अयोध्या (उत्तर प्रदेश)

उत्तर प्रदेशांत फैजाबाद रेल्वे स्थानका सावन 6 किमी. अंतराचेर ईशान्येक शरयू (घाग्रा) न्हंयचे दक्षिण देगेर हें शार भग्नावस्थेंत आसा. अक्षवृत्तीय विस्तार 26° 48’ उत्तर आनी रेखावृत्तीय विस्तार 82° 12’ उदेंत. हिंदू, बौध्द आनी दैन धर्मीयांचें एक नामनेचें तीर्थक्षेत्र आनी पूर्विल्ल्या कोशल देशाची राजधानी. शाकेत, साकेत, कोशल, नंदिनी, अयुधा, अयोज्झा,विनिता, सुकोशल, रामपुरी, रामभूमी, इक्ष्वाकुभूमी, सोगेद, विशाखा अशीं तरेकवार नांवां आशिल्ले अयोध्या नगरीक ‘अवध’ वा ‘औध’ अशाय नांवांनी वळखतात.

‘मनुना मानवेन्द्रेण सा पुरी निर्मिता स्वयम्’ अर्थ – मानवश्रेष्ठ मनून ती नगरी स्वता निर्माण केली अशें वाल्मिका-रामायणांत म्हळां. मनूचो पूत इक्ष्वाकु अयोध्येच्या सिंहासनाचेर बसलो. फुडें प्रभू रामचंद्राच्या सत्ता काळांत आयोध्येची बरीच उदरगत जाली. वाल्मीकीन त्या काळांतले अयोध्येचें वर्णन असें केलां : 'कपाटतोरणवतीं सुविभक्तान्तरापणाम्।

सर्वयन्त्रायुधवतीमुषितां सर्वशिल्पिभिः।।

सूतमागधसम्बाधां श्रीमतीमतुलप्रभाम्।

उच्चाट्टालध्वजवतीं शतघ्नीशतसङ्कुलाम्।।’

(वाल्मिकी रामायण 1.5, 10-11)

अर्थ- दारां आनी तोरणां आशिल्ली, भितल्ले बाजारपेठेची मांडावळ वेवस्थित आशिल्ली, सगळीं यंत्रां आनी आयुधां आशिल्ली, सगळे तरेचे कारागीर जंय रावतात असी, सूत आनी मागध हांची वसती आशिल्ली, गिरेस्त, जिचे प्रभेक उपमा ना अशी, जंय ऊंच इमारती आनी तांचेर बावटे धोलतात आनी जंय शेंकड्यांनी नाळी आसात, अशी ती अयोध्या नगरी आशिल्ली.

अयोध्येची व्हडविकाय तुलसीदासान असी सांगल्याः-

जद्यपि सब बैकुंठ बखाना

वेदपुराणविदीत जगु जाना।

अवध सरिस प्रिय मोहि न सोऊं

यह प्रसंग जानै कोऊ कोऊ ।।

अर्थ – वेद-पुराणांनी जरी वैकुंठाचें कितलेंय वर्णन केलें तरीकूय अयोध्ये सारकें दुसरें खंयचेंच क्षेत्र म्हाका प्रिय ना, ही गजाल सगळ्यांक खबर आसा.

अयोध्या नगरी कोसल देशांत आसून हिची लांबाय बारा योजनां आनी रुंदाय तीन योजनां (1 योजन = 4 कोस) इतली आसा अशों वाल्मिकी रामायणांत सांगलां. ती सुदर्शन चक्राचेर वसल्या

अशें स्कंदपुराणांत आसा. भूतशुध्दितत्व ह्या ग्रंथाच्या मता प्रमाण ती रामाच्या धनुश्याच्या तोंकार थीर आसा. कथासरित्सागरांत अयोध्येचे खूब उल्लेख आयल्यात.

इक्ष्वाकु वंशाचे राजा माधातृ, सगर, भगीरथ, दिलीप, खट्वांग, रघु, दशरथ आनी राम हे पराक्रमी सम्राट अयोध्येंत जावन गेले. प्रभू रामाचे पूत लव आनी कुश हांणी आपापलीं राजपाटणां

अनुक्रमान श्रीवस्ती आनी कुशावती हांगा हालयिल्ल्यान अयोध्येक वायट अवस्था प्राप्त जाली. सूर्यवंशाच्या ऋषभ राजान अयोध्येचें पुनर्वसन केलें.

आयची अयोध्या विक्रमादित्यान वसयल्या. एकदां ताच्या सैन्याचो तळ शरयूच्या कांठार आशिल्लो. थंय तपाक बशिल्ल्या योगी संन्याशा कडल्यान ताका हांगाच पयलीं प्रभू रामाची अयोध्या आशिल्ली अशें समजलें. हें कळटकच ताणें त्या प्रांताचें पुनरुज्जीवन करपाचें थारायलें आनी थंय देवळां, सरोवरां, बांयो हे सारकी बांदावळ केली. गुप्तकाळांत अयोध्येक राजधानीचो पांवडो मेळिल्लो. अयोध्येचेर मुसमान सम्राटांनी खूब घुरयो घाल्यो. सन 1993 वर्सा शहाबुद्दीन घोरी हाणें हो प्रांत जिखलो. तेन्ना सावन 1856 वर्सां मेरेन ब्रिटिशांचे सत्तेखाला पाव म्हणसर हो प्रांत मुसलमानां कडेन आशिल्लो.

महाभारतांत ‘पुण्यलक्षणा’ असो अयोध्येचो उल्लेख आसा. अयोध्येंत महादेवाची आनी विष्णूचीं मंदिरां आसात. सीतारसोई आनी हनुमानगढी हीं पूर्विल्ली देवळां आसात. अठराव्या आनी एकुणिसाव्या शेंकड्यांत नागेश्वरनाथ आनी दर्शन सिंहामंदीर पळोवपा सारकीं आसात. तशेंच कनकभवन, रामजन्मस्थान, रत्नमंडप, स्वर्गद्वार, गुप्तार घाट, रामघाट, लक्ष्मणघाट, जनौरा, गोप्रतारतीर्थ हीं हिंदू धर्मीर्यांची थळां आनी मणिपर्वत, तीर्थंकरांची मंदिरां (जैन धर्मीयांची तीर्थस्थानां) हीं ओडलायणी थळां खूब सोबीत आसात.

अयोध्येची सासाय खूब व्हड. गोस्वामी तुलसीदासान आपलो ‘रामचरितमानस’ ग्रंथ अयोध्येंत उजवाडाक हाडलो.

‘अयोज्झा’ गांवांत गौतम बुद्द दोन खेपो येवन गेल्लो असें बौध्दवाङ्मयांत म्हळां. बुध्दाच्या काळांत अयोध्येचें उपनगर साकेत समृध्दावस्थेंत आशिल्लें. ह्यूएनत्सांगाच्या भोंवडे वर्णनांत हांगा अशोकस्तूप, मठ आनी मंदिरां आशिल्लीं आनी 20 बौध्द मंदिरां 3000 बोध्द भिक्षु रावताले असो उल्लेख आसा. जैनाच्या ऋषभदेव, अजितनाथ, अभिनंदन, सुमतिनाथ आनी अनंतनाथ ह्या तीर्थंकारांचो जल्म अयोध्येंत जाल्लो. नामनेचो जैन सम्राट भरत, सगर, मधवा, सनत्कुमार आनी सुभौम हांची राजधानी हांगाच आशिल्ली. दादल्यांक 72 आनी बायलांक 64 विद्या शिकोवपाची वेवस्था आशिल्लें जैन विद्यापीठ हांगा इ. स. पयलीं 600 वर्सा आशिल्ल्याचों हेमचंद्रसुरी हाणें उल्लेख केला. बाबरान अवधच्या मंदिराची मशीद केली.

हांगा वर्साक तीन जात्रा भरतातः- मार्च/एप्रिल (चैत्र) म्हयन्यांत, जुलय /आगस्ट (आशाढ) म्हयन्यांत आनी ऑक्टोबर /नोव्हेंबर (आश्विन) म्हयन्यांत. जात्रेक लाखांनी भक्त लोक जमतात आनी अयोध्या नगराक एका व्हड तीर्थस्थाचे स्वरुप प्राप्त जाता.