(1324). हीं खंडकाव्यां राजांचें आनी सुलतानाचें तुस्तेचेर आदारिल्लीं आसात.
इराणचो नामनेचो फार्सी कवी निजामी-ए-गंजवी (सुमार 1141-1203) हाणें ‘खम्सा’ म्हळ्यार पांच मस्नवियाँ बरयल्यात, ताचो आदर्श फुडें दवरून खुसरौन 1298 ते 301 ह्या काळांत पांच मस्नवियाँ बरयल्यो. 1.मतलअ उ’ल अनवार 2. शीरि खुसरौ 3. मजनूँ लैला 4. आईना-इ-सिकंदरी आनी 5. हश्त-बिहिश्त. तीन गद्य ग्रंथः 1. खजाइनु,ल फुतूह (अल्ला- उद्दीन खिलजीच्या काळचो इतिहास) 2. इअजाजे खुसरवी (स्फुट लेखांचो झेलो) 3. अफजलु’ ल फवाइद (निजामुद्दीन औलिया हाच्या वचनांचो आनी उपदेशामचो झेलो).
जवाहरे खुसरवी ह्या नांवाचो एक काव्यझेलो आसून तातूंत ताचे दोहे,गीत, पहेलियाँ (कूटकाव्य) आनी फार्सी-हिंदी भरसल्लीं कांय पदां हांचो आस्पाव आसा. ताणें हिंदी भाशेंतूय बरीच ग्रंथ रचणूक केल्या अशें म्हणटात. ‘खालिक बारी’ नांवाचो ताचो हिंदी गद्यग्रंथ नांवाजिल्लो आसा.