अष्टविनायक

अष्टविनायक महाराष्ट्रांतल्या आठ मुखेल गणपतींच्या देवळांक एकटीतपणान ‘अष्टविनायक’ अशें म्हणटात. ह्या दैवतांची महाराष्ट्रांत तशेंच हेर कडेन बरीच नामना आसा.तांकां जागृत देवस्थानां अशें मानतात. हीं आठूय देवळां विंगड विंगड जाग्यांनी आसून, ह्या आठूय तीर्थांची मुद्गल पुराणांत वर्णनां मेळटात.

अष्टविनायकाच्या दर जाग्यांचो नियाळ फुडल्या प्रमाण आसाः

अष्टविनायकाच्या आठ देवळांचें फुडल्या संस्कृत श्लोकांत खाशेलें म्हत्व दिलां.

स्वस्तिश्री गणनायको गजमुखो मोरेश्वर सिध्दिदः।

बल्लाळस्तु विनायकस्त्वथ मढे चिंतामणिस्थेवरे।

लेण्याद्रो गिरिजात्मज सुवरदो विघ्नेश्वरश्चोझरे।

ग्रामे रांजणसंस्थितो गणपतिः कुर्यात् सदा मङ्मंगलम।।

1. मोरेश्वर - मोरगांव, जि. पुणे

गणपती संप्रदायाचे हें एक आद्यपीठ जावन आसा. ह्या थळांचें मुळ नांव ‘भूस्वानंदभुवन’ अशें आसलें. हांगा भुंयेच्या भितल्ल्या भागाक जें क्षेत्र वशिल्लें ते भूंयेचो आवांठ मोराभशेन आसलो, अशें ब्रह्मपुराण अध्यायांत (3/37-38) म्हळां. ब्रह्मा, विष्णु, शिव, शक्ती आनी सूर्य ह्या पांच देवतांनी ह्या जाग्यार तप केलें. तेन्ना आदिशक्ती रुपान श्रीगणेशान तांकां दर्शन दिलें. पांच देवतांच्या इत्सेक मान दिवन श्री गणेशान थंय रावपाचें थारायलें. भाद्रपद शु. चवथीक श्री गणेशाची पुराय विधीन पूजा करून, पंचदेवतांनी ताची प्रतिश्ठापना केली. ह्या वाठारांत जे श्रध्देन, उजू चलणूकेन जियेतले तांकां कसलींच संकश्टां, बंधना आड येवचीं नात असो आशीर्वाद श्री गणेशान दिल्लो. पयलीं सावन हांगा मोरांची वसती आशिल्ल्यान हांगा मयूरग्राम वा मोरगांव अशें म्हणपाक लागले. हें ‘जागृत देवस्थान’ जावन आसा.

श्रीगणेशाचो व्हड भक्त चिंचवडकार श्री मोरया गोसावी आनी श्री गणेशयोगींद्र ह्या सत्पुरुशाच्या कार्यांक लागून ह्या क्षेत्रांक आगळें वेगळें म्हत्व मेळ्ळां. ह्या जाग्यार जायत्या गाणपत्यांनी उपासना केल्ल्याचो इतिहास मेळटा. कमंडलू वा काऱ्हा न्हंयचे देगेर वशिल्ल्या ल्हानशा मोरगांवाक मयुरेश्वर गणपतीक लागून व्हड म्हत्व मेळ्ळां. गांवांत भितर गल्ली गल्लींतल्यान बाजारांत पावतकच एके उंचायेर, व्हड अशें देवूळ दिश्टी पडटा. पयलीं काळार दुस्मानाच्या घुरयांपसून राखण करपा खातीर जावंये देवळां भोंवतणी जमनी सावन 50 फूट उंचायेची वणत बांदल्या. चारय कोनशांनी मिनारां भशेन चार खांबे उबे केल्ले आसात. देवळाचो ऊंच घूड नदरेंत भरता.

देवळांच्या आंगणांत सपणां चडचे पयलीं नगारखानो मेळटा. नगारखान्याच्या सकल गणपती कडेन तोंड करून फुडल्या पांयांत दोन लाडू घेवन उबो राविल्लो एक फातराचो हुंदीर दिश्टी पडटा. ताच्या पंदरा-एक फूट उंचायेचेर फातराचो चौथरो, आनी ताचेर एक व्हडलो नंदी श्री गणेशा कडेन तोंड कून आशिल्लो दिश्टी पडटा. नंदीच्या चौथऱ्याच्या 10-20 फूटांचेर मुखेल देवूळ आनी ताचो प्राकार हो दुसऱ्या एका चौथऱ्यावयर सभा-मंडप आनी ताका लागून उदेंते कडेन देवाचें शेजेघर आसा. सभामंडपा मुखार दुसरो मंडप आसा. त्या मंडपाचे उदेंतेक नग्नभैरवाचें देवूळ आसा. अस्तंतेक तरटीचें एक पोरनें झाड आसा ताका ‘कल्पवृक्ष’ अशें म्हणटात. ह्याच कल्पवृक्षा पोंदा बसून मोरया गोसाव्यान तपश्चर्या केल्ली आनी इश्ट पळांची प्राप्ती करून घेतिल्ली. हांगा येवपी कांय साधक हेच तरेन कल्पवृक्षा पोंदा व्रतअनुश्ठान करून इत्सित फळ मेळयतात. दुरगाच्या भितल्ल्या कोनशांनी मुद्गल पुराणांत वर्णिल्यो 1.एकदंत 2. महोदर 3.गजानन 4.लंबोदर 5. विकट 6. विघ्नराज 7. धूम्रवर्ण 8. वक्रतुंड ह्यो आठ प्रतिमा आसात. आतां त्यो नव्यान करून घेतल्यात.

सभामंडपा उपरांत गर्भकूड मेळटा. गर्भकुडींतलीं मूर्त ‘मयुरेश्वर गणेशाची’ आसा. गणपतीचें हें रुप नदरेंत भरून रावता. मुद्गलपुराणांत ‘हाका चार हात आनी तीन दोळे आसात, वयल्या दोन हातांमदल्या एका हातांत पाश तर दुसऱ्या हातांत अकुंश धरिल्लो आसा. सकयल्या दोन हातांमदीं उजवो हात धोंपराचेर दवल्ला तर दाव्या हातांत मोदक धल्ला,’ अशें वर्णन केलां. पूण प्रत्यक्षांत ताचें दर्शन अशें जायना. ताच्या कपलार तिसरो दोळो आसूंये अशें दिसता. ह्या जाग्यार रत्न जडयिल्लें आसा. तेचपरी ताच्या बोंबलेंतय रत्न जडयिल्लें दिसता. हे मुखेल मूर्तीच्या दावे आनी उजवे कडेक हालवक येवपी सिध्दी-बुध्दी नांवाच्यो दोन देवता (धातुमूर्ती) आसात. मुखार उंदीर आनी मोर आसात. मोर (मयूर) हें वाहन आशिल्ल्यान ताका ‘मयूरेंश्वर’ हें नांव पडलां. मयूरेश्वराची मूर्त ही खरी मूळ मूर्त न्हय अशें म्हणटात. खरी मूर्त माती, लोखण आनी रत्न हांच्या अणूंची आसून ती सद्याच्या मूर्ति फाटल्यान ‘गुप्त’ रितीन आसा अशें समजतात.ह्या थळांत चार म्हत्वाचे उत्सव जातात. विजयादसमीक, भाद्रपदांत, माघ म्हयन्यांतले चवथीक आनी चवथ्या सोमवती उमाशेक हे उत्सव जातात. ह्यो उमाशी वर्सांतल्यान चार फावट येतात.

2. चिंतामणी - थेऊर ता, हवेली, जि. पूणे

अष्टविनायकांतलें दुसरें म्हत्वाचें क्षेत्र ‘चिंतामणी’ जावन आसा. ‘चिंतामणी’ संबंदान वेगवेगळ्यो पूराण कथा चलतात. ह्या चिंतामणीक अनुश्ठान करपी साधकांक शांती आनी थीरबुध्दीचें वरदान मेळटा अशें ह्या क्षेत्र संबंदान म्हणटात. चिंचवडचो मोरया गोसाव्यान थेऊरच्या जंगलांत खर तप केलें. ताच्या तपाचेर प्रसन्न जावन श्री गणेशान वाघाच्या रुपान ताका दर्शन दिलें. मोरया गोसाव्याक ह्याच जाग्यार सिध्दी मेळिल्ली. थेऊराक सतराव्या शेंकडयाच्या सुर्वेक माधवराव आनी रमाबाई पेशवा हांच्या काळांत व्हड म्हत्व मेळ्ळें. माधवराव चिंतामणीचो भक्त आसलो. राज्याच्या कारभारांतल्यान वेळ मेळ्ळ्यार तो मन शांत करपा खातीर , कुडीक विसव दिवपा खातीर येवन रावतालो. क्षयरोगान पिडिल्ल्या माधवरावान निमाणे दीस हांगाच सारले. आपलो निमाणो स्वास तांणी चिंतामणी मुखारच घेतलो. रमाबाई हांगाच माधवरावा वांगडा सती गेली. आयज थंय सतीचे वृंदावन आसा.

चिंचवडचो संतपुरुस चिंतामणी देव हाणें सुमार 40,000 रुपये खर्चून हें मंदिर बांदलें.ते उपरांत सुमार 100 वर्सांनी थोरले माधवराव पेशवा हांणी सभामंडप बांदून देवूळ वाडयलें. ताच्या उपरांत हरीपंत फडके आनी हेर भक्तांनी ह्या देवळांक आपल्या तांकी प्रमाण आदार दिवन चिंतामणीचें देवूळ सोबीत, सुंदर आनी व्हड केलें. देवळाचें मुखेल दार उत्तरेकडेन तोंड करून आसा. मुखेलदारा कडल्यान न्हंयमेरेन वचपाचो रस्तो पेशव्यांनी बांदला. थेऊर गांवाक तीन वटांनी मुळामुठा न्हंयन वेंगायल्या. हे न्हंयक बाराय म्हयने उदक आसता. हांगा एके न्हंयच्या पाणट्याक कदंबतीर्थ वा चिंतामणी तीर्थ अशें म्हणटात. हालींच श्रीमंत माधवराव पेशव्याले तैलचित्र देवळाच्या प्राकारांत बसयलां.

हो गणपती दावे सोंडयेचो आसा. मूर्तीचें तोंड उदेंते कडेन आसा आनी मांडयेचेर आसन घालां.

भाद्रपद शु चवथीक हांगा व्हड प्रमाणांत चिंतामणी गणपतीची परब मनयतात, चिंतामणी गणपती संबंदान खाशेली खबर ती म्हळ्यार ह्या गणपतीक चिंतामणीक हें गांव तस्त्रीप म्हूण मेळिल्लें. ह्या गांवची सनद औरंगजेबान दिल्ली.

3. गिरीजात्मज - लेण्याद्री (दोंगरातलें देवस्थान), जुन्नरः (जिल्हो-पुणे)

गिरीजात्मज गणपतीची ही जागा. दोंगरांत खणून तयार केल्लीं अयस पयस काय बौध्दाचीं लेणी (होवऱ्यो) आसात. गणेशपुराणांत धा जाग्यांचो उल्लेख ‘जीर्णापूर’ वा ‘लेखनपर्वत’ ह्या नांवांनी केला. हिमालय गिरीली चली पार्वती हिणें आपल्याक चलो जावंचो म्हणून ह्या दोंगरार खर तप केलें. आपले मन एकाग्र जावंचे म्हणून तिणें ही ल्हान भुरग्याची मूर्त घडयल्ली. पार्वतीचे भक्तीचेर प्रसन्न जावन ल्हान भुरग्याच्या रुपान गणपती प्रगट जालो. श्रीगणेशान सगळे भुरगेपणांतले दीस ह्याच दोंगराच्या वाठारांत सारले आनी जायत्या दैत्यांक दाळाक लायले अशी आख्यायिका चलता.

जुन्नराच्या उत्तरेक कुंकडी न्हंयचे पलतडीन एका दोंगरार हें देवूळ कोरांतून काडला. ह्या देवस्थानाक ‘गणेशलेणी’य म्हणटात. देवळाच्या भोंवतणी खोदकाम केल्लें आसा.

देवळाच्या सभामंडपांत स फातरांचे खांब कोरातिल्ले आसात देवळाचे दोनूय वटींनी मेळून सुमार अठरा कोरांतून काडिल्ल्यो होवऱ्यो आसात. सभामंडपांत संगमरवरी फरशी घाल्ल्यो आसात. देवळाच्या सभामंडपाची उंचाय व्हडलीशी ना. सभामंडपाच्या मुखार आठ कोरांतिल्ले खांब आसात. ताच्या वयल्या भागांक गाय, हत्ती, अशीं चित्रां कोरांतिल्लीं आसात. सभामंडपाचीं सपणां देवन सकल वतकच एक व्हड बौध्द स्तूप लागता. ताका लोक ‘भीमाची गदा’ म्हणटात. हिचो आवांठ, उब्या करून दवरिल्ल्या एका व्हड गदेसारको आसा. ह्याय जाग्यार वाग, शींव, हतयाचीं चित्रां कोरांतिल्लीं आसात. सुमार वीस वाटकुळे फातरांचे खांब हांगा आसात. खांबाच्या सामके पोंदाक चौकोनी यज्ञ कुंडाच्या आकाराची बसका आसा. वयली तक्तपोशी वाटकुळी आसा.

देवळाच्या बायर दोंगरामाथ्याचेर उदकाच्यो दोन टांकयो आसात. तांचें उदक गोड आनी थंड आसता. देवळांतली श्री गणेशाची मूर्त सोबीत दिसना. गणेशाक शेंदूराचो मेळटा तसो आकार दिल्ल्यावरीं दिसता. ह्या शेंदूरमुर्ती सकल्या फातरांचो थोडो वांटो कोरांतिल्लो आसा. एका कोरांतिल्ल्या कोनशाच्या मदीं गणेश प्रतिमा दिसता. ह्या देवाच्या दाव्या-उजव्या आंगाक ल्हान वासरेर मारुती, गणपती आनी शंकर ह्या देवांची थापणूक केल्या. ह्या देवांची फाटी कडल्यान पूजा जाता असो समज आसा. ताचें कारण ह्या गणपतीचें तोंड उत्तर दिकेक आसा.पार्वतीन ज्या जाग्यार तप केल्लें ती व्होंवरी एका अगम्य जाग्यार आसा. पूण ही मूर्त त्या होवरेच्या फाटल्यान खंयच्यातरी गणेशभक्तान कोरांतल्या आनी ते मुर्तीची ‘गिरीजात्मज’ ह्या नांवान आयजवयर पूजा चलता.

दोंगराच्या माथ्यार म्हादेवाचें थळ आसा. उदेंत वटेन सीतेची न्हाणी आसा. हांगाच्यान नामनेच्या शिवनेरी किल्ल्याचें दर्शन जाता.

सद्या दोंगर आनी होवरी, पुराण वस्तू संशोधन खात्याच्या ताब्यांत आसली तरी गिरीजात्मजाचें देवूळ स्वतंत्र आसा.

4. विघ्नेश्वर - ओझर, ता. जुन्नर; जि.पूणे

अष्टविनायकाच्या जोम्यांत आस्पाविल्ली ही चौथी सुवात. ह्या जाग्यार पूर्विल्ल्या काळांत विघ्नासुरान सत्कर्म करपी ऋषी मूनींक आनी उजू चलणूकेन चलपी जनतेक खूब पिडली.विघ्नासुराच्या त्रासांतल्यान मुक्त जावपा खातीर पार्श्वऋषीन गणपतीक आळयलो. पार्श्वऋषींक गणपती प्रसन्न जालो. तो वाठार होच अशें मुद्गल पुराणांत वर्णिल्लां. गणपतीन फुडें पार्श्व ऋषीगेर जल्म घेतलो आनी विघ्नसुरांकडेन झूज खेळून ताका शरण हाडलो. त्या वेळार विघ्नासुरान गणपतीचें स्तवन करूंक देवाक ‘विघ्नहर वा विघ्नेश्वर’ हें नांव घेवचें अशें मागलें आनी श्री गणपतीन तें मागणें मानून घेतलें.पूर्विल्ल्या काळांत देवांनी नैऋत्य दिकेक भाद्रपद शुध्द चलथीक दनपरां गणपतीची प्रतिष्ठापना केली अशें म्हणटात.

अष्टविनायकाच्या थळांत भितर विघ्नेश्वराक व्हड मान आसा. हांगाचो वाठारय सोबीत आसा. देवाच्या देवळाचो घूड चिमाजी अप्पान बांदला.विघ्नेश्वराच्या देवळाचें तोंड उदेंतेवटेन आसा. गर्भकुडींत चारुय कोनशांनी ल्हान कोळये आसून तातूंत पंचायतनाच्यो मूर्ती आसात. भितल्ल्या गर्भकुडींत दोन जनेलां आसून तांकां लायिल्ल्या हारशांतल्यान भितर उजवाड येता. भितल्ल्या चारुय वटेन हारशे वळीन आसात. गणपतीच्या दाव्या वटेन कमळाचेर बशिल्ली लक्ष्मी तर उजव्या वटेन श्री विष्णुचें चित्र आसा.

देवळाच्यो चारूय कुशी फातराच्या तटांनी बंद आसात. तटांवेल्यान चलपा खातीर एक पांयवाट आसा. देवाच्या मूर्ती मुखार एक मंडप आसा. उक्त्या दारांतल्यान भायर येतकच एक काळो हुंदीर दिश्टी पडटा. ह्या मंडपाक लागून आनी एक ल्हान मंडप आसा. देवाची शेज हातूंत आसा. ह्या दुसऱ्या सभामंडपा भायर 20 फुटांचो फातरांची फरशी आशिल्लो आनी एक तिसरो सभामंडप आसा. त्या मंडपाचे दक्षिणेक आनी उत्तरेक दोन दारां आसात. ह्या मंडपांत धुंडिराजाची मूर्त आसा. ह्या मंडपाच्या सकल देंवतकच उक्तें, फातराच्या फरशींचें आंगण लागता. हें सुमार चाळीस फूट लांब आसा. ह्या आंगणाच्या अयसपयस मुखेल दाराच्या भोंवतणी प्रदक्षणा घालपाक पंदरा फुटाचो जागो आसा. आंगणाच्या दोनूय वटेन 25 ते 30 फूट रस्तो आसा.एका होवरेच्या पोंदाक तळघर आसून तातूंत देवाचें सामान आसा. दुसऱ्या होवरेंत शेंदुरान भरिल्ली भैरवनाथाची मूर्त आसा. देवळाचो घूड भांगराचो आसून नकसूद आसा. देवळांत भितर सरतना दोनूय वटांनी फातराचे भालदार आनी चोपदार दिश्टी पडटात. देवळाच्या मुखावेलो भाग कोरांतिल्लो आसून तातूंत दोन ऋषींच्यो आनी एक मनीस वीणा घेवन उबो आशिल्ल्याच्यो मूर्ती दिश्टी पडटा. देवळाच्या आंगणांत विंगड विंगड झाडां-पेडां आसात.

विघ्नेश्वराची देवळांतली मूर्त पूर्ण आसून मांडी घाल्ली आसा. सोंड दाव्यावटेन घुंवणायल्या. दोनूय दोळ्यांत माणकां, कपलार हिरो, बोंबलेंत खडो अशे रितीन आसा. मूर्तीच्या दोनूय कुशींच्या कमानींतल्यो मूर्ती ऋध्दि-सिध्दीच्यो आसून त्यो पितूळच्यो आसात. विघ्नेश्वराची मूर्त एका सोबीत कमानींत आसा.

भाद्रपद शुध्द चवथीक हांगा व्हड उत्सव जाता.

5. महागणपती - रांजणगांव, ता. शिरूर, जि. पूणे

रांजणगांवाचे म्हत्व पूराणकथांनी मेळटा. त्रिपुरासुर राक्षसाक शंकरान, ह्याच गांवांत माल्लो पूण ताका मारपा खातीर शंकराक गणपतीक प्रसन्न करून घेवचो पडलो अशी कथा चलता.पुराणकथांत रांजणगांवचो उल्लेख ‘मणिपूर’ असो मेळटा. ह्या गणपतीक महोलट अशेंय नांव आसा.

निजामाच्या काळांत बैलाचें तांडे घेवन वचपी नामदेवबुवा तेली नांवाच्या एका वेपाऱ्याक हें दैवत प्रसन्न जाल्ल्याची एक आख्यायिका हांगा चलता. नामदेवबुवाची समाधीय हांगा लागसारच आसा. भिलवडीकर महाराजान 1917 वर्सा हांगा तप केल्लें. गुर्जेर नांवांच्या शास्त्रज्ञानानय हांगा तप केल्लें. त्या दोगांकूय ‘महागणपतीचो’ दिश्टावो जालो. हो देव आंगवण केल्यार पावता अशीं भक्तांमदीं भावना आसा.

महागणपतीचें देवूळ उदेंतेकडेन तोंड करून आसा. उत्तरायण आनी दक्षिणायन हांच्या मध्यकाळांत सुर्याचें किर्ण ज्युस्त मूर्तीचेर पडटलें अशी देवळाची रचणूक केल्या. देवळाचो सभामंडप इंदुरचो सरदार किबे हांणी बांददलो. पेशव्या ईतले सरदार पवार आनी शिंदे हांणी हांगाच्यो होवऱ्यो बांदल्यो. देवळांच्या भितल्ली गर्भकूड आनी भायली गर्भकूड श्रीमंत थोरले माधवराव पेशवा हाणें बांदिल्ली.

महागणपतीच्या पोंदाक जें तळघर आसा, थंय आनीक एक ल्हान मूर्त आसा. ती श्री गणपतीची मूळमूर्त अशें मानतात. मुसलमान लोकांच्या भयान ही मूर्त अशी लिपोवन दवरिल्ली.मूर्तीक धा सोंडी आनी वीस हात आसात अशें म्हणटात. ही मूर्त केन्नाय भायर काडटात. ह्या मूर्तीच्या ध्यान्याक ‘महागणपतीचें ध्यान’ अशें म्हणटात. ह्या देवळालागीं एक बांय आसा, आनी हे बांयतले उदक कितलोय दुकळ पडल्यार आटना.

देवळांतल्या महागणपतीची सोंड दाव्या वटेन घुंविल्ली दिश्टी पडटा. मूर्त दिसपाक सुंदर आसा. गणपती मांडी घालून बसला. कपल रुंद आसा. ताच्या दोनूय कुशींनी ऋध्दि-सिध्दी उब्यो आसात.भाद्रपद शु. चवथीक हांगा गणपतीची परब व्हडा उर्बेन मनयतात.

6. बल्लाळेश्वर - पाली, ता. सुधागड, जि. कुलाबा

गणेशपुराणांत ह्या जाग्यांचो उल्लेख आनी कथा आसा. मुद्गलपुराणांत ह्या बल्लाळेश्वर विनायकाची म्हयती मेळटा. बल्लाळ नांवाच्या एका ल्हान भुरग्यान एका शिळेची भक्तीभावान पूजा केली. त्या भुरग्याच्या भक्तीचेर प्रसन्न जावन श्री गणेश त्या भुरग्यान पुजिल्ल्या शिळेंत येवन रावलो. ते उपरांत हें थळ गणेशक्षेत्र म्हणून नामनेक पावलें. ‘भाद्रपद शु. चवथींक जे भक्त येतले, तांच्यो कामना हांव पूर्ण करतलों’ असो श्री गणेशान ताका आशीर्वाद दिलो. हाकाच ‘बल्लाळेश्वर’ वा ‘बल्लाळे विनायक’ म्हणटात.

पूर्विल्ल्या काळासावन हें जागरुक देवस्थान म्हूण पेशव्याच्या काळांत ह्या देवाक कौल लावन न्याय दिताले, असो तांच्या दप्तरांत उल्लेख मेळटा.

बल्लाळेश्वराचें देवूळ सोबीत आसून तांचे तोंड उदेंतेवटेन आसा. सूर्य उदेतकच सुर्याची किर्णां सभामंडपांतल्यान येवन बल्लाळेश्वराचेर पडटात. देवळांचें बांदकाम शिसें आनी चिरे वापरून गडगंज केलां. गर्भकुडींतल्या देवाच्या मखरांचेर नक्षी केल्ली आसा. हुंदराची गर्भकूडय हांगा आसा. हो हुंदीर हातांत मोदक घेवन बल्लाळेश्वराक पळयता असो दिसता. ह्या हुंदराच्या मूर्ती मुखार एक शिवाचें रूपडें आसा, तशेंच ताचे गर्भकुडींत दोन देवताच्यो मूर्ती आसात. तांकां गणपतीच्या (बल्लाळेश्वर) पालखे वेळार भायर काडटात. देवळां भायर सुरूचे खांबे आशिल्लो सभामंडप आसा. देवळा मुखार उदकान भरिल्ल्यो दोन तळयो आनी एक घाट आसा. तळयांतलें उदक मात नितळ आसना. भायर कमानीत आनीक एक व्हड घांट आसा. श्रीमंत मोरोबदादा फडणीस हाणें हें देवूळ तशेंच धर्मशाळा आनी मठ बांदलो. बल्लाळाच्या बापायन बल्लाळ आपल्या इश्टां वांगडा हे मूर्तीची पूजा करतना ही मूर्त भायर उडोवन दिल्ली. ती मूर्त हीच अशें मानतात.

बल्लाळ विनायकाची मूर्त 3 फूट उंचायेची पूण रुंद आसा. कपलाचो बाग सकल गेला, तोंड स्पश्ट नदरांत येता. सोंड दाव्या वटेन घुवणायल्ली आसा. बोंबलेंत आनी दोळ्यांत हिरे चकचकतात. मूर्त फातराच्या शिंवासनार बसल्या. ताचेर ऋध्दि- सिध्दी चंवरा हालयतात.

दर वर्सा भाद्रपद आनी माघ शु. 1 ते 5 अशे पांच दीस हांगा उत्सव चलता. माघ शु. 4, गणेश जल्मदिसा श्री गणेश मध्यान रातीकडेन जेवपाक येता अशी भक्ताची भावना आसा. त्या दिसा हांगा भक्तांची घिट्टी जाता. लोकांक तशे अणभव आयल्यात अशें म्हणटात.

बल्लाळ विनायकाचें कवच (शेंदराचे लुकण) खूब पेरनें जाल्लें. 1967 क तें नव्यान बांदलें.

7. वरद विनायक - महड, (जिल्हो-खालापूर), कुलाबा

ह्या देवळाची थापणूक वेदप्रसिध्द गृत्समद ऋषीन केली असो समज आसा. हजारांनी वर्सांपयलीं हो ऋषी जावन गेलो. ‘गणानात्वा गणपति हवामहे’ ही ऋचा सिध्द करपी, ऋग्वेदांतले दुसरें मंडळ रचपी हो मंत्रसंपन्न ऋषी आसलो. ताणें विनायकाक खर तपान प्रसन्न करून घेतलो तेन्ना ताच्या इत्सेक मान दिवन ह्या गच्च रानांत रावपाचें ताणें मानून घेतलें. तें गच्च, रान म्हळ्यार आयचें महाड. गृत्समद ऋषीक, गाणपत्य संप्रदायाचो मूळ पुरुस मानतात. ताका लागून ह्या वाठाराक चड म्हत्व मेळ्ळां.

ह्या देवळांतली वरद विनायकाची मूर्त 1690 त धौंडू पौडकर नांवांच्या गणेश भक्तांत थंयच्या तळ्यांत मेळ्ळी. तसो ताका दिश्टावो जाल्लो अशें म्हणटात. ताणें ती मूर्त तळ्याच्या एका कोनशाक थापणूक केली. हो कोनसो अखंड फातराचो आसा. 1725 क आयच्या जाग्यार हें देवूळ बांदलें. 1892 वर्सा सावन आयज मेरेन ह्या देवळांतलो नंदादीप सतत पेटत दवल्ला. ह्या देवळांक पेशव्यांनी खूब आदार केला. ह्या विनायकाच्या उदेंतेक 1738 त हरिहर गोसाव्यान जिती-जिवी समाधी घेतल्या. ह्या देवळा भोंवतणचो वाठार सैमान नटिल्लो आसा.

हें देवूळ पोरन्या नळ्यांच्य घरा सारके आसा. ताचें तोंड उदेंते कडेन आसा. ह्या देवळाच्या फातराक भितल्ल्यान नकसूदपणान कोरांतल्यात. देवळांच्या चारुय कुशीनीं हतयाच्यो दोन-दोन मूर्ती कोरांतल्यांत. उत्तर दिकेक गोमूख आसून तातूंतल्यान तीर्थ सकल पडटा. ह्याट गोमूखाच्या कडेक अखंड फातरांचो कोनसो आसा. जं वरद विनायक सगळ्यांत पयलीं राविल्लो.देवळांच्या घुमटाचेर भांगरा रंगाचो घूड आसा. घुमटाच्या वयले वटेन सर्पाची नक्षी आसा. फाटल्यान अस्तंतेक देवाचें तळें आसा. थंय गीमाचें दोन म्हयने सोडून खूब उदक आसता.

देवळाक भितर आनी भायर मेळून दोन सभामंडप आसात. भायल्या सभामंडपाक चोंयवशीन गॅलरी सारकी माडी आसा. ह्या सभा मंडपाक सखांब आनी वयर छप्परांक झुंबरां आसात. मूळ गर्भकुडीच्या भितर फातराच्यो ऋध्दि-सिध्दीच्यो मूर्ती आसात. मूळ गर्भकुडीच्या भितर फातराच्यो ऋध्दि-सिध्दीच्यो मूर्ती आसात. दोनूय कुशीच्या कोनशांनी गणपतीच्यो दोन मूर्ती आसात. उजव्या हाताक आशिल्ली मूर्त संगमरवरी आसून उजव्या सोंडेची आसा. दाव्या वटेची मूर्त सादी आसून शेंदूरान भरिल्ली आसा. भितर सरतना वयल्या कुशीकय श्री गणेशाची मूर्त दिसता.

भाद्रपदांत आनी माघ शु. 1 ते 5 मेरेन हांगा व्हड परब मनयतात.

8. गजमुख (सिध्दीविनायक) - सिध्दाक, ता. श्रीगादैं, जि. अहमदनगर

मधु आनी कैटभ नांवाचे दोन दैत्य आसले. ते ब्रह्मदेवाक आटापाक येना जाल्. तेन्ना तो विष्णुच्या म्हऱ्यांत धांवलो. विष्णुक लेगीत ह्या विनायकाक नाकापुरो केलो आनी विष्णु शंकराक, शरण गेलो. शंकरान ताका विनायकाक प्रसन्न करून घे म्हूण सांगले. विष्णुन विनायकाक प्रसन्न करून घेवपा खातीर षडक्षरी मंत्राचो जप ह्याच वाठारांत केलो. विनायक प्रसन्न जावन बरें फळ मेळटकच विष्णून ह्याच दोंगुल्लेचेर श्री विनायकाची थापणूक केली. विष्णुक हांगा सिध्दी मेळ्ळी म्हूण ह्या वाठारांक ‘सिध्दटेक’ वा ‘सिध्दक्षेत्र’ तर श्री विनायकाक ‘सिध्दीविनायक’ अशें म्हणटात.

ह्या सिध्दी विनायकाची सोंड उजवे वटेन आसा म्हूण ह्या दैवतांक कडक आनी जागरुक मानतात. व्यासान हांगा यज्ञ केल्लो अशेंय मानतात. भस्मासारकी सृतिका हांगा मेळटा. मोरया गोसाव्यान सगळ्यांत पयलीं हांगा खर तप केल्ले, उपरांत तो मेरगांवाक गेलो.

ह्या देवळाचें तोंड उत्तर दिकेक आसा. गांवचे शीमेर सावन देवळा मेरेन सरदार हरिपंत फडके बांदिल्लो फरशेचो रस्तो आसा. देवळांतली देवाची गर्भकूड 15 फूट ऊंच आनी 10 फूट रुंद आसा. सिध्दीविनायका भोंवतणचें मखर पितूळचें तर शिवासन फातराचें आसा. ताच्या दाव्या वटेन जय विजयाच्यो मूर्ती आसात. मदल्या गर्भकुडींत देवाचें शेजेघर आसा. ताच्या कुशीक शिवपंचायतन आसा. भायले वटेन सभामंडप, ताच्या फुडे मुखेलदार आनी नगारखानो आसा.

श्री सिध्दीविनायकाची मूर्त स्वयंभू आसून ताची लांबाय 3 फूट ऊंच आनी अडेज फूट रूंद आसा. तिचें तोंड उत्तर दिके वटेन आसा. सोंड उजव्या वटेन घुंवडायल्या. मांडयेचें आसन घालून बशिल्ल्या सिध्दीविनायकाचेर ऋध्दि-सिध्दी बशिल्ल्यो दिसतात.

भाद्रपद शु. 1 ते 5 आनी माघ शु. 1 ते 5 हांगा सिध्दीविनायकाची व्हडली परब जाता.