आंध्र प्रदेश
देवनागरी
|
|
आंध्र प्रदेश भारतीय संघराज्यांतलें एक घटक राज्य. हें राज्य भारताचे दक्षिणेक वसलां. क्षेत्रफळः 2,75,068 चौ. किमी. लोकसंख्याः 5,35,49,673. राजधानीः हैदराबाद, भासः तेलुगू, साक्षरताः 29.73%. अक्षांश आनी रेखांशः उत्तर 12˚ 14˚ ते 19˚ 54' आनी उदेंत 76˚ 50' 86˚ 50'. ह्या राज्याचे उत्तरेक महाराष्ट्र, मध्यप्रदेश आनी ओरिसा, दक्षिणेक तामिळनाडू आनी कर्नाटक, अस्तंतेक कर्नाटक आनी महाराष्ट्र तर उदेंतेक बंगालचो उपसागर येता. आंध्र राज्याक 960 किमी. लांबायेची दर्यादेग आसा.
भूंयवर्णन
बदलसादारणपणान आंध्र प्रदेख तीन सैमीक विभागांत मोडटा. दर्यादेगेवयलो सकयल, सपाट मैदानी वाठार, उदेंत घाटांत आशिल्ल्यो विसकळिल्ल्यो दोंगराच्यो वळी आनी अस्तंतेकडल्या साह्याद्रीकडलो दोंगर पठाराचो वाठार, तर सुटावीं खडपां, विसकळून पडिल्ल्यो दोंगुल्ल्यो हांणी भरिल्लो वाठार, तर सुटावीं खडपां, विसकळून पडिल्ल्यो दोंगुल्ल्यो हांणी भरिल्लो वाठार हे आंध्र प्रदेशाचे तीन सैमीक विभाग जावन आसात. ईशान्येकडलो दर्यादेगेवयलो वाठार अशीर आसा. दर्यादेगेवयलो मदलो भाग गोदावरी आनी कृष्णा न्हंयांक लागून पिकाळ जाला. ह्या वाठारांक ह्या न्हंयांचो त्रिभूजप्रदेश म्हणटात. दर्या देगेवयलो दक्षिण वाठार सकयल्या पांवड्याचे जमनीचो आसा. नैऋत्येसावन ईशान्येमेरेन पातळिल्ल्या उदेंत घाटाचे 900 ते 1500 मी. उंचायेच्या दोंगरांत वेलिकोंडा आनी नल्लमलई ह्या दोंगरांच्यो वळी दर्याक समांतर येतात. ह्या दोंगरावळींचे अस्तंतेक नंधाळ देगण पडटा. ह्या राज्याच्या नैऋत्य आनी दक्षिण भागांत एरामलई, शेषाचलम् आनी पालकोंडा (900 मी.) दोंगर वळी आसात. आग्नेयेक नागरी दोंगर आसात. स्थलिप्राय वाठाराची उत्तरेवटेनची उंचाय सुमार 450 ते 600 मी. तर दक्षिणेवटेनची उंचाय सुमार 300 ते 450 मी. आसा. हो वाठार तांबडे रेंवेचे भरसणेन घडला. ही जमीन ग्रॅनायट आनी नायस हांचेपसून तयार जाल्या. उकत्यो-बोडक्यो दोंगुल्ल्यो, कांट्यांचीं झोपां-झुडपां, सुकिल्ले उदकाचे प्रवाह हांकां लागून हो वाठार तळपट्या सड्यावरी दिसता.
गोदावरी आनी कृष्णा न्हंयांक लागून ह्या राज्याचो बरोच मोटो वाठार उदकाळ आनी पिकाळ आसा. गोदावरी ही ह्या प्रदेशांतली मुखेल न्हंय आसून ती ह्या राज्यांतल्यान 720 किमी. व्हांवन बंगालच्या उपसागराक मेळटा. राजमहेंद्री हांगा तिचो त्रिभूजप्रदेश सुरू जाता. कृष्णा न्हंयची मुखेल उपन्हंय तुंगभद्रा, कर्नाटक राज्यांतल्यान आयिल्ली पेन्नार, ओरिसा राज्यांतल्यान आयिल्ली वंशधारा आनी नागवली ह्यो न्हंयो आंध्र प्रदेशांतल्यान व्हांवतात.
हवामान
बदलआंध्रप्रदेशांत गिमाच्या दिसांनी तापमान 37˚ से. ते 44˚ से. मेरेन आसता. कांय जाग्यार ते 50˚ से. मेरेन वता. शिंयाळ्याच्या दिसांतलें तापमान 16˚ से. ते 19˚ से. मेरेन आसता. दर्यादेगेवयल्या वाठारांत शिंयाळो आनी गीम चड खर नासता. आंध्र प्रदेशाक दक्षिण अस्तंत मान्सूनाकडल्यान दोन-तृतियांश तर उत्तर उदेंत मान्सूना कडल्यान एक-तृतियांश पावस मेळटा. उत्तरेच्या दोंगराळ वाठारांत 110 ते 125 सेंमी. पावस झडटा. बंगालच्या उपसागरांतल्यान येवपी वादळांक लागून ह्या वाठारांत नेटाचो पावस झडटा. तेलंगाणा रायलसीमा (अनंतपूर, चित्तूर, कडप्पा, कर्नूल हे जिल्हे) आनी दर्यादेगे वयल्या वाठारांनी पावसाचें प्रमाण क्रमान उणें जायत वता.बंगालच्या उपसागरांतल्यान येवपी वादळ-वारें आंध्र प्रदेशाक व्हड लुकसाण दिता. आयजवयर जाल्ल्या वादळ-वाऱ्याक लागून आंध्राक अर्थीक लुकसाणी वांगडाच जिवीतहानीय सोंसची पडल्या.
वनस्पत आनी मोनजातः
बदलह्या राज्याचो 22.5% वाठार रानाच्या वा वनस्पतीच्या शेकातळा आसा. तेलंगाणा, विशाखापट्टणम्, गोदावरी जिल्हे आनी नल्लमलई पर्वत हांगा चडशीं रानां आसात. तातूंत सागवान, रोजवुड, सॅटिन वुड, मड्डी, येपी सारके रूख, तशेंच कोंडे, कच्छवनश्री हांचीं बनां दिसतात. राज्यांतल्यान वनस्पती सावन (रानांतली) सन 1981-82 वर्सा, ह्या राज्याक 157.177 रुपयांचो निव्वळ फायदो जालो. बिबटो वाग, चित्तो, लांडगो, कोलो, वांस्वेल, चार शिंगाचीं हरणां, सांबर ह्या राज्याच्या रानांत आसात. ते भायर गोरवां, म्हसरां, बोकड्यो, मेढरां हीं जनावरां लोक पोसतात.
इतिहास
बदलऐतरेय ब्राह्मणांत आंध्र प्रदेशांतल्या लोकांचो उल्लेख सगळ्यांत पयलीं मेळटा. मॅगेस्थेनीसान चंद्रगुप्त मौर्या आदलो आंध्र संपन्न आशिल्ल्याचें म्हळां. धनकटक उपरांत अमरावती ही त्या काळांत आंध्र प्रदेशाची राजधानी आसली. आंध्र पदेशांतले मूळ लोक आर्य वंशकुळाचे आसले. उपरांत ते विंद्य पर्वताचे दक्षिणेक आयले, थंय तांचो हेर वंशीयावांगडा संबंद आयलो. इ. स. प. चवथ्या शतमानांत जैन आचार्य भद्रबाहू आपल्या अनुयायांवांगडा ह्या भागांतल्यान गेल्ल्याचो उल्लेख मेळटा. सम्राट अशोकाच्या फातरापट्यांत आंध्र प्रदेशाचो उल्लेख येता. इ. स. प. सुमार 225 वर्सां सिमुक राजान पैठण हांगा सातवाहन घराण्याची थापणूक केली अशें जाणकार मानतात. सातवाहनांनी सुमार साडेचारशीं वर्सां राज्य केलें. यज्ञश्री शातकर्णी,हाल, गौतमीपुत्र शातकर्णी, पुलुमायी हे ह्या वंशकुळयेंतले नामनेचे राजा आसले. तांचे राजवटींत कला, साहित्याची खूब उदरगत जाली. ह्या काळांत तांचो रोमन साम्राज्याकडेन संबंद आयलो,तशेंच तरसादी खातीर लागपी पोलाद आंध्रांतल्यान निर्गत जाल्ल्यान युरोपाकडेनय तांचो खासा संबंद उरलो. तिसऱ्या शतमानांत शक, पल्लव, यवन हांच्या वांगडा झुजपाक पडिल्ल्यान सातवाहनांची राजवट अस्ताक गेली आनी त्या जाग्यार नाग, बृहत्पालायन, सालंकायन, इक्ष्वाकू हीं घराणीं उदयाक आयलीं. सातवाहनांचें मूळ मांडलिक आशिल्ल्या ‘ इक्ष्वाकू ’ राजघराण्यान नागार्जूनकोंडा देगणांत श्री पर्वतालागीं विजयपूरी हांगा आपली राजधानी बांदली. बौध्द धर्माचें शिक्षण, कला हांचें तें केंद्र मानताले.
ह्यूएनत्संगान, आंध्राचे ईशान्येक गंग, उदेंतेकडेन वेंगीचे चालुक्य, दक्षिणेक चोल, पल्लव आनी हेर राज्यां आशिल्ल्याचो उल्लेख केला. सन 850 च्या अदमासाक वेंगीच्या चालूक्यांमदलो विजयादित्य (तिसरो) हाणें सद्याच्या आंध्र प्रदेशांतलो बरोचसो व्हडलो वाठार आपल्या शेकातळा हाडिल्लो. ते उपरांत ताणें आपली राजधानी वेंगीथावन विजयवाड्याक व्हेली. इ. स. 1022 ते 1063 मेरेन चालुक्य राजा राजराजनरेंद्र हाणें राजमहेंद्री ही आपली राजधानी करून वेंगीदेशाचेर राज्य केलें. चालुक्य राजांनी मोट्या प्रमाणांत विव्दानांक आसरो दिलो. तेलुगू महाभारताचो लेखक नन्नय भट चालुक्यांचेच सेवेक आशिल्लो.चालुक्याच्या काळांत राश्ट्रकूट, चोल, काकतीय हांची राजवट आंध्राच्या विंगड विंगड वाठारांनी आसली. आंध्रांत वरंगळ हांगा इ. स.1150 ते 1325 ह्या काळांत काकतीय राजांनी राज्य कालें. काकतीय हें मूळ राष्ट्रकूट आसलें. पूण तें रोखडेंच आंध्र लोकांचे जिणेंत आस्पावलें. वेंगीचे चालुक्य जेन्ना तमिळनाडूंतल्या चोल राजांचे गादयेर आपलो हो हक्क सांगपाक लागले, तेन्ना दोनूय सत्तांमदीं संघर्श सुरू जालो. ह्या संघर्शांत काकतीयांनी चालुक्यांक चोला आड आदार दिलो. काकतीयांनी केल्ल्या आदाराक लागून चालुक्य युवराज कुलोत्तुंग ह्या नांवान चोल राज्याचे गादयेर बसलो अशे तरेन चालुक्य दोन प्रदेशाचो कारभार पळोवपाक लागले. हाका लागून तांचें आंध्रावेलें लक्ष उणें जालें. काकतीयांनी ह्या गजालींचो फायदो घेवन पुराय आंध्र आपल्या थेकातळा हाडलो. गणपतिदेव (1202-62), ताची चली रुद्रम्मादेवी (1262-92) आनी तिचो नातू प्रतापरूद्र दुसरो (1292-1323) हे काकतीय वंशांतले म्हत्वाचे राज्यकर्ते जावन गेले. 1323 त दिल्लीच्या तुगलक सुलतानान काकतीयांआड झुजून आंध्र आपल्या ताब्यांत घेतलो. हरिल्ल्या काकतीय राजघराण्यासावन आनीक चार ल्हान राजघराणीं उदयाक आयलीं; हातूंतल्या विजयनगर राजघराण्यान सुमार दोनशीं वर्सां मुसलमानी सत्तेआड झूज दिलें. 23 जानेवारी 1565 दिसा बळिश्ट दख्खनच्या सुलतानान विजयनगरच्या सैन्याक ‘ तालीकोटा ’ हांगा हारयलें.
दुसरेवटेन इस्लामी घुरयेचो नेट देंवतकच रेड्डी घराण्यान आंध्र प्रदेशाचेर आपलो ताबो मेळयलो (1328-1424). कृष्णदेवराय हो व्हड सम्राट 1509 ते 1530 मजगतीं आंध्राचेर राज्य करतालो. ताणें विव्दानांचो आदार केलो. तेचपरी तेलुगू साहित्यांत ताणें मोलाची भर घाली. 1565 त विजयनगराचें साम्राज्य नाश पावसकच मुसलमानांनी आंध्रांतली सत्ता हातासली. बहमनी राज्यांतल्या तेलुगू भाशीक तेलंगणाचेर कुली कुतूबशहाची नेमणूक जाली. बहामनी राज्याचे कुडके पडले तेन्ना कुली कुतूबशहान गोलकोंड्यांक कुतूबशायीची थापणूक केली. 1580 मेरेन आंध्र प्रदेशाचो चडसो वाठार कुतूबशहा कडेन आयलो. ताचे राजवटींत दख्खनच्या उर्दूचो आंध्रांत प्रसार जालो. कुतूबशहाचे हुशार सरदार आकण्णा आनी मादण्णा हांणी राज्यकारभारांत सुदारणा करपाक व्हड यस जोडलें. तेचपरी तांणी तेलुगू साहित्य आनी कलेक आसरो दिलो. सद्याच्या तेलंगण वाठारांत आयजूय कुतूबशायीचो प्रभाव चड दिसता. 1687 त गोलकोंडा औरंगजेबान जिखलो आनी अशे तरेन आंध्राचो मोगल राजवटीकडेन संबंद आयलो. औरंगजेबान असफ जहाक दख्खनचो सुभेदार म्हूण नेमलो. औरंगजेबाच्या मर्णा उपरांत मोगल वंशीयांमदीं उप्राशिल्ल्या तंट्या, झगड्यांचो फायदो घेवन ताणें बंड केलें आनी स्वताच्या स्वतंत्र निजामशायेची थापणूक केली. ह्याच वेळार मराठ्यांची सत्ता वाडीक लागिल्ली. सुमार शंबर वर्सांच्या काळखडांत निजाम-मराठ्याचे संबंद कांय फावट इश्टागतीचे तर कांय फावट दुस्मानकायेचे उरले.
1611 त मछलीपट्टणम् हांगा ब्रिटिशांनी कुतूबशायेचे मान्यतायेन एक भंगसाळ सुरू केली. तशेंच सलाबतजंगान फ्रेंचांक आपलो कांय वाठार तोडून दिलो आनी फ्रेंच सैन्याचो आदार घेतलो.1628 त डच लोकांनी अस्तंत गोदावरी जिल्ह्यांत माधवपलायम हांगा लोखणी सामानाचो कारखानो सुरू केलो. युरोपियन लोक अशे तरेन आंध्रांत रिगले. फ्रेंच-ब्रिटीश हांच्याभितरल्या झुजांत मनांत नासूनय निजामाक ब्रिटिशांचो पाखो घेवंचो पडलो. सुमार 1795 त निजामांनी ब्रिटिशांक गंजाम, विशाखापट्टणम, गोदावरी, कृष्णा, गुण्टूर हे जिल्हे तस्त्रीप म्हूण भेटयले. टिपू सुलतानाची राजवट सोंपतकच निजामाच्या वांट्याक आयिल्ले बेल्लारी, कर्नूल, अनंतपूर आनी कडप्पा हे जिल्हेय ताणें 1800 त ब्रिटिशांक दिवन उडयले.
1857 चे चळवळी उपरांत आंध्रांचो ताबो ईस्ट इंडिया कंपनीकडल्यान ब्रिटिश सरकारान घेतलो. त्या वेळार मद्रास इलाख्यांत तेलंगाणाचो आस्पाव आशिल्लें, हैदराबाद संस्थान आनी चडसो आंध्र आस्पावल्लो. तेलुगूभाशीक लोक तीन-चार राजकीय विभागांत शिंपडून पडिल्ले. भारताच्या स्वातंत्र्या उपरांत निजामान भारतांत विलीन जावपाचें न्हयकारलें, तेन्ना पोलिस-कारवायेवरवीं ताचो वाठार लश्करी नियंत्रणाखाला हाडलो. 1952 त बा. रामकृष्णाराव हो हैदराबाद राज्याचो पयलो मुखेलमंत्री जालो.
मद्रास इलाख्यांत आशिल्लो आंध्र वेगळो काडचो हे खातीर आंध्रमहासभा 1913 सावन चळवळ करताली. तेलुगू-भाशीक आंध्र राज्याची थापणूक जावंची हेखातीर पोट्टी श्रीरामलू हाणें 58 दिसांचो उपास केलो. उपास करतासतनाच ताका मर्ण आसलें. 1 ऑक्टोबर 1953 दिसा इकरा जिल्ह्यांचें नवें आंध्र राज्य (राजधानीः कर्नूल) अस्तित्वांत आसलें. भाशावार प्रांतरचनेखाला अस्तित्वांत आयिल्लें आंध्र प्रदेश हें भारतांतलें पयलें राज्य आसलें. टी. प्रकाशम आंध्र प्रदेशाचो पयलो मुखेलमंत्री म्हूण वेंचून आयलो, पूण अविस्वासाचो थाराव ताच्या मंत्रीमंडळा आड मानून घेतिल्ल्यान ताच्या सरकारान राजीनामो दिलो. 1955 त आंध्र प्रदेशांत काँग्रेस युनायटेड फ्रंट वेंचून आयलो आनी गोपाळ रेड्डी ह्या राज्याचो मुखेलमंत्री जालो. मदल्या काळांत मिश्रा कमिशनान बेल्लारी जिल्ह्याचो कानडीभाशीक प्रांत म्हैसूर (कर्नाटक) राज्याक दिलो (मे 1953).हैदराबाद राजधानी आशिल्ले तेलंगाणा, वेगळें राज्य म्हूण मेळचें असो यत्न चेन्ना रेड्डी आनी हेर लोकांनी केलो पूण तातूंत तांकां यस मेळ्ळेंना. राज्यपुनर्घटना समितीचे शिफारशीप्रमाण नोव्हेंबर 1956 त आंध्र (11 जिल्हे) आनी तेलंगाणा (9 जिल्हे) मेळून आंध्र प्रदेश घडलो. नव्या आंध्र प्रदेश राज्याचो पयलो मुखेलमंत्री जावपाचो मान संजीव रेड्डीक मेळ्ळो. आंध्रांतल्यान तेलंगाणा वेगळें काडपाची चळवळ मात चालू उरली.
राज्यवेवस्था
बदलप्रशासकीय कामांत सुटसुटीतपणा हाडचेखातीर आंध्र प्रदेशांत अनंतपूर, चित्तूर, कडप्पा, उदेंत गोदावरी, गुण्टूर, कृष्णा, कर्नूल, नेल्लूर, प्रकाशम, श्रीकाकुलम,विशाखापट्टणम, विजयानगरम, अस्तंत गोदावरी, आदिलाबाद, हैदराबाद, रंगा रेड्डी, करीमनगर, खम्मम, महबूबनगर, मेदक, नलगोंडा, निजामाबाद, वरंगळ हे तेवीस जिल्हे घडयल्यात. आंध्र प्रदेशाचे विधानसभेंत 295 वांगडी वेंचून काडटात. आंध्रांची विधान परिशद 1 जून 1985 वर्सा बरखास्त जाली. लोकसभेंत 41 तर राजसभेंत 18 वांगडी आंध्र प्रदेशाचे प्रतिनिधित्व करतात.हैदराबाद शारांत राज्याचें उच्च न्यायालय आसा तशेंच जिल्हा आनी तालुका पांवड्याचेर न्यायदानाचें काम चलता.
अर्थीक स्थिती
बदलआंध्र प्रदेश आपले सैमीक गिरेस्तकायेचो उपेग आपली अर्थीक स्थिती घट करपाक करता. राज्यांतले सुमार 74% टक्के लोक शेत-धंद्यांत आसात. कृष्णा, गोदावरी,पेन्नार आनी हेर न्हंयां देगांच्या पिकाळ वाठारांत तांदूळ, ऊंस, केळीं, आंबे, हीं फळां आनी पिकावळी जातात. तेलंगाणा वाठारांत कापूस, तंबाखू, मिरसांग, हळद, ज्वारी बाजरी आनी हेर धान्यां जातात. दख्खनचें पठार आनी रायलसीमा वाठारांतले तांबडे जमनींत कुळीद, भिकणां, दोन दाबीचें धान्य, फळ-फळावळ जाता. कांय उदकाळ वाठारांत कापूस, तंबाखू, ऊंस तर ह्याच सैमाक विभागांतल्या जांभ्या फातराचे जमनींत नाल्ल, सुपारी हीं कड्डणां, फळां आनी कांय वाठारांत तांदूळ पिकता. सादारणपणान आंध्र आपले गरजेपरस चड तांदूळ पिकयता. 1981-82 त तांदळाचें उत्पादन 11.4 दशलक्ष टन जालें. 9.22 दशलक्ष हेक्टर जमीन फळ-फळावळीखाला आसून 13.04 दशलक्ष हेक्टर जमीन लागवडी सकल हाडल्या. लागवडीखाला आशिल्ल्या पुराय जमनींतली 26% जमीन भात-पिकाखाल, 20% ज्वारीखाल तर 15.9% बाजरी, नासणो, राळ, मको, वरई, सावा, गंव ह्या पिकावळीखाला आसा. कालवे, बांध, तळयो, बांयो आनी हेर शिंपणावळीच्या सादनांवरवीं आंध्रांतलो शेतकार वर्साक तीन फावटीं लेगीत पीक काडटा. चक्रीवादळ, हुंवार, दुकळ ह्या सैमीक संकश्टांचो त्रास ह्या राज्यांक खूब फावट सोंसचो पडला.ताचो परिणाम शेत-पिकावळीचेर जाला. 1972 त दुकळ पडिल्ल्यान 600 कोट रूपयांचें लुकसाण आंध्र प्रदेशाक सोंसचें पडलें.
खनीज संपत्ती
बदलआंध्र प्रदेशांतले सगळ्यांत पोरने फातर आर्कियन काळांतले आसून तातूंत गुलाबी आनी गोबऱ्या रंगाचे ग्रॅनायट, नायस आनी थोड्या प्रमाणांत धारवाड वर्गाचे हॉर्नब्लेंड टाल्क, क्लोरायट, मायका, शिस्ट, लोही, क्वार्टझायट, खोंडालायट, नेफेलिन, सांयेनायट हे फातर मेळटात. ह्या आर्कियनकालीन फातरांत लोखण, मँगनीज, तांबें, क्रोमायट आनी हेर धातू तशेंच अभ्रक, बेरिल, ग्राफायट, कायेनायट, सिलिमनायट आनी हेर जायतीं उद्येगीक म्हत्वाचीं खनिजां मेळटात. खम्मम, अदिलाबाद, करीमनगर, वरंगळ आनी अस्तंत गोदावरी हांगा 3908 दशलक्ष टन कोळशाचे सांठे आसात. अदिलाबाद, हैदराबाद, मेहबूबनगर, कर्नूल, कडप्पा, गुण्टूर नलगोंडा आनी कृष्णा हांगां 2,018 दशलक्ष टन चुन खडीचे सांठे आसात. अनंतपूर, करीमनगर,आदिलाबाद, चित्तूर, खम्मम, प्रकाशम, कृष्णा, कर्नूल, कडप्पा हांगां 390 दशलक्ष टन लोखणाचे साठे आसात. विशाखापट्टणम हांगा आशिल्ले बॉक्सायटचे सांठे 30 दशलक्ष टन आसात.
उदकांतली पिकावळ
बदलआंध्र प्रदेशाक 982 किमी. लांबायेची दर्यादेग मेळ्ळ्या. दर्यांतलो सुमार 32,000 चौ. मैल वाठार नुस्तें मारपाखातीर वापरपाक मेळटा. वर्साक 4 लाक टन नुस्तें नुस्तेंमारी केंद्रांवरवीं धरतात. 1980 त 1,16,013 टन नुस्तें दर्यांत धरलें. काकीनाडा आनी मछलीपट्टणम् हांगा नुस्तेंमारी प्रशिक्षण केंद्रां आसात. सद्या राज्य सरकार, ऊंच तंत्रगिन्यानाच्या आदारान अत्याधुनिक ट्रॉलर बांदपाचो विचार करता. तेभायर उदकांतली नुस्तेमारी करपाक एक जोड नुस्तेमारी प्रकल्प राज्य सरकारान हातांत घेतिल्लो आसून ताचेर 238.0 दशलक्ष रुपया खर्च येवपाचो आसा. तेखातीर संवसारीक बँकेन 150.5 दशलक्ष रुपयांचें रीण दिलां. आंध्र प्रदेशांतले 3.26 लाख लोक नुस्तेंवेवसायांत आसात.
पर्यटन
बदलआंध्र प्रदेशांत आशिल्ल्यो इतिहासीक वास्तू, पवित्र देवमंदिरां पर्यटकांक आकर्शीत करपी म्हत्वाचीं थळां जावन आसात. चित्तूर जिल्ह्यांत तिरुपती हांगाचें श्री वेंकटेशाचें देवूळ,भद्राचलमचें श्रीरामचंद्राचें देवूळ, श्रीशैलम हांगा आशिल्लें मल्लिकार्जुनस्वामीचें देवूळ, तशेंच आहोबलम, श्रीकुमकुम आनी सीमाचलम हांचीं देवळां आंध्र प्रदेशांतलीं म्हत्वाचीं आनी नामनेचीं देवळां जावन आसात.हैदराबाद-सिकंदराबाद जोड-शारां, हुसेन सागर, 1591 त बांदिल्लो चार मीनार, उस्मानिया विव्श्रविद्यापीठ, सालारजंग म्युझीयम, राज्य म्युझीयम, आर्ट गॅलरी, हेल्थ म्युझीयम, नेहरू जिऑलॉजिकल पार्क, बिर्ला मंदर हीं हैदराबादांतलीं मुखेल थळां.हैदराबाद सावन 8 किमी. अंतराचेर आशिल्लो गोलकोण्डा किल्लो पर्यटनाचे नदरेन म्हत्वाचें थळ आसा. नामनेचे कोहिनूर आनी पिट हिरे गोलकोण्ड्याचे खणींत मेळिल्ले.
उद्देगधंदे
बदलआंध्र प्रदेशांत उद्देगधंद्यांची वाड नेटान जायत आसा. 1988-89 च्या अदमासपत्रकांत उद्येगीक कारखाने आनी खनिजां हांचेखातीर 62 कोटी रुपयांची तजवीज केल्ली. राज्यांत 649 मध्यम आनी व्हड उद्येग आसून तातूंत 3353.13 कोटी रुपयांचें भांडवल घोळटा. हातूंतल्यान 4.3 लाख लोकांक रोजगाराच्यो संदी मेळ्ळ्यात. 66534 ल्हान उद्येग राज्यांत आसून तातूंत 878.23 कोटी रुपयांचें भांडवल घोळटा. हातूंतल्यान 6.25 लाख लोकांक रोजगाराच्यो संदी मेळ्ळ्यात. हैदराबाद आनी विशाखापट्टणम् हीं उद्येगधंद्याचे नदरेन म्हत्वाचीं केंद्रां आसात. हांगा मशिन टूल्स, सिंथेटिक ड्रग्स, फार्मास्युटिकल्स, विद्युत् यंत्रां, बोटी, सारीं, विद्युत् उपकरणां, विमानाचे भाग, शिमीट, रसायन अॅसबॅस्टोस, गाडयो, शिमीटापसून घडोवपाक येवपी वस्तूंचे कारखाने आसात. हैदराबाद शार येरादारीचे नदरेन फाव त्या जाग्यार आशिल्ल्यान चडशे सरकारी आनी खाजगी कारखाने थंय वयर सरल्यात. मछलीपट्टणम्, वरंगळ,धर्मावरम, एमिंगनुर, गढवाल, ताडपत्री हांगाचें हातमागाचें कापड, अघोणीच्यो शेंदऱ्यो, कोंडापल्ली आनी निर्मळ हांगाचीं खेळणीं, हैदराबादचें बिदरीकाम, जरकाम, भरतकाम, शिंगां आनी हस्तीदंताच्यो वस्तू, गुण्टुरचो तंबाखू, अदिलाबादचें फर्नीचर हे कुटिरोद्येगय बरे चलतात. गुण्टुरच्यो चिनी मातयेच्यो वस्तू आनी ग्लासाचो कारखानो, निजामाबादचो निजाम साकर कारखानो सिंगारेनी कोठांगुडमच्यो कोळशां खणी सरकारी कारखान्यांच्या क्षेत्रांत आस्पावतात.
जून 1977 मेरेन आंध्र प्रदेशांत 51 उद्येगीक वसाहती, 28 उद्येगीक उदरगत विभागांत आसल्यो आनी 20 उद्येगीक वसाहती तशेंच चार उद्येगीक उदरगत विभागांतलीं कामां मुळाव्या पांवड्यार आसलीं. राज्यांत 6,00,000 लाख हातमाग केंद्रां आसलीं. ह्या केंद्रांत 1981-82 त 420 दशलक्ष मी. हातमाग तयार जाल्ले. देशांत तयार जावपी हातमागांतले 20% हातमाग आंध्र प्रदेशांतल्यान निर्यात जाता.
सिगरेटी, चिरूटां, सारें, साकर, भात सडोवप, भाता कुंड्यातलें तेल काडप, अॅस्बेस्टॉसचे पत्रे करप, लोखणाचें सामान, तेल शुध्दीकरण हांचे कारखाने तशेंच लोखण, अभ्रक स्लेट, शाहबादी फरशी, संगमरवर, बॅरायटस आनी हेर खनिजांचेर आदारिल्ले उद्येगधंदे सद्या आंध्रांत वयर सरल्यात. हांकां लागून आंध्राचे अर्थवेवस्थेक घट फाटबळ मेळ्ळां.
शिंपणावळ आनी ऊर्जा
बदल1980-81 वर्सा ल्हान आनी व्हड शिंपणावळ प्रकल्पा वरवीं आंध्र प्रदेशांतली 1.259 दशलक्ष हेक्टर जमीन उदकाचो लाव घेवपाक उपकारताली. तातूंतली 0.828 दशलक्ष हेक्टर जमीन शिंपणावळ क्षेत्राखाल हाडली. 1980-81 मेरेन जे म्हत्वाचे शिंपणावळ प्रकल्प तयार जाल्ले तांचीं नांवां आनी तांक फुडलेप्रमाण आसलीः प्रकाशम बॅराज (40,873 हेक्टर), तुंगभद्रा हाय लेव्हल कानाल स्टेज-1 (48,198 हेक्टर), तुंगभद्रा लो-लेव्हल कानाल (60,298 हेक्टर), के. सी. कानाल (0.122 दशलक्ष हेक्टर), कदम (47,920 हेक्टर),नागार्जुनसागर (0.868 दशलक्ष हेक्टर) आनी श्रीरामसागर (0.2967 दशलक्ष हेक्टर) ह्या प्रकल्पाचो वावर सुरू आसलो. ल्हान शिंपणावळ प्रकल्पांची उदरगत करपाक राज्य-सरकारान संवसारीक बँकेचो आदार घेतला. हातूंत 146 ल्हान शिंपणावळ येवजणी आनी 200 पाझर तलाव हांचो आस्पाव आसून तांची तांक 2,32,403 हेक्टर जमनीक उदका पुरवण करपाइतली आसतली (80-81). राज्यांत उदक आनी उश्णतायेवरवीं विजेचें उत्पादन जाता. मच्छकुंड, तुंगभद्रा, निजाम सागर, अपर सिलेरू, लोअर सिलेरू, श्रीशैलम, नागार्जुनसागर, रामपदसागर, इंचेपल्ली, प्राणहिता आनी हेर प्रकल्पांत उदकावरवीं विजेची निर्मणी जाता. हुसेनसागर, रामगुंडम आनी तेलंगाणा तशेंच हेर प्रकल्पांत उश्णताये वरवीं (औष्णिक) विजेची निर्मणी जाता. 1981-82 त 8,873.9 विजेची निर्मणी जाली. राज्यांत 19,284 खेड्यांत वीज पुरवण जाली.
येरादारी आनी संचारण
बदल1981-82 मेरेन राज्यांत राश्ट्रीय महामार्ग (2357 किमी.), राज्य महामार्ग (8387 किमी.) मुखेल जिल्हामार्ग (18072 किमी.) जिल्हा परिशद आनी समिती मार्ग (74, 930 किमी.) आसले. कार, जीप, मोटार, सायकल, स्कूटर, ऑटोरिक्शा, ट्रॅक्टर, बसी, ट्रक, टेंपो मेळून 2,72,274 वाहनां रस्त्यांवेल्यान घोळटालीं.
गोदावरी कालवो, कृष्णा कालवो, बकिंगहेंम कालवो, कर्नूल-कडप्पा कालवो, कोम्मापूर कालवो हे राज्यांतले अंतर्गत उदकामार्ग आसात. उदकामार्गाची वट्ट लांबाय 1845 किमी. आसा.दर्यावेल्या उदकामार्गाचेर विशाखापट्टणम् आनी काकिनाडा हीं मुखेल बंदरां आसात. मछलीपट्टणम् भीमुनीपट्टणम् कृष्णापट्टणम् आनी कलिंगपट्टणम् हींय दर्यादेगेवयलीं म्हत्वाचीं बंदरां आसात. राज्यांतल्यान 6,224 किमी. लांबायेचे रेल्वे-मार्ग गेल्यात. वॉल्टेअरचे उत्तरेक दक्षिण-पूर्व रेल्वेचो तर मद्रास आनी गुण्टूर हांच्या मजगतीं दक्षिण रेल्वेचो कांय भाग आंध्रांत आस्पावला. दक्षिण मध्य रेल्वेचें मुख्यालय राज्यांतल्या सिकंदराबाद शारांत आसा. राज्यांतलो आंतरराश्ट्रीय विमानतळ हैदराबाद हांगा आसा.राज्यांत जीं मुखेल दिसाळीं उजवाडाक येतात, तीं फुडले तरेन आसात. इंग्लीशः डेक्कन क्रॉनिकल-हैदराबाद, इंडियन एक्सप्रेस-हैदराबाद, आनी विजयवाडा, हिन्दू-हैदराबाद, तेलगूःआंध्रप्रभा- हैदराबाद आनी विजयवाडा, आंध्र ज्योती- विजयवाडा, आंध्रभूमी-हैदराबाद, इनाडू-हैदराबाद, विशाखापट्टणम्, विजयवाडा आनी तिरुपती. उर्दूः सियासत. हिन्दीः मिलाप- हैदराबाद.
लोक आनी समाज जीवन
बदल1981 च्या जनगणने प्रमाण 2,75,068 चौ. किमी. क्षेत्रांत 53,549,673 लोक रावतात. दर चौ. किमी. 194 लोक पडटात. दर 1000 दादल्यांफाटल्यान 975 बायलो राज्यांत आसात. लोकसंख्या वाडीचें प्रमाण 7.82% टक्के आसा. साक्षरतेचें प्रमाण 29.73% आसून राज्यांतलीं मुखेल संपर्काची आनी उलोवपाची भास तेलुगू आसा. कांय वाठारांत उर्दूचोय वापर जाता. 1961 च्या जनगणनेप्रमाण राज्यांत हिंदू 88%, मुसलमान 8%, आनी किरिस्तांव 4% आसात. आंध्र, भिल्ल गोंड, प्रधान, शबर वाल्मिकी, कोया, चेंचू, एरूकुल आनी हेर प्रकाराच्यो सुमार 31 वन्य आदिवासी जमाती आसून तांच्यो भासो आनी पोटभासो वेगवेगळ्यो आसात.
रीतरिवाज
बदलभुरगें जल्मतकच, बाराव्या दिसा बारसो करतात. भुरग्यांक पाळण्यांत घालून आरती करतात. ह्या वेळार सवाशीण बायलेक हळद कुकूम आनी फराळ दितात. मंगलारती गावप हें आंध्र संस्कृतायेचें खाशेलेपण जावन आसा. दर सणा-परबेक अशीं पदां गायतात. आंध्रांत चलयेचें लग्न मामेभावाकडेन वा मामाकडेन जावपाक शकता. हाका ‘ मामेसंबंद ’ म्हणटात.लग्नाचो माटव माडाच्या चुडटांपसून करतात. लग्नाची वरात व्हड दबाज्यान काडटात. घरांत कसलेंय बरें कार्य आसल्यार दार निवळ करून शेणान सारयतात.
आंध्रांत वर्ष र्प्रातेपदा ही परब व्हड उर्बेन मनयतात. त्या दिसा गोड, चिचेचे कोळ आनी कोडुलिंबाचीं फुलां घालून केल्लें ‘ पच्चड ’ नांवाचें पेय सगळयांक दितात. रामनमीची परब नाटकां, बुर्रकथा सारक्या कार्यावळींनी मनयतात. श्रावण म्हयन्यांत लग्न जाल्ल्यो चलयो मंगळाराक ‘ नोमू ’ म्हळ्यार गौरीचें व्रत करतात. श्रावणांतल्या दुसऱ्या सुक्राराक सवाशीण बायलो वरलक्ष्मीव्रत करतात. ह्या व्रतांत पूजा, उपास आनी हळदीकुकूम हे विधी मुखेल आसतात. श्रावण शुध्द अष्टमीक महाकालीचो दीस सकयल्या वर्गांतल्यो बायलो मनयतात. भाद्रपद वद्य तयेक आंकवार चलयो गौरीचें व्रत करतात. दिवाळेची परब आंध्रांतल्या हेर खंयच्याय वाठारापरस तेलंगाणांत उमेदीन मनयतात. होळयेची परब फकत तेलंगाणांतच मनयतात. ह्या वेळार दादले- बायलो एकमेकांचेर रंग शिंवरीत होळी खेळ रंगमंदीर, नागार्जुनकोंडा गांवचो मिथुन, नटराजझूज, मोटवो यक्ष, घंटासाक्ष हांगासल्लीं संगमरवरी शिल्पां कलात्मक आसात. 1591 वर्सा हैदराबाद हांगा कुली कुतुबशाह हाणें बांदिल्लो ‘चारमीनार ’, धा हजार लोकांक नमाज पढपाक सुवात आशिल्ली फातरांची मक्कामशीद, गोलकोंडाचो किल्लो, वरंगळच्या किल्ल्याच्या प्रवेशदारालागीं आशिल्लो किर्तीस्तंभ, बागेआम उद्यान, चौमहल, राजाची कोठी, फलकनुमा महल, सालारजंग म्यूझीयम, उस्मानिया विद्यापीठाची नवी इमारत आनी हेर वास्तू अप्रूप आसात.
आंध्र प्रदेशांतली चित्रकला काकतीयांच्या राजवटींत नामनेक पावली. आंध्रांतल्या सुर्वेचे चित्रकलेचेर चालुक्याचो प्रभाव पडला. तेराव्या शतमानांत हांगाचे चित्रकलेक मानाची सुवात मेळ्ळी. तेराव्या आनी सोळाव्या शतमानांतली, ताडापत्री आनी लेपाक्षी हांगाची चित्रकारी नांवाजल्ली आसा. चवदाव्या शतमानांतली पालनाड हांगाचीं शिल्पचित्रां आनी वरंगळचे भग्नावशेश, आंध्र चित्रकलेचो ऊंच पांवडो दाखयतात. ए. पैदिराजू, मोक्कापट्टी कृष्णमूर्ती, पी. टी.रेड्डी, एस्. व्ही. कांमराव, लक्ष्मा गोंड, कविता देवस्कर, नरेंद्रराय हे चित्रकार आंध्रांत नामना जोडून आसात.
आंध्रांतले चडशे राजा देवभक्त आशिल्ल्यान हांगा मूर्तिकलेची आनी देवालयाची व्हड उदरगत जाली. वरंगळ हांगाची सहस्त्रस्तंभी शिवमंदिरांतली मूर्त, नूकाब, एकवीरा-घट्टांबिक, मणिकादेवी ह्यो शिवशक्तिचे देवीच्यो मूर्ती, ह्यो पोरने मूर्तिकलेच्यो देखी जावन आसात.गुडाली गंडवरम आनी दिपिले हांगाच्यो संगमेश्वर, शिवपार्वती आनी नग्नेश्वर ह्यो मूर्तीय नांवाजल्ल्यो आसात.
शिक्षणः
बदलआंध्र प्रदेशांत साक्षरतेचें प्रमाण 29.94% (1981) आसा. ह्या राज्याचो शिक्षणीक इतिहास खूब पोरनो. इक्ष्वाकू वंशीयाची नागार्जून कोंडा देगणांतली विजयपुरी ही राजधानी बौध्द धर्म आनी कलेवांगडाच शिक्षणाचें केंद्र आसलीं. दिङनागाचार्यान वेंगी विद्यापीठाची थापणूक केल्ल्याचो उल्लेख मेळटा. राज्यांतलें पयलें उक्ते विद्यापीठ 26 ऑगस्ट 1982 दिसा हैदराबाद हांगा सुरू जालें. बायलांखातीर आशिल्लें पदमावती विद्यापीठ – तिरुपती हांगा 14 एप्रिल 1983 दिसा सुरू जालें.
1980-81 मेरेन 40656 मुळाव्या शाळांनी 53.68 लाख विद्यार्थी, 4782 उच्च मुळाव्या शाळांनीं 88.2 लाख विद्यार्थी, 3842 माध्यमिक शाळांनीं 8.92 लाख विद्यार्थी शिकप घेताले. तेभायर 468 उच्च माध्यमिक शाळा आनी 387 महाविद्यालयां 80-81 मेरेन राज्यांत आसलीं.
1980-81 मेरेन फुडलीं विद्यापीठां राज्यांत आसलीं. 1. आंध्र प्रदेश शेतकी विद्यापीठ राजेंद्रनगर, हैदराबाद 2. श्री जवाहरलाल नेहरू टेक्नॉलॉजिकल विद्यापीठ, हैदराबाद 3. हैदराबाद विद्यापीठ, हैदराबाद 4. उस्मानिया विद्यापीठ, हैदराबाद 5. आंध्र विद्यापीठ, वॉल्टेयर (विशाखापट्टणम्) 6. श्री. व्यंकटेश्र्वर विद्यापीठ, तिरूपती 7. काकतीया विद्यापीठ, वरंगळ 8. नागार्जुन विद्यापीठ, गुण्टूर 9. श्री कृष्णदेवराय विद्यापीठ, अनंतपूर.
तेलुगू साहित्यः
बदलतेलुगू भाशेक आंध्रभाशा वा ‘ तेनुगू ’ अशेंय म्हणटात. ‘ तेनुगू ’ म्हळ्यार म्होंवावरी गोड असो अर्थ जाता. इ. स. प. तिसऱ्या शतमानासावन तेलुगू भाशेक स्वतंत्र रूप मेळपाची प्रक्रिया सुरू जाल्ल्याचें दिसता. इ. स. सव्या शतमानासावन ‘ तेलुगू ’ भाशेची खऱ्या अर्थान उदरगत सुरू जाली. तेलुगू साहित्याच्या इतिहासाचे सादारणपणान सात काळखंड जातात.1. तमोयुग (इ. स. प. 250 ते इ. स. 1000) 2. पयलो काळखंड (1001 ते 1150) 3. दुसरो काळखंड (1151 ते 1500) 4. तिसरो काळखंड (1501 ते 1700) 5. चवथो काळखंड (1701 ते 1850) 6. आर्विल्लो काळखंड (1851 ते 1947) 7. स्वातंत्र्या- उपरांतचो काळखंड (1947 उपरांत).
तमोयुगः
बदलतेलुगू भास आपले पयले अवस्थेंत आसतना जीं विंगड विंगड प्रकारचीं गीतां आनी लोकसाहित्य हे भाशेंत रचलें तें काळावांगडाच ना जाल्ल्यान ह्या काळखंडाक ‘ तमोयुग ’म्हणटात. बोलभाशा म्हणून तेलुगू भाशेक अस्तित्व मेळटकच लेगीत हे भाशेचेर संस्कृताचो सरळपणान वा हेर तरेन परिणाम जायत रावलो. इ.स.प. तिसऱ्या शतमानासावन आंध्रांत बौध्द धर्मीयांचो प्रभाव वाडलो. ह्या वेळार पाली भाशेक लागीं आशिल्ली प्राकृत बौध्दांच्या प्रचाराची भास जाली. ह्या प्राकृताचो प्रभाव तेलुगू भाशेचेर पडलो. इ.स.प. 200 वर्सां, राज्यकर्त्यांचीं दानपत्रां, आज्ञापत्रां, कोरीव लेख आनी गाहा सत्तसईसारके ग्रंथ जे प्राकृतांत बरयले, तातूंत मनीस, वस्तू आनी थळां संबंदीत तेलुगू नांवां दिसतात. विष्णू कुंडिनाचे राजवटींत संस्कृत उतरांच्या तेलुगू भौवचनी प्रत्ययांचीं रुपां आयल्यांत. रेनाटी चोलकालीन कोरीव लेखांत तेलुगू उतरां दिसतात. ह्याच वंशांतल्या धनंजयान इ.स. 575 त जो ‘ कोलमल्ला कोरीव लेख ’ बरयलो तो तेलुगू भाशेंतलो पयलो कोरीव लेख आसलो. णव्या शतमानांत विजयादित्याचे राजवटींत (इ.स. 848) ‘ अद्दंकी कोरीव लेखांत ’ पयलें तेलुगू पद्य मेळटाः ह्या आदलें सगळें बरप गद्यांतच आसतालें. तेलुगू भाशेक ह्या काळखंडांत राजाश्रय मेळिल्ल्यान तिचे उदरगतीच्या मार्गांत आडमेळीं आयलींनात.
पयलो काळखंड (इ.स. 1001 ते इ.स. 1150):
बदलचालुक्य राजाचो शेक ह्या काळखंडांत चल्लो; देखून पुराय राज्यांत शांतताय आनी थिराय उरली. ताका लागून तेलुगू साहित्याची नेटान उदरगत जावपाक लागली. ह्या काळांत प्राकृताचो जागो तेलुगून घेतलो. ही ह्या काळखंडांतली म्हत्वाची घडणूक. धर्मीक जागृताय ही तेलुगू साहित्याचे सुर्वेच्या काळांतली उर्बा आसली. संस्कृत आनी तेलुगूचो पंडित नन्नय हाणें, वेंगीनरेश राजराज नरेंद्राचे सुचोवणेवेल्यान ‘ तेलुगू महाभारत ’ रचलें अशें विद्वानाचें मत आसा. हे भाशेंतलें पयलें व्याकरण ‘ शब्दचिंतामणि ’ नन्नयानच रचलें अशें कांय विद्वान मानतात. ह्या काळांतलें लेखन पुराय तरेन पौराणिक कथांचेर आदारिल्लें आसा. ह्या काळांतल्या म्हत्वाचे ग्रंथरचणुकेंत, नन्नेचोडाचे ‘ कुमारसंभव ’,बेमुलवाडा भीमकवीचें ‘ राघव पांडवीय ’, ‘ शतकंठ - रामायण ’ आनी ‘ नृसिंह पुराण ’ हांचो आस्पाव जाता.
दुसरो काळखंड (1151 ते 1500):
बदलचालुक्य राजघराण्याचो शेवट आनी काकतीय राजघराण्याची तीन शतमानां चलिल्ली राजवट हें ह्या काळांतलें खाशेलेपण आसलें. काकतीयाचे राजवटींत आंध्राचे राश्ट्रीय अस्मितेची पोसवण बरे तरेन जाली आनी ताचें पडबिंब साहित्याचेर पडलें. मार्ग पध्दतीची भास आनी देशी परंपरेतले छंद आनी अलंकार हांचो उपेग करपी शैली ह्या काळांत प्रचारांत आसली. महाकवी श्रीनाथ (1380-1450) हो मध्यम शैलीकारांचो प्रतिनिधी अशें मानतात. ताच्या विंगडविंगड प्रकारच्या रचनां भितर मरूत्तराट चरित्र, शालिवाहन सप्तशती,शृंगारनैषध, भीमखंडे, काशीखंड, हरविलासवीथिनाटक, पल्नाटिवीरचरितमु, शिवरात्रिमाहात्म्यमु, पंडिताराध्यचरित ह्यो साहित्य-कृती आस्पावतात. पाल्कुरिकी सोमनाथ ह्या कवीन ‘ बसवपुराण ’ हें नामनेचें काव्य रचलें. रंगनाथ कवीन द्विपद छंदांत रामायण रचलें तर सुमतिशतकाचो कर्तो बद्देना हाणें शतक-साहित्याचे परंपरेची बुन्याद घाली. नेल्लोरचो महाकवी तिकन्नान निर्वचनोत्तर रामायण आनी नन्नयान अर्दार सोडिल्ली महाभारतांतलीं 4 ते 18 पर्वां रचलीं. ह्या कवीक ह्या काळखंडाचो प्रतिनिधी मानतात. गोन बुध्दरेडीन (1200-50)हाचें, ‘ रंगनाथरामायण ’ हें रामकथेवेलें पयलें स्वतंत्र तेलुगू काव्य आसा. ताळ्ळपाक अन्नमाचार्य (1423-1502) ह्या संगीतज्ञ कवीन 13,000 कीर्तनगीतां रचून भक्तिगीतकारांची परंपरा निर्मिली. कवी मारनान मार्कंडेयपुराण रचून पुराणपरंपरेची बुन्याद घाली.
महाकवी तिक्कनाचो शिष्य केतन (1220-60) हाणें तेलुगूंत प्रबंध रचनेची (महाकाव्यरचना) सुरवात केली. ताची ‘ दशकुमारचरिता ’ ही ह्या प्रबंद प्रकाराची सुरवात आसली. पिल्ललमरी पिनवीरभद्र (1425-90) हाच्या ‘ शकुंतला परिणयभु ’ आनी ‘जैमिनीभारतमु ’ तशेंच ‘ नंदीमल्लय ’ आनी ‘ घंटासिंग ’ ह्या कवीच्या ‘ प्रबोधचन्द्रोदय ’ आनी ‘ वराहपुराणमु ’ ह्या रचनांचेर प्रबंद शैलीचो प्रभाव पडिल्लो दिसता.
तिसरो काळखंड (1501 ते 1700):
बदलविजयनगरचो सम्राट कृष्णदेवराय हाची राजवट (1506-1530) साहित्य, कला आनी विद्या हांची सगळ्या आंगांनी भरभराट जावपाक कारण थारली.ह्या काळाक तेलुगू साहित्याचें ‘ भांगरायुग ’ म्हणून पाचारतात. स्वता कृष्णदेवरायान ‘ आमुक्तमाल्यदा ’ ह्या ग्रंथाची रचणूक केली. ताचे राजसभेंत ‘ अष्टदिग्गज ’ ह्या नांवान गाजिल्ले आठ कवी आसले. अठरा प्रकारचीं वर्णनां, धीरोदात्त नायक, शृंगाराचीं वर्णनां, पुराणांतलीं गाजिल्लीं कथानकां हांचो आस्पाव आशिल्ल्या आगळ्या-वेगळ्या सालंकृत प्रबंधकाव्यांनी हो काळखंड गाजलो. पेद्दनाचें ‘ मनुचरित्र ’, रामराज भुषणाचें ‘ वसुचरित्र ’, तेनाली रामकृष्णाचें ‘ पांडुरंगमाहात्म्यमु ’, श्रीनाथाचें ‘ शृंगार नैषध ’, कृष्णदेवरायाचें ‘ आमुक्तमाल्यदा ’ हीं तेलुगूंतलीं व्हड पंच प्रबंधकाव्यां (पंचमाहाकाव्यां) अशें मानतात. 1565 त विजयनगर राजवटीच्या अस्ता उपरांत तंजावरच्या मराठी राजांनी आनी मदुराईच्या राजघराण्यांनी तेलुगू साहित्याची उदरगत घडोवपाखातीर आपलें फाटबळ दिलें. शहाजी, विजयराघव नायक, चेमकूर वेंकटकवी आनी रंगाजम्म हांच्यो ह्या काळांतल्यो रचना उल्लेखनीय आसात. त्यागराजाच्या साहित्यान तमिळ भाशीक वाठारांत आपली खाशेली सुवात निर्मिल्ली. गायन आनी अभिनय हांचो आस्पाव आशिल्लो. ‘ यक्षगान ’ नांवाचो आगळो नृत्यनाट्यप्रकार ह्या काळांत चलतालो. यक्षगानाक ‘ जक्कुलपाटलु ’ म्हणटाले.
चवथो काळखंड (1701 ते 1850):
बदलह्या काळांतलें साहित्य फाव तो पांवडो जरी मेळोवंक पावलें ना तरी तातूंत वेगळेपण आसलें. कूचिमंची तिम्मकवी (1701-56) हाणें ह्या काळांत शतक, दंडक, प्रबंधकाव्य आनी प्रमाणभूत लक्षणग्रंथ बरयले. शुध्द तेलुगूंत ताणें रामायण रचलें. कंकंटी पापराजू हाणें बरयल्लें ‘ उत्तर रामायण ’ ‘ वैदर्भीरिती ’खातीर नांवाजल्लें आसा. नारायण कवीची ‘ बोब्बिली इतिहास कथा ’ चौडप्पाचे कंद आनी रेगुलपाटी कूर्माचें सीस छंदांतलें शतक,कासुल पुरषोत्तमाचें व्याजोक्तिपूर्ण आंध्रनायक शतक, चाटुकाव्याचे रचनाकार आडिदमू सुरकवी आनी पिंडीप्रोळू सक्ष्मणकवी, भक्तीगीताचो रचनाकार क्षेत्रय्या,हे ह्या काळांतले नामनेचे साहित्यीक आसले.
आर्विल्लो काळखंड (1851 ते 1947):
बदलइंग्लीश राजवटीचो शेक ह्या काळांत आंध्र प्रदेशाचेर चल्लो आनी ताचें पडबिंब तेलुगू साहित्याचेर पडलें. इंग्लीश कवींच्या अनुकरणाक लागून भावकवितेचो उदय तेलुगू साहित्यांत जालो. कथात्मक लघुकाव्य, खंडकाव्य, आत्मनिश्ठ काव्य, सैमाचेर आदारिल्लें काव्य नी गूढकाव्य हे साहित्य प्रकारय ह्या काळांत उदयाक आयले. त्या काळावयल्यो भौशीक आनी राजकी चळवळी, तशेंच हुंडो, बालविवाह, अस्पृश्यताय, शेतकार आनी कामगार लोकांची सुख-दुख्खां हांचो प्रभाव तेलुगू कवींच्या ह्या काळांतल्या काव्याचेर पडिल्लो दिसता.
आर्विल्ल्या काळांतल्या सर्जनशील कवींभितर गुरजाड वेंकट अप्पाराव आनी रायप्रोलू सुब्बाराव हांचो वांटो म्हत्वाचो आसा. ह्या दोगांयनी भाव कविता हो नवो काव्य प्रकार केळयलो. ‘वचनगेय ’ वा ‘ गंधगीतां ’ हो काव्यप्रकार हाताळप्यांमदीं मुनिमाणक्यम नरसिंहराव, विश्वनाथ, सत्यनारायण आनी आडिबी बापिराजू हांचो आस्पाव जाता. यती आनी नाद हांचेर भर आशिल्लीं गद्यगीतां शिष्टला उमामहेश्वरराव (1898-1938), श्रीरंगम श्रीनिवासराव, श्रीरंगम नारायणबाबू (1906-62) सी. नारायण रेड्डी (1930) आनी आरुद्र भागवतुल शंकरशास्त्री (1922), शैषेन्द्र शर्मा, ज्वालामुखी, निखिलेश्वर हांणी रचलीं.
तेलुगू साहित्यांतलें नाट्यलेखनाचें पर्व 1875 वाविलाल वासुदेवशास्त्री हाणें ज्यूलियस सीझर नाटकाचो अणकार करून सुरू केलें. धर्मावरम रामकृष्णाचार्य, कोलाचलम श्रीनिवासराव हांणी पयलें स्वतंत्र तेलुगू नाटक बरयलें. आंध्र शेक्सपीयर पानगुंटी लक्ष्मीनरसिंहराव हाणें तीस नाटकां बरयलीं. विश्र्वनाथ सत्यनारायण हाणें ऊंच पांवड्याच्या नाटकांची निर्मणी केली. आचार्य आत्रेय आनी बुच्चिबाबू (शिवराज वेंकटसुब्बराव) हांणी आपल्या नाटकां वरवीं मनाचो थाव सोदपाचो यत्न केलो. एकांकिका हो नाट्यप्रकार 1910 त तेलुगू साहित्यांत भितर सरलो. तल्लावज्झल शिवशंकरशास्त्री हाणें तेलुगू संगितीकेच्या मळार म्हत्वाचो वावर केलो.
तेलुगू कादंबरीचेर अस्तंतेचो प्रभाव पडला. 1873 त खडवल्ली रामचंद्रुडू हाची ‘ धर्मवती विलासमु ’ ही पयली कादंबरी उजवाडाक आयली. विश्वनाथ सत्य नारायणाची ‘ वेयी पडूगुलु ’,उन्नव लक्ष्मीनारायणांची ‘ मालपल्ली ’ ह्यो ह्या काळांतल्यो कांय उल्लेखनीय अश्यो कादंबऱ्यो आसात. नोरी नरसिंह शास्त्री हाणें इतिहासीक कादंबरीच्या मळार, गुडिपाटी वेंकटाचलम हाणें समाजीक कादंबरीच्या मळार तर चिलकमूर्ती, लक्ष्मी नरसिंहम्, मुनिमाणक्यम् नरसिंहराव हांणी विनोदी कादंबरीच्या मळार मोलाची भर घाल्या. गाजिल्ल्या बंगाली कादंबरीच्या अणकारांनी आंध्रांत बरीच नामना जोडल्या.
तेलुगू कथा साहित्यांत मानाची सुवात जोडप्यांमदीं श्रीपाद सुब्रहण्यशास्त्री, विश्वनाथ सत्यनारायण चलम आनी चिंता दिक्षितुलू हांचो आस्पाव जाता. निबंद, साहित्यसमीक्षा आनी संशोधनपर साहित्यांत वीरेशलिंगमचें नांव गाजता.
स्वातंत्र्या उपरांतचो काळखंड (1947 उपरांत):
बदलस्वातंत्र्या उपरांतच्या काळखंडांतल्यो इतिहासीक घडणुको आनी परकी राजवटीखाला चेपून उरिल्ल्या समाजाचे उमाळे, सुख-दुख्खां हांचें पडबिंब ह्या काळखंडांतल्या साहित्याचेर पडलां. ह्या काळांत कथा, कविता, कादंबरी, नाटकां आनी हेर तरांचें साहित्य, तेलुगू साहित्यांत व्हड प्रमाणांत आयलां.
काव्यः
बदलह्या काळखंडांत आर्विल्ले विचारसरणीची ‘ अभ्यूदय ’ कविता भाव कवितेच्या जाग्यार वयर सरली. श्रीरंगम श्रीनिवासराव ह्या कवितांचो जनक आसलो. शिष्टलो उमामहेश्वरराव आनी रूद्र ज्योतीकार श्रीरंगम नारायणबाबू हांणी ह्या काव्य प्रकारांक नवें मोडण दिलें. मुक्तशैलींतलें अप्रूप काव्य पट्टाभीच्या ‘ फिडेल रागाल डजन् ’ ह्या झेल्यांत दिसता.शंकरशास्त्री भागवतुल ‘ आरूद्रां ’, अनिशेट्टी, सामसुंदर रेंतल, बाल गंगाधर तिलक (1919-66), कुंदुर्ती, एलचुरी, अब्बूरी, वरदराजेश्वरराव हे ह्या वर्गांत मोडपी नामनेचे कवी जावन आसात.दाशरथी आनी सी. नारायण रेड्डी हे कवी समाजांतल्या सगळ्या चालीरितींच्या एकचाराक फाटबळ दितात. दाशरथीची कविता वीररसात्मक आसा. नारायण रेड्डीन कथात्मक गेय काव्यां रचल्यांत. बोईभीमन्ना भुवनघोषकार रमणरेड्डी हांणी आपल्या काव्यांत लोकगीताच्या माध्यमाचो आदार घेतला. विश्वनाथ सत्यनारायणाचे ‘ श्री रामायण कल्पवृक्षमु ’ तर मधुनापुंतल नारायण शास्त्रीचे ‘ आंध्रपुराणम ’ ही ह्या काळांतलीं म्हत्वाचीं महाकाव्यां जावन आसात. वरवरराव गुण्टूरी, शेषेन्द्र शर्मा, ज्वालामुखी, निखिलेश्वर, विजय-रामरेड्डी, वनमाला, एन. गोपी, वरवर राव आनी चेराबंडा राजू हे कवीय तेलुगू काव्यांत नामना जोडून आसात.
कथाः
बदलआर्विल्ल्या तेलुगू कथेची परंपरा आडिवी बापिराजू ह्या कवी-कथाकारा सावन सुरू जाता. तांच्यो ‘ भोगीरलोय ’, ‘ नार्गाले ’, ‘ शैलबाला ’, हिमालयरश्मि ’ ह्यो कथा गाजल्यात.तेलुगू कथांच्या नव्या पर्वाचें श्रेय कोडवटिगंटी कुटूंबराव, त्रिपुरनेमी गोपीचंद्र, बुच्चिबाबू, पालगुम्मी पद्मराजू ह्या चौगांक वता. 1960 च्या आंध्र राज्याचे थापणुके उपरांत नवे पध्दतीन नवें कितेंयतरी सांगचें आनी नव्या जीवन मूल्यांचो पुरस्कार करचो अशी प्रवृत्ती साहित्यांत आयली. ही प्रवृत्ती कथेच्या माध्यमांतल्यान आपणावप्यांमदीं राचकोंडा विश्वनाथशास्त्री मुखेल आसून बाल गंगाधर तिलक, बलिवाडा कांताराव, कोम्मूरी वेणुगोपालराव, अवसरम् रामकृष्णराव, मधुरांतकम काजाराम, मंजुश्री, चलसानी प्रसादराव हे हेर कथाकार आसात.बायलांचे जीणेंतले प्रस्न सुख-दुख्ख हे विशय हाताळपी लेखिकांमदीं वासिरेड्डी, सीतादेवी, बीनादेवी, रंगनायकम्मा, परिमला सोमेश्वर ह्यो मुखेल आसात.
कादंबरीः
बदलतेलुगू कादंबरीन ह्या काळांत विंगडविंगड विशय हाताळिल्ले दिसतात. मध्यमवर्गीयांची जीण चित्रावप्यांमदीं बलिवाडा कांताराव, आर्. एस्. सुदर्शनम्, रंघी सोमराजू मुखेल आसात. व्यक्ती आनी समाज हांचेभितल्लो संघर्श सत्यनारायणमूर्तीच्या ‘ संघम् चेसिन ’, ‘ मनिषि ’, ‘ कौसल्या ’, ‘ दीपशिखा ’ कादंबरींत दिसता. पोरंकी दक्षिणामूर्तीच्यो कादंबऱ्यो वातावरण आनी थळावे भाशेच्या खाशेलेपणाचे नदरेन अप्रुप आसात. एस्. आर्. नंदीची ‘ नैमिषारण्य ’ हरिजनांचे वायट जीणेचें प्रभावीपणान चित्रण करता. पोतुकुची सांब शिवराव हाची ‘उदय किरणालु ’, ‘ येडुरोजुला माजिली ’, ‘ अन्वेषण ’ ह्यो कादंबऱ्यो कठीण वेळार भावनाप्रधान मनशांची जावपी अवस्था चित्रायतात. काचकोंडा विश्वनाथ शास्त्री हाका ताच्या भाशाशैली, तंत्र,कसब, भावनाप्रधानता, समाजीक बांधिलकीवेली खर निश्ठा ह्या गुणांक लागून दुसऱ्या म्हाझुजा उपरांतचो व्हड कादंबरीकार म्हूण पाचारतात. हेर नामनेच्या लेखक लेखिकांमदीं गुण्टूरी शेषेन्द्र शर्मा, पी. श्रीदेवी, वासिरेड्डी, सीतादेवी, परिमला सोमेश्वर, रंगनायकम्मा, वड्डेर चंडीदास, नवीन, उन्नव लक्ष्मीनारायण, रावूरी भारव्दाज मुखेल आसात.
नाटकः
बदलस्वातंत्र्या उपरांत तेलुगू नाटकांत उपाट बदल घडून आयलो. समाजांत घडपी दर एक विशय नाटकांतल्यान हाताळिल्ल्यान गिरेस्त लोकांपरस सकयलो वर्गच ह्या प्रकाराकडेन चड आकर्शीत जाला. स्वातंत्र्याउपरांतच्या नाटकांचेर अस्तंतेचो प्रभाव उणो जायत गेला. तेचपरी भास सोपी आनी सुटसुटीत जाल्या.
डी. व्ही. नरसराजू (नाटकम्), अवसरला वेंकटनरसू (ज्योतिर्मयी), प्रख्या श्रीराममूर्ती (कालरात्रि, फणी, मनिषितो मनिषी), कोर्रापाटी गंगाधरम् (गुड्डिलोकम्), रेंट्ल गोपालकृष्ण (इन्स्पेक्टर जनरल), अवसरला सूर्यराव (पंजरम) हे कांय उल्लेख करपासारके नाटककार जावन आसात. एकांकिका बरोवप्यांमदीं राजमन्नार, चलम, नार्ल, मुद्दूकृष्ण, भमिडिपाटी कामेश्वरराव,गोराशास्त्री हे फांकिवंत आसात. पुरस्कारः साहित्य अकादेमीचें वर्सावळीचीं इनामां जोडपी साहित्यीक फुडले तरेन आसा.
1955: सूरवरमु प्रताप रेड्डी, 1956: बुलुसु व्यंकटेशवरलू, 1957: चिरंतनानंदा स्वामी,1960: पोनान्गी श्रीराम अपरावू, 1961: बालांत्रपू रजनीकांतराव, 1962: विश्वनाथ सत्यनारायण, 1963: टी. गोपीचंद, 1964: गुर्रम जाषुवा, 1965: आचार्य रायाप्रोलु सुब्बाराव,1969: तुम्माल सीतारामा मूर्ति, 1970: देवरकोंडा बाल गंगाधर तिलक, 1971: तापि धर्माराव, 1972: श्री. श्री., 1973: सी. नारायण रेड्डी, 1974: दाशरथी, 1975: बोयी भिमन्ना, 1977:कुंदुर्ति अंजनेयुलू, 1978: देवुलपल्ली व्ही. कृष्णा शास्त्री, 1979: पी. नारायणाचार्युलु, 1981: व्ही. आर. नारला, 1982: इल्लिंदल सरस्वतीदेवी, 1983: रावुरि भारव्दाज, 1984: आलुरि बैरागी, 1985: पालगुम्मि पद्मराजु, 1986: जी. व्ही. सुब्रह्मण्यम् 1987: आरूद्रा, 1988: राचमल्लु रामचंद्रा रेड्डी, 1989: एस. व्ही. जोगाराव.
1958, 1959, 1966, 1967, 1968, 1976 आनी 1980 वर्सा पुरस्कार दिवंक नात.
तेलुगू भाशेंत पयलो ज्ञानपीठ पुरस्कार 1970 वर्सा विश्वनाथ सत्यनारायण हाच्या ‘रामायणकल्पवृक्षमु ’ ह्या महाकाव्याक फाव जालो जाल्यार दुसरो ज्ञानपीठ पुरस्कार 1989 वर्सा सी. नारायण रेड्डी हाच्या ‘ विशम्भरा ’ ह्या महाकाव्याक फाव जालो.
म्हत्वाचीं थळां:
बदलहैदराबाद लागसरलो गोंवळकोंडा किल्लो, गुण्टूर जिल्ह्यांतलो एट्टिपोतला धबधबो, मंगलगिरींतलीं गोपुरां, चेझर्लीचें कपोतेश्वराचें देवूळ, श्रीकाकुलमचें आंध्र विष्णूचें देवूळ,पापिकोंडलूलागीं गोदावरीन निर्मिल्ली व्हड घळ आनी रान, भद्राचलमचें रामाचें देवूळ, तिरुरतीचें वेंकटेश्र्वर देवस्थान, श्रीशैलमचें मल्लिकार्जुन थळ, हनमकोंडाचें शेंकड्यांनी खांब्याचें देवूळ आनी शिल्पकाम, कोंडापूरची बौध्द लेणी, चित्तापल्ली लागसरलें रानवटी प्राण्यांचें जंगल, हैदराबाद सिकंदराबाद जोड शारां हीं हांगाचीं म्हत्वाचीं पर्यटनथळां आसात. नागार्जुन, मच्छकुंड, तुगंभद्रा प्रकल्प, विशाखापट्टणम्, काकीनाडा, मच्छलीपट्टणम् हीं बंदरां; विजयवाडा, वारंगल, कर्नुल नेल्लोर हीं शारां आंध्र प्रदेशांतलीं म्हत्वाचीं थळां आसात.