अमेरिका खंड

अमेरिका खंडः

अस्तंतेवटेनच्या उत्तर अमेरिका, दक्षिण अमेरिका आनी अमेरिका ह्या सगळ्या वाठारांचें नांव . अमेरिकाच्या संयुक्त संस्थानाकय (U.S.A) बरेच फावट अमेरिका असें म्हणटात. अमेरिगो व्हेसपूची (1451-1512) ह्या इटालियन भोंवडेकारावेल्यान ह्या वाठाराक अमेरिका हें नांव मार्टिन वॉल्टझेम्यूलर हाणें 1507 वर्सा आपल्या ग्रंथातल्यान दिलें.वॉल्टझेम्यूलराक तो मेरेन कोलंबसाच्या भोंवडेविशीं कांयच नामनेचीं आनी प्रमाण मानताले. हाका लागून ह्या वाठाराक अमेरिका हें नांव फुडें तशेंच उरलें.

अमेरिका, उत्तरः

क्षेत्रफळ 2 कोटी 15 लाख चौ.किमी. दक्षिण-उत्तर अक्षवृत्त 7° उ. (पनामा) ते 83° 7’ उ. (एल्झीमीयर जुव्यांच्या उत्तरेच्या तोंका मेरेन ) रेखावृत्तीय विस्तार 172° 25 उदेंत (अल्यूशन जुंवे) ते 53° 32’ अस्तंत (न्यू फावंड लँड) ह्या खंडाचे उत्तरेक आर्क्टिक म्हासागर, उदेंतेक अॅटलांटिक आनी अस्तंतेक पॅसिफिक म्हासागर आनी दक्षिणेवटेन मध्य अमेरिका. ईशान्येवटेनचो ग्रीनलँड जुंवो कांय जाणांच्या मतान ह्याच खंडांत येता. जगाचे भूंयेचो 16% वांटो ह्या खंडाचो आसा. हवाई जुंवो सोडून उत्तरे वटेनचे अमेरिकेचीं संयुक्त संस्थानां (U.S.A), कॅनडा, मॅक्सिको हे देश ह्या खंडांत आसात.

भूंयवर्णनः

भूंयेचे नदरेंतल्यान ह्या खंडाचे चार मुखेल वांटे जातात. इशान्येवटेनचो कॅनडाचो वाठार, उदेंतेवटेनचो देंगरी वाठार आनी ताचे कुशीक आशिल्लो दर्यादेगेवेल्या मळांचो वाठार, मदलो मळाचो वाठार आनी अस्तंतेवटेनचो दोंगरी आनी पठारी वाठार.कॅनडा वटेनचो वाठार हो सामको पोरनो आसा. कांय जाणांच्या मतान आर्क्टिक जुंवो आनी ग्रीनलँड हेय कुडके ह्याच वाठाराक पयलीं जोडून आशिल्ले. ह्या वाठारांत ल्हानसान दोंगर आनी बरीचशीं तसान पठारां आसात. दोंगरी वाठाराच्या उदेंतेक अस्तंत रेवेंची दर्यादेग आसा. ती दक्षिणेवटेन रूंद जायत वता. हांगा दर्यादेगांलागीं रेवेचे बांद, चिखलाचे वाठार आनी जुंवे तयार जाल्यात. पठारावेल्यान मळाच्या वाठारांवटेन पडपी धबधब्यांक लागून थंय धबधब्यांची वळ (फॉल लायन) तयार जाल्या. मेक्सिको वटेन सकयल्लो दर्यादेगेवेलो वाठार रानांनी भरला. अस्तंतेवटेन आशिल्ल्या दोंगरी वाठारांत रॉकी पर्वतांची वळ लांबायेन जगांत दुसऱ्या नंबराची आसा. ती आर्क्टिक म्हासागरा सावन न्यू मेक्सिको मेरेन पातळ्ळ्या. थंय सावन ती मेक्सिकोंतलो सिएर्रा माद्रे, मध्य अमेरिकेंतल्यो दोंगरा वळी आनी फुडें दक्षिण अमेरिकेंतलो अँडीज पर्वत हांका वचून मेळटा. रॉकीच्या अस्तंतेक अलास्का पर्वत, ब्रिटीश, कोंलबियाचे पर्वत, कोस्ट रेंज, कॅस्केड रेंज आनी सिएर्रा नेव्हाडा हे दोंगर आसात.ह्या खंडाचे उत्तरेवटेन आर्क्टिक दर्या पातळ्ळा. ग्रीनलँड आनी बॅफीन जुव्यांच्या मदीं बॅफीनचो उपसागर आसा. व्हिक्टोरिया आनी बँक्स जुव्यांच्या अस्तंतेक बोफर्ट दर्या आसा.अलास्का आनी उदेंत रशियाच्या वाठारांक जोडपी चुकचो दर्या अस्तंतेवटेन आसा. कॅनडाचे उत्तरेक बूथियाचें आखात, फॉक्स बॅसिन, हडसन उपसागर, अंगवा आखात आनी जेम्स उपसागर आसा. कॅनडाचे उदेंतेक अॅटलांटिक म्हासागर, जमनीलागचो लॅब्रॅडॉरटो दर्या, सेंट लॉरेन्सचे आखात, फंडीचो उपसागर आनी प्लासेशाचें आखात आसा. संयुक्त संस्थानाचे (U.S.A) उदेंतेक चेसपीक आनी डोलावेरचीं आखातां आसात. सादारणपणान सगळीं उदेंत दर्यादेग अॅटलांटिक म्हासागरान भरल्या. दक्षिणेवटेन फ्लॉरिडाचो दर्या आनी मॉक्सिकोचे आखात आसात. अस्तंतेवटेन पॅसिफीक म्हासागर आसा.

मदल्या मळांच्या वाठारांतल्यान येवपी न्हंयो उदका पुरवणेच्या नदरेंतल्यान म्हत्वाच्यो आसात. संयुक्त संस्थानांतले अर्द्या परस चड उदक मिसिसिपी न्हंयतल्यान येता. मिसूरी ही तिची मुखेल उपन्हंय. ही मदल्या रॉकी पर्वतांतल्यान सुरू जाता. मिसिसिपी-मिसुरीक लांबाय 6,260 किमी. आसा. उदेंतेकडल्यान तिका ओहायओ आनी टेनेसी ह्यो म्हत्वाच्यो न्हंयो मेळटात. मिसिसिपी मिसुरीक लागून हो वाठार बरोच पिकाळ जाला. यूकॉन ही कॅनेडियन रॉकी सावन मध्य अलास्का मेरेन आनी फुडें बेरिंग वटेन व्हांवता. मॅकॅन्झी ही उत्तरेवटेन व्हांवपी न्हंय आर्क्टिक म्हासागराक मेळटा. तिका व्हडल्योशो उपन्हंयो नात. कोलंबिया न्हंय मध्य आनी दक्षिण रॉकी पर्वतासावन कॅलिफोनिर्याच्या आखाता मेरेन व्हांवता. ‘रिओ ग्रान्दि’ ही रॉकीच्या उदेंत उतारावेल्यान संयुक्त संस्थानांतल्यान फुडें मॅक्सिकोंत पावता आनी थंयच्या आखाताक मेळटा. उदेंतेवटेन कनेक्टिकट, हडसन, मोहॉक, डेलावेअर, पोटोमॅक, जेम्स, सेंट लॉरेन्स, हॅमिल्टन ह्यो ल्हान न्हंयो आसात. तशेंच अस्तंतेवटेन उण्या लांबायेच्यो न्हंयो चड आसात.

तळ्यामदीं सुपीरिअर, मिशिगन, ह्यूरन, ईअरी आनी आँटॅरिओ हीं व्हडलीं तळीं नामनेचीं आसात. सुपीरिअर तळें सेंट मेरी न्हंयेकडेन जोडून आसा. मिशीगन आनी ह्युरन दक्षिणेवटेंतल्या ईअरी तळ्याकडेन सेंट क्लेअर आनी डिट्रॉयट न्हंयांक लागून जोडलां. हे न्हंयेचेर नामनेचो नायगारा धबधबो आसा. 1959 वर्सा ‘सेंट लॉरेन्स सीवे’ निर्माण जाल्ल्या सावन भितरल्या वाठारां कडेन म्हासागराचो संबंद आयला. ह्या तळ्यां भायर संयुक्त संस्थांनांतलें सॉल्ट लेक, आनी कॅनडांतलीं ग्रेट बेअर लेक, ग्रेट स्लेव लेक, विनीपेग ह्या सारकीं बरींच तळीं आसात.

हवामानः

ह्या खंडांत हवामानाचे विंगड विंगड प्रकार दिसून येतात. अक्षांश विस्तारा प्रमाण, थळावी उंचाय, वारें आनी दर्यांतले प्रवाह हांचोय परिणाम हवामानाचेर दिसून येता. बेरिगसावन आर्क्टिक म्हासागरा मेरेनच्या वाठारांत जानेवारींत -40° ते -29° से. आनी जुलयांत -1° ते 10° से. तापमान आसता. सुमार 25सेंमी. पावस पडटा. ह्या वाठारांत बरेंच हिम पडटा. हाचे दक्षिणेक अलास्का ते मध्य कॅनडा वाठांतरांनी जानेवारींत -30° ते -20° से. जुलयांत 10° ते 15° से. तापमान आनी 25 ते 50 सेंमी. पावस पडटा. अलास्का ते उत्तर कॅलिफोर्निया ह्या पॅसिफीक दर्यादेगेर उत्तरेवटेन जानेवारींत -10° ते 0° से. आनी दक्षिणेवटेन 10° ते 15° से. तापमान आनी जुलयांत 10° ते 20° से. मेरेन तापमान आसता. अस्तंतेच्या वाऱ्याक लागून पावस 100 ते 250 सेंमी. मेरेन पडटा. दक्षिणेवटेनचें हवामान सादारणपणान उत्तर गोलार्धांतल्या हवामाना भशेन आसता.

खनीज संपत्तीः

पूर्विल्ल्या काळांत अमेरिकेची भूंय दर्यापोंदा आशिल्ली. फातरांच्या थराक लागून उपरांत ही जमीन वयर येतकच हांगा तेलाच्यो बऱ्योच खणी सांपडल्यो. आर्क्टिक दर्यासावन ह्या खंडाच्या मदल्या वाठारांतल्यान दक्षिणेवटेन वचपी पट्टो तेला खातीर नांवाजिल्लो आसा. कोळसो, सैमीक वायु, पॅट्रोलियम हांची बरीच सांठवण हांगा सांपडटा. लोखण चडशें कॅनडाच्या वाठारांत मेळटा. कॅनडाच्या राश्ट्रीय उत्पादनाचो व्हडलो वांटो खनिजांतल्यान येता. मॅक्सिकोंत चांदी, संयुक्त संस्थांनांत तांबें, भांगर, शिशें, जस्त आनी लोखण आसा. उत्तर ऑरेकॅन्सॉ हांगा बॉक्सायट, अॅलाबॅमा हांगां चांदी आनी क्यूबांत लोखण चड मेळटा. शिमीटा खातीर उपेगी पडपी रेंव ह्या खंडांत बरीच आसा. जगांतलो 52% कोळसो हांगा मेळटा. युरेनियम,निकेल, कोबाल्ट ह्या खातीर कॅनडा जाल्यार तेल, व्हॅनेडियम ह्या खातीर संयुक्त संस्थांनां आनी मेक्सिकोची नामना आसा.

वनस्पतः

सामके उत्तरेक टंड्रा वाठारांतलीं झोपां आसात. ताचे दक्षिणेवटेन अलास्का सावन लॅब्रॅडामेरेन सूचिपर्णी (अशीर पानां) रुखांचें रान पातळ्ळां. हातूंत फर, स्प्रूस, लार्च, पायन हे रुख मुखेल आसात. अस्तंतेवटेंतल्या चड पावसाच्या वाठारांनी दाट आनी सदां पाचवीं रानां आसात. दर्यादेगांवेले दोंगर, पॅसिफीक देंवतेवेलो म्हळ्यार अस्तंतेचो वाठार हांगा डग्लस फर, रेड सेडर,हॅमलॉक, शुगर पायन, यलो पायन सीडार ह्या जातींचे रुख आसात. मॅक्सिकोचें पठार आनी अस्तंत वाठारांतल्या वाळवंटाच्या वाठारांनी वाळवंटांत वाडपी वनस्पत आसा. निवलांच्यो तरेकवार जाती हें हांगाचें खाशेलेंपण. उदेंतेच्या वाठारांत अॅपॉलॅचियन वाठार सोडून हेर कडेन घट आनी मोव लाकूड दिवपी रानां आसात. ओक, चेस्टनट हीं घट लाकडांची झाडां मिसीसीपी, ओहायओ ह्या वाठारांनीं चड आसात. रानां कापून उडयल्ल्यान हालीं बरेंच लुकसाण जालां. ग्रेट प्लेन्स आनी मदलीं मळां हे चड करून तणाचे वाठार आसात, तांतलो बरोचसो वांटो हालीं शेतवडी खातीर उपेगांत हाडला.

मोनजातः

अमेरिका खंडांत उत्तरेवटेनची वास्वेलां, कॅरिबू, मस्कऑक्स, सुणो, सील, तरेकवार सुकणीं हेसारकी सामक्या थंड हवामानांत दीस काडपी मोनजात आसा, जाल्यार संयुक्त संस्थांनाच्या उदेंतेवटेनच्या अर्द्या वाठारांत शेतवाडीक उपेगी पडपी पोशिल्लीं दनावरां बऱ्याच प्रमाणांत आसात. अस्तंतेकडल्यान अर्द्या वाठारांत चोमो करून रावपी प्राणी आनी हेर रानवटी जनावरां आसात. प्रेअरी वाठारांत अमेरिकन बायसन हे रानरेड्या भशेन दिसपी प्राणी बरेच आशिल्ले पूण तांची शिकार केल्ल्यान ते आतां उणे जाल्यात. उत्तरेवटेनच्या रानांनी सिल्वर फॉक्स, अर्मिन, बीव्हर, मिंक ह्या सारके आंगार बरीच ल्हंव आशिल्ले प्राणी बरेच आसात. रॉकी पर्वतावेले बोकड, मेंढरां, प्युमा, ग्रिझली वास्वेल, मेरू, हरणां, मस्करॅट, रॅकून, ऑपोसम, साळ हे प्राणी खाशेले आसात. मेक्सिको सारक्या वाठारांनी हेरां वांगडा मानगीं, मध्य आनी दक्षिण अमेरिकेंतल्या भशेन जाग्वार, आर्माडिल्लो ह्या सारके प्राणी आसात. उत्तर अॅटलांटिक दर्यादेगेर कॉड, हॅडॉक, मॅकरल, हेरिंग सारकें नुस्तें भरपूर आसा. न्यू फावंडलँडचें ग्रँड बँक्स, संयुक्त संस्थानाच्या दर्यादेगेवेलें जॉर्ज बँक्स ही जगांतलीं नामनेचीं नुस्तेमारीची ठिकाणां आसात. ब्रिटिश कोलंबिया आनी अलास्का हांच्या दर्यादेगांचेर सॅमन नुस्तें व्हड प्रमाणांत आसात. नोव्हास्कोशा आनी प्रिन्स एडवर्ड जुंवे हांगा कालवां चड मेळटात.

अमेरिका दक्षिणः

आकारान जगांतलो चवथो खंड क्षेत्रफळ सुमार 1,78,17,530 चौ. किमी. विस्तार 12° 28’ उत्तर ते 55° 59’ दक्षिण अक्षांश. रेखावृत्तीय विस्तार 34° 47’ अस्तंत ते 81° 20’ अस्तंत. उत्तरेच्या कोलंबियांतल्या पॉयंट गिनी सावन दक्षिणेक केप हॉर्न जुव्यां मेरेन तांची लांबाय सुमार 7,645 किमी. आसा. उदेंतेच्या ब्राझीलांतल्या पेद्रास पॉयंट ते अस्तंतेतल्या पेरूंच्या पारीन्यास पॉयंटमेरेन रुंदाय सुमार 5,150 किमी. दर्या देग सुमार 39,885 किमी. लांबयेची आसा. जगांतल्या वट्ट भूंयेचो 12.5% वांटो ह्या खंडाचो आसा. उत्तरेवटेन कॅरेबियन दर्या,ईशान्य आनी उदेंतेक अटलांटिक म्हासागर, दक्षिणेवटेन अंटार्क्टिका दर्या आनी अस्तंतेक पॅसिफीक म्हासागर आसा. दक्षिण अमेरिकेच्या सामक्या दक्षिणेवटेनच्या तोंका सावन अंटार्क्टिका खंड सुमार 1,000 किमी. पयस आसा. ह्या खंडांत आर्जेंटिना, बोलीव्हीया, ब्राझील, चिली, केलंबिया, एक्वादोर, गुयाना पॅराग्वे, पेरू, व्हेनेझुअॅला आनी युरुग्वे हीं राश्ट्रां आसात. फ्रेंच गियाना, डच गियाना वा सुरीनाम ह्यो हालींहालीं मेरेन वसाहती आशिल्ल्यो.

भूंयवर्णनः

भूंय रचणूकेचे नदरेंतल्यान दक्षिण अमेरिकेचे चार वांटे जातात. पॅसिफीक दर्यादेग, अँडीज पर्वत, मदली मळां आनी उदेंतेकडले दोंगरी वाठार.पॅसिफीक दर्यादेग चडशी 80 किमी. परस अरुंद आसा. कांय जाग्यांचेर तर ती फकत आठ किमी. रुंद आसा. उदेंत दर्यादेगे परस अस्तंते वटेनची दर्यादेग चड देंवतेची आसा. 26° दक्षिणे लागीं दर्यादेगे सावन 80 किमी. पयस आशिल्ल्या ‘रिचर्डस्डीप’ची खोलाय 7,600 मी. परस चड आसा. पॅटेगोनियाच्या उत्तरेक पॅसिफीक दर्यादेग सामकी सरळ आसा. थंय सैमीक बंदरां नात.दक्षिण आनी मध्य चिलीत दर्यादेगेक समांतर आशिल्ल्या एका देगणाचे अस्तंतेक एक पर्वतांची वळ आसा. तिची उंचाय उत्तरेवटेन वाडत वता. उत्तर चिलींतली दर्यादेग ऊंच, उब्या दोंगरांची आसा आनी पेरु, कोलंबिया, एक्वाददोर हांगा दर्यादेगेवेले पर्वत अस्तित्वांत ना म्हळ्यार जाता.दक्षिण अमेरिकेचे सगळे अस्तंत दिकेक दर्यादेगेक समांतर आशिल्ली अँडीज दोंगरांती वळ जगांत उंचायेच्या बाबतींत दुसरी आसा. हिमालया परस दुसरी खंयचीच पर्वतावळ तिचे परस उंच ना. तिची लांबाय 7,200 किमी. आसा. हांगाच्या दोंगराच्यो 50 परस चड तेंगश्यो 6,000 मी. परस चड उंचायेच्यो आसात. अॅकन्काग्वा तेंगशी सगळ्यांत चड ऊंच (7,035 मी.) कांय दोंगर म्हळ्यार जित्या ज्वालामुखींची तोंडां आसात. भूंयकांपरस बरेच फावट जातात. 1970 वर्सा जाल्ल्या भूंयकापाक लागून पेरु देशांत बरेंच लुकसाण जाल्लें. दक्षिण वाठारांनी बरेच कडेन हिमाच्यो न्हंयो आसात. ह्यो न्हंयो दर्याक वचून मेळटात. हिमान भरिल्ल्यो दोंगरा तेंगश्यो, फातरांचे उबे दोंगर, दाट रानांच्यो देंवत्यो, तणानी भरिल्लीं पठारां अशीं अँडीजची कांय खाशेलेपणां आसात.

मदल्या मळांचो वाठार दक्षिण अमेरिकेच्या ¾ वांट्यात आसा. हो वाठार अँडीजच्या उदेंतेक आसा. तो ह्या खंडाच्या भितरल्या वाठारांतूच आसा. फकत अॅमॅझॉनच्या तोंडा कडेन आनी रिओ दे ला प्लाताच्या देगांचेर सकयल्ले वाठार सांपडटात. कोलंबिया आनी व्हॅनेझुअॅला ओरिनोको हांगाच्या अँडीज पर्वत आनी गियानाचो उंचेलो वाठार हांचेमदीं लाझोनचें मळ आसा. अॅमेझॉन न्हंयच्या कडानीं पावसाचीं रानां आसात. अर्जेटिना आनी पॅराग्वेंतलो लान चाको हो रानांचो आनी झोपांचो वाठार आनी युरुग्वे वटेन आशिल्लो शेतांचो आनी गोरवां चरपी मळाचो वाठार हे सगळे मळांच्या वाठारांत येतात.

उदेंतेवटेनचो दोंगरी वाठार अँडीज परस बऱ्याच उण्या उंचायेचो आसा. गियाना, ब्राझील हांगाचे उंचेले वाठार आनी पॅटागोनियाचें पठार अशे हाचे तीन वांटे जातात. गियानाचो उंचलो वाठार सुमार 1.525 मी. ऊंच आसा. थंय व्हांवपी घोग्यांचेर ऊंच धबधबे तयार जाल्यात. गुयाना, व्हॅनेझूएला आनी ब्राझील हांचे शीमवेलो मावंट रॉरायमा, 2,850 मी. उंचायेचो आसा. हो दोंगर गियानांत सगळ्यां परस उंच आसा. पावस आनी पर्यावरणाक लागून हांगाच्या बऱ्याच दोंगरांक घुमटांचो आकार आयला. देखीकः रिओ द जानैरु लागींचो ‘शुगरलोफ’ दोंगर.

उदेंतेवटेनची दर्यादेग ही अस्तंतेपरस वेगळी. केप साऊँ रोके आनी रिओ ग्राँद द सूल हांचे मदली दर्यादेग ब्राझीलच्या पठारा मेरेन पावता. ह्या वाठारांत रेसिफे, साल्वादोर, व्हितॉरिया,रिओ द जानैरु, फ्लोरि आनोपोलिस ही जगांतलीं कांय सोबीत बंदरां आसात. ताचे दक्षिणेक रिओ दे ला प्लाता हे खाडीचें मुख आसा. पाराना, युरुग्वे ह्यो न्हंयो हांगासावन दर्याक मेळटात. तांचे उत्तर देगेर माँतेव्हिडीओ आनी दक्षिणेक बुअॅनॉ आयरीझ हीं बंदरां आसात.

उदेंत दर्यादेगेवटेन जुंवे उणे आसात. व्हॅनेझुअॅला लागीं त्रिनिदाद आनी अॅमॅझॉनच्या तोंडालागींचे माराझो हे सोडल्यार हेर सगळे ल्हान आसात.

दक्षिण अमेरिकेंत पांच व्हड न्हंयो आसात. अॅमॅझॉन, रिओ दे ला प्लाता, मॅग्दालिना-कौका, ओरिनोको आनी सांव फ्रांसिश्कू. अॅमॅझॉन, ओरिनोको आनी ला प्लाता (पाराना, पॅराग्नवे, युरुग्वे) ह्यो सकयल्ल्या वाठारांतल्यान व्हांवतात. अॅमॅझॉन आनी ओरिनोको हांची सुरवात अँडीज पर्वतांत जाता. ला प्लाता ब्राझीलच्या ऊंच वाठारांतल्यान येता. लांबायेन अॅमॅझॉन हू नायल फाटल्यान जगांत दुसरी. पूण हेर गजाली मतींत घेतल्यार तिका जगांतली सगळ्यांत व्हड न्हंय म्हणटात. ह्या खंडांतल्यो बऱ्योच न्हंयो उदकामार्ग म्हूण उपेगी पडटात. कोलंबियाचो बरोच वेपार न्हंयांतल्यान जाता.

दक्षिण अमेरिकेंत व्हड अशीं तळी सामकींच उणीं आसात. व्हॅनेझुअॅला हांगाचे माराकायव्हो हें सगळ्यांत व्हडलें सुमार 16,300 चौ.किमी. विस्ताराचें आसा. पेरु आनी बोलीव्हीया हांगाचे तितिकाका (8,288 चौ.किमी.) तळें जगांत सगळ्यांत उंचायेवेलें तळें (3,802 मी.) जावन आसा. पोआपो ह्या बोलीव्हियांतल्या 2,512 चौ.किमी. विस्तार आशिल्ल्या तळ्यांत तितिकाकाचें उदक येता. बाकीचीं तळीं सामकींच ल्हान आसात.

दक्षिण अमेरिकेंत धबधबे मात खूब आसात. व्हॅनेझुअॅलांतल्या कारोनी न्हंयवेलो धबधबो सुमार 980 मी. उंचायेवेल्यान पडटा. गुयाना, व्हॅनेझुअॅला शीमेवेलो कुकुनाम आनी ब्राझील-गुयाना. व्हॅनेझुअॅला शीमेवेयलो कुकुनाम आनी रॉरायमा हे सुमार 610मी. उंचायेवेल्यान पडटात. सांव फ्रांसिश्कू न्हंयेचेर पॉलोआफॉन्सो, ब्राझील-आर्जेटिना शीमेवेलो इग्वासू हे हेर धबधबे जावन आसात.

खनीज संपत्तीः

दक्षिण अमेरिकेंत पेट्रोलियम बरेंच आसा. व्हॅनेझुअॅला हो तेल काडपाविशीं जगांतलो एक मुखेल देश जावन आसा. अर्जेटिना, पेरु, कोलंबिया आनी बोलीव्हिया हांगाय बरेंच सैमीक तेल सांपडटा. सैमीक वायुचेंय प्रमाण ह्या खंडांत चड आसा. पूण वायू लोकवस्ती सावन सामकोच लागीं नाशिल्ल्यान हालीं हालीं मेरेन ताचो जाय तसो उपेग जायनाशिल्लो. दक्षिण अमेरिकेंत कोळसो मात उणो सांपडटा. अँडीज पर्वतानीं कांय जाग्यांचेर आनी कोलंबिया, चिली, आनी ब्राझील हांगा कोळशाचें थोडें भोव उत्पादन जाता. गियाना, ब्राझील हांगा लोखणाची सांठवण बरीच आसा. अँडीज वाठारांत तांबे आसा. पयलीं बोलीव्हिया हांगा चांदी बरीच मेळटाली. मँगनीजच्या उत्पादनांत ब्राझील जगांतलें एक मुखेल राश्ट्र जावन आसा. ते भायर ह्या खंडांत बॉक्सायट, प्लॅटिनम, चांदी आनी नायट्रेट हीं खनिजांय सांपडटा.

हवामानः

दक्षिण अमेरिकेंतल्या खंयच्याच वाठारांत अतिथंड आनी अतिगरम हवामान सांपडना. फकत अँडीज पर्वतांच्या उंचेल्या तेंगश्याचेर सदांच हिम शिंयाचो आनी गिमाचो ऋतू सामको एकामेखांक विरुध्द असो नासता.अॅमेझॉन वाठारांतल्यान जरी विषुववृत्त पासार जालें तरी थंय वर्सुकी सरासरी तापमान फकत 27° से. मेरेन आसता. ह्या हवामानांत ऋतुं प्रमाण चडसो फरक पडना. एक्वादोरची राजधानी क्विटो विषपववृत्ताचे दक्षिणेक 24 किमी. पयस आसा. क्विटो शाराची उंचाय 2,850 मी. आसा. आनी सरासरी तापमान सुमार 13° से. इतलें आसता. पॅसिफीकांतलो हंबोल्ट वा पेरु हो हवामानाचो प्रवाह सामको थंड आसता. उंचाये प्रमाण हवामान चड थंड जायत वता. दक्षिणेवटेनचें हवामान उत्तरे परस चड थंड आसता. अॅमेझॉनच्या तोंडाकडल्या वाठारांत 225 सेंमी. मेरेन तर कांय जाग्यांचेर 375 सेंमी. मेरेन पावसाची नोंद जाल्या. मदल्या वाठारांनी पवस 150-175 सेंमी. आसता. दर्यादेगेवेल्या इकीक ह्या जाग्यार तर सामकीच उणी म्हळ्यार 0.13 सेंमी. पावसाची नोंद जाल्ली आसा.

वनस्पतः

अॅमेझॉन न्हंयेचो वाठार, गियाना आनी उदेंत ब्राझीलची दर्यादेग हांगा वनस्पत सामकी दाट आसा. उजवाड मेळवच्या खातीर झाडां उंच वाडटात. त्या मानान तांची खोडां चड दाट नासतात. दाट वाली, बेनल्ली आनी हेर झाडांचेर वाडपी वनस्पत हांगाच्या पावसाच्या रानांनी सांपडटा. हांगा हजारांनी जातीचीं झाडां आसात पूण तांची आनी बेनल्लि हांची अजून मेजणी जावंक ना. 50 मीटर परस च वाडपी ब्राझील नटचो रुख, ऊंच नेचे, रबराच्या झाडांच्यो तरेकवार जाती, मॉहॉगनी, एबनी, रोजवूड, ग्रीनहार्ट हे सारकी खाशेली वनस्पत हांगा आसा. सदांच पाचवीं चार आसपी रानांक ‘सेल्व्हा’ अशे नांव आसा. पावसाच्या रानांपरस वेगळीं केन्नाय पानां झडपी रुखाची रानां गियाना, उंचेल्या व्हॅनेझुएलाच्या वाठारांत आनी दक्षिण ब्राझीलांत कांय कडेन सांपडटात. चिखलांत वाडपी रानां ग्वायांकील आखाता सावन रिओ दे जानैर मेरेन उदकाच्या वाठारांनी आसात. आरौकारिया ह्या मोव लांकडाच्या अशीर पानांच्या रुखांचे रान ब्राझीलांत आसा. हें झाड कागदा खातीर बरेंच उपेगाचें थारता. इशान्य ब्राझील, चाको, उत्तरेवटेन कोलंबिया आनी व्हॅनेझुएला हांगा कांटयांलीं झोपां आसात. सॅव्हाना तणाचो वाटार सामको नांवाजिल्लो आसा. हालींच्या तेंपार वाडटी लोकसंख्या, शेतवडी खातीर खासा जमीन तयार करपाचे यत्न हांकां लागून हांगाची बरीचशी मूळ वनस्पत ना जायत चल्ल्या.

मोनजातः

तापीर, जाग्वार, आर्माडिलो, जायंट अँटईचर, स्लॉथ, कॅपिबारा ह्या जनावरां भायर एग्रेट, फ्लेमिंगो, हमिंगबर्ड, पोपट, बकीं, टुकॉन हीं सुकणीं आनी आनाकोंडा सोरोप, बोआ कॉन्स्ट्रिक्टर (म्हांयडोळ), पिरान्हा (जनावरां, मनीस हांकां खावन उडोवपी नुस्तें), कॉक ऑफ द रॉक, यापाक, व्हँपायर बॅट, ब्लॅक कायमॉन, कुरासांव, इग्वाना, चिंचिला (मोव ल्हव आशिल्ले बिळांनी रवपी जनावर), सॅपाज् माकड, लामा आनी अल्पाका, मॅनाटी, बुशडॉग, साळ, कॉआटी, वोक्लां आयिल्लें वास्वेल, काँडॉर, आयबिस, मार्मोसेट, पेक्करी, व्हिकूना, बूश मास्टर (सोरोप),फॉयपू कोळहुंदीर, शिंगाचें हरण, ह्युमुल हरण. ग्वानाको, प्यूमा, कॅव्ही, पेंग्वीन, व्हड कांसव, मानगीं, मानेर केंस आशिल्ली भालू हे सारकीं मेनजात हांगा आसा. गाय बैल, घोडे, मेंढरां हीं हांगाची मूळची न्हय, तांकां मुद्दाम हाडिल्लीं. तांतली कांय पळून वचून रानवटी जालीं. ह्या खंडांत मेऴपी मोमजातीचे कांय प्रकार हेर खंयचेच कडेन मेळनात.

अमेरिका मध्यः

उत्तर अमेरिकेंतलें मेक्सिको आनी दक्षिण अमेरिकेंतलें कोलंबिया ह्या राश्ट्रांक जोडपी मदलो अशीर वाठार. अक्षवृत्तीय विस्तार 7° 15’ ते 18° 30’ उत्तर, रेखा वृत्तीय विस्तार 77° ते 92° 55’ अस्तंत. क्षेत्रफळ 5,41,559 चौ.किमी. हो वाठार वायव्य आग्नेय दिकांनीं वांकडो तिकडो पातळ्ळा आनी पनामांत ताची रुंदाय फकत 48 किमी. जाल्यार हाँडुरस-निगाराग्वा शीमेचेर 560 किमी. आसा. दक्षिण-उत्तर विस्तार ‘’ ‘’ ‘’ ‘’ सुमार 1,250 किमी. आनी उदेंत-अस्तंत विस्तार सुमार 1,593 किमी. आसा. मोक्सिको सावन कोलंबिया मेरेन ताची लांबाय 3,350 किमी. आसा. ह्या वाठारांत ग्वाटेमाला, हाँडुरस, एल साल्वादोर, निकाराग्वा, कोस्टारिका, पनामा, ब्रिटीश हाँडुरस हीं राश्ट्रां आसात. पनामा कॅनाल अमेरिकेच्या सत्तेखाला आसा.

भूंयवर्णनः

मध्य अमेरिकेचे सादारणपणान तीन सभावीक वांटे जातात. उत्तरेवटेनटो लांबरुंद ऊंच सकयल्लो वाठार हातूंत ब्रिटीश हाँडुरस, ग्वाटेमाला, हाँडुरस, एल् साल्वादोर आनी निकाराग्वाचो कांळ वाठार येता. दुसरो निकाराग्वा वा आनी कोस्टारिका हांचे शीमेथावन सुरवात जावन आग्नेय-वायव्य दिकेन फॉन्सेकाच्या आखाता मेरेन वता. दक्षिणेवटेनटो सकयल्लो वाठार हो तिसरो वांटो.पयल्या वाठारांत पोरन्या फातरांचो थर आसा. हांगा पर्वत अस्तंतेवटेन चड उंच आसात, जाल्यार उदेंतेवटेनच्यान देंवत गेल्यात. ते फुडें कॅरिबियन दर्यापोंदच्यान वेस्ट इंडीज जुंव्यां मेरेन पावल्यात. पॅसिफीकच्या वटेन ज्वालामुखी दोंगराची एक लांब वळ उबी आसा. हातूंत ताहुमुल्को (4,111 मी.), तकाना (4,064 मी.), ह्या बायर 3,500 ते 3,900 मी. उंचायेचे बरेच दोंगर आसात.हातूंतल्या चडशा जोंगरा तेंगशेचेर जागृत ज्वालामुखी आसात. पॅसिफीक दर्यादेग मेक्सिको सावन फोन्सेकाच्या आखाता मेरेन अशीर पूण नीट आसा. हांगा ग्वाटेमालाची उदेंत दर्यादेग हे सकयल आनी चिखलाचे वाठार आसात. हाँडुरसची उत्तरेवटेनची दर्यादेग सुमार 25 किमी. रुंद आसा, तिच्या फाटल्यान 450 ते 1,500 मी. उंचायेचे दोंगर वण्टीभशेन उबे आसात.

निकाराग्वाचो सकयल्लो वाठार पळोवंक दोण्या भशेन दिसता. हांगा निकाराग्वा हें सुमार 160 किमी. लांब आनी 72 किमी. रुंद तळें आसा. हातूंत सुमार 1,500 मी. उंचायेचे तीन ज्वालामुखीचे दोंगर आसात. ह्या तळ्याचे वायव्येवटेन मानाग्वा हें सुमार 60 किमी. लांब आनी 25 किमी. रुंदायेचे दुसरे तळें आसा. तिपीतापा न्हंयेतल्यान तांतले उदक निकाराग्वा तळ्यांत येता आनी थंयचे उदक सॅनवॉन न्हंयेतल्यान कॅरिबियन दर्यांत पावता. मानाग्वा तळ्याची उंचाय दर्या थरासावन सुमार 40 मी. आसा. निकाराग्वा तळ्याची सुमार 32 मी. आसा. मानाग्वासावन फॉन्सेका आखाता मेरेन ज्वालामुखीची एक वळ गेल्या. ह्या सकयल्या वाठारांच्या दक्षिण दिकेक वायव्य आग्नेयवटेन दोंगराच्यो वळी गेल्यात. पनामाच्या शीमेमेरेन तांची उंचाय 3,800 इतली वाडल्या. कोस्टारिकांत ह्या दोंगरांक समांतर अशे चार ज्वालामुखीचे दोंगर आसात.

तिसऱ्या सकयल्या वाठारांत दोनूय वटांनी दर्याददेग आसा. ज्वालामुखींक लागून हांगाच्या लोकांचेर बरीच संकश्टां येतात. डिसेंबर 1972 म्हयन्यांत जाल्ल्या भूंयकापांक लागून मानाग्वा शार पुराय मातयेभरवण जाल्लें.

दोंगरी आनी अशीर वाठाराक लागून हांगाच्यो न्हंयो सामक्यो नेटान व्हांवतात. न्हंयाचे प्रवाह खोल आनी अशीर जाल्यात. उदकांतल्यान येरादारी करपा खातीर खंयचेच न्हंयचो वापर जायना. कॅरिबियन वटेनच्या न्हंयांनी पावसाल्या दिसांनी हुंवार येतात.

हवामानः

पॅसिफीक दर्यादेगेवेलें तापमान सादारण 10° ते 15° से. इतलें आसता. तें 26° ते 27° से. च्या वयर केन्नाच वचना. कॅरिबियन दर्यादेगांवेल्या सकयल्या वाठारांनी 20° ते 27° से.मेरेन तापमान आसता. ह्या वाठारांतले तापमान 32° से. मेरेन आसता. पॅसिफीक दर्यादेगेर चडसो मार्च ते सप्टेंबर ह्या तेंपार दक्षिण आनी नैऋत्य वाऱ्यांक लागून सुमार 125 ते 150 सेंमी.पावस पडटा. तो 200 सेंमी. परस वयर चडसो वचना. कॅरिबियन दर्यादेगेर वाऱ्यांक लागून सुमार 200 सेंमी. परस चड पावस पडटा. निकाराग्वा-कोस्टारिका शीमेचेर तो सगल्यांत चड म्हळ्यार सुमार 600 ते 650 सेंमी. मेरेन पडटा.दोगरी वाठारांनी उंचाये प्रमाण तापमान उणें जायत वता. पावस चडसो मार्च ते सप्टेंबर ह्या तेंपार पडटा. कॅरिबियन वटेन आशिल्ल्या वाठारांनी वर्सभर पावस पडत आसता.

वनस्पतः

मध्य अमेरिकेच्या कॅरिबियन आनी त्या वटेनच्या दोंगराच्या देंवत्यांचेर पावसाची रानां आसात. ह्या रानांनी मॉहॉगनी, सीडार, रोजवूड, सिंकोना, बालसा, रबर ह्या सारके रुख वाडटात. पॅसिफीक वटेनच्या उण्या पावसाच्या वाठारांत रानां उणीं आसात, थंय पानझडी रुख आसात. ग्वाटेमालाची पॅसिफीक दर्यादेग आनी एल साल्वादोरचो उदेंते कडलो सकयलो वाठार हांगा सॅव्हाना प्रकारचें तण आसा. सामक्याच सुक्या वाठारांनी निवलांच्यो तरेकवार जाती सांपडटात. दोंगरी वाठारांनी उंचाये प्रमाण वनस्पत बदलता. ओक सारके थंड वाठारांनी वाडपी रुख उंचायेचेर आसात.सामक्याच चड उंचायेचेर पायन रुखांची रानां दिश्टी पडटात. 3,000 मी. परस उंचेल्या वाठारांनी आल्प्स प्रकारचें तण आनी रंगयाळीं फुलां फुलतात. दिसाचीं कुपां आनी रातचो पावस असल्या प्रकारच्या वाठारांनी (1,300 मी. ते 1,400 मी. उंच) शेळो, बेनुल्ली आशिल्ले रुंद पानांचे रुख आसात.

मोनजातः

हांगाच्या रानांनी जाग्वार, तापीर, प्युमा सारकीं जनावरां कांय प्रमाणांत सांपडटात. हरण, माकड, वांस्वेल, चित्तो, रॅकून, साल हेय प्राणी हांगा आसात. न्हंयच्या उदकांत,मानगीं, कासव, मॅनाटी ही मोनजात जाल्यार सुकण्यामदीं रानवटी टर्की, हांयसां, पाखे, लटोका, सोबीत पाखांचो केटझल् हीं आसात. ते भायर पाके, कोळी, मुयो, जळारां ह्या सारके किडे आनी उदकांत कालवां आनी सुंगटां बऱ्याच प्रमाणांत मेळटात.

खनिज संपत्तीः

मध्य अमेरिकेंत खनीज संपत्ती चडशी ना. ग्वाटेमालांत थोडा चांदी मेळटा. एल् साल्वादोरच्या वायव्य वाठारांत चांदी, भांगर, पारा (Mercury) शिशें, जाल्यार हाँडुरस आनी निकाराग्वांत थोडी भोव चांदी आनी भांगर आसा. पूण वेपाराचे नदरेंतल्यान खणींतली संपत्ती व्हडल्याशा उपेगाची ना.