आगरकर, गोपाळ गणेश

(जल्मः 14 जुलय, 1856, टेंभू सातारा; मरणः 17 जून 1895, पुणे). एक बुध्दिप्रामाण्यवादी विचारवंत आनी समाजसुधारक. ताचो जल्म र्एका गरीब घराण्यांत जालो. हालअपेश्टांक तोंड दीत कराड, रत्नागिरी, अकोला आनी पुणे हांगा रावन तो एम्. ए.जालो. महाविद्यालयीन शिक्षण घेतासतनाच विष्णुशास्त्री चिपळूणकर हाणें पुण्यांत थापणूक केल्ल्या जहाल विचारांच्या राश्ट्रवादी पंथांत तो लोकमान्य टिळकावांगडा सामील जालो.लोकशिक्षण आनी लोकजागृताय करपाखातीर ह्या तिगांयनी पुण्यांत ‘ न्यू इंग्लीश स्कूल ’ सुरू केलें (1880). तशेंच केसरी, आनी मराठा हीं खबरांपत्रां चालू केलीं (1881). न्यू इंग्लीश स्कूलांत आगरकरान शिक्षकाची नोकरी धरली. तेचप्रमाण केसरीच्या संपादनाची जापसालदारकी घेवन आपल्या कुशळ आनी प्रभावी बरोवपान थोड्याच काळांत ‘ केसरी ’क लोकप्रियता मेळोवन दिली.न्यू इंग्लीश स्कूंलच्या चालकांनी स्थापिल्ल्या ‘ डेक्कन एज्युकेशन सोसायटी ’च्या फर्ग्युसन महाविद्यालयाचो प्राचार्य (1892) म्हूण ताणें काम केलें.

महाविद्यालयीन जिवितांतूच जॉन स्ट्यूअर्ट मिल आनी हर्बर्ट स्पेन्सर हांच्या विचारांचो ताचेर प्रभाव पडलो आनी ताची नदर बुध्दिप्रामाण्यवादी आनी अज्ञेयवादी जाली. हेच धर्तेचेर तेन्नाच्या समाजाची पुनर्घटना करपाची गरज ताका दिसताली. केसरींत छापून येवपी ताच्या समाजीक लेखांवरवीं. हीच भूमिका व्यक्त जावपाक लागली. समाजीक प्रस्नांच्या जाणविकायेपरस राजकीय प्रस्नांची जाणविकाय चड खर आसूंक जाय अशें ‘ केसरी ’ आनी ‘ मराठा ’च्या चालकांक दिसतालें. ताका लागून आगरकराचो वैचारीक घुस्मटमार जावपाक लागलो. देखून, ताणें केसरी सोडलो (1887) आनी आपल्या क्रांतिकारक, समाजीक विचारांच्या प्रसाराखातीर ‘ सुधारक ’ हें पत्र काडलें (1888). तातूंत राजकीय आनी अर्थशास्त्र विशयांवेले लेख येताले.

बुध्दिवादी नदरेंतल्यान समाजजीवनाचें विश्लेषण करून अन्याय्य रुढी आनी परांपरा हांचेर ताणें खर हल्लो केलो. नीतिमान आनी सदाचरणी समाजाच्या निर्मितीखातीर देवा-धर्माची गरज ताका दिसलीना. परोपकाराचे सद्गुण धर्मा पयलीं अस्तित्वांत आयले आनी मागीर ते धर्मांत रिगले अशे ताचें मत आशिल्लें. बुध्दिवाद, व्यक्तिवाद, समता, आनी मानवतावाद ह्या चार सूत्रांचेर ताचे सगळे समाजीक विचार आदारिल्ले आसात. पूर्वजन्म, पुनर्जन्म, अस्पृश्यताय, बालविवाह सारक्यो गजाली ताका मान्य नाशिल्ल्यो. मनीसजातीचें एहिक सुखवर्धन हेंच ताचें ध्येय आशिल्लें. नीतिमान आनी संयमी जीणेक लागून मनाक लागपी समाधानूय ह्या एहिक सुखांत येता अशें ताचें म्हणणें आशिल्ले. व्यक्तीस्वातंत्र्य न मानपी आनी निरुपयोगी परंपरा चलयतल्या समाजाची केन्नाच उदरगत जावची ना अशी ताची धारणा आशिल्ली. एकाद्री गजाल समाजाचे एके अवस्थेंत उपयुक्त जाली तरीकूय तीच गजाल बदलपी काळांत जाचक जाली जाल्यार सरळ काडून उडोवची अशें तो म्हणटालो. असल्यो रुढी आनी परंपरा आपखोशयेन सोडून दिवपाची समाजाची तयारी नासत जाल्यार तांचेर कायद्यान बंदी हाडची अशें ताचें मत आशिल्लें.

समाजहिताच्या कायद्यांच्या पुरस्काराखातीर आगरकरान कांय लेख बरयले. कांय लेखांतसून ताणें समाजीक गुलामगिरीक लागून उप्राशिल्ल्या बायलांच्या शिक्षणिक आनी हेर समस्यांविशीं मूलगामी विचार परगटायल्यात. समाजचिंतकाचो पिंड आसुनूय राजकीय विचारांच्या जहालपणांत तो टिळकाच्या वांगडचो आशिल्लो. चिपळूणकर भायरपडटकच महाराष्ट्रांत राजकीय विचारांची जागृताय घडोवन हाडपाचें काम ‘ केसरी ’ सोडटकच आगरकरानूच केलें.

आपल्या वैचारीक लेखांनी मराठींतल्या निबंधसाहित्यांत ताणें मोलाची भर घाली. ताच्या ‘कवि, काव्य, काव्यरति ’ आनी ‘ शेक्सपियर, भवभूति आनी कालिदास ’ ह्या निबंदांक लागून आयच्या कांय टीकाकारांनी साहित्यशास्त्रांतल्या कांय मूलभूत तत्वांचो शास्त्रीय पध्दतीन विचार करपी विचारवंत असो ताचो गौरव केला. काव्य आनी संवेदना हांचो खाशेलो संबंद, काव्यांतलें सत्य आनी शास्त्रीय सत्य, काव्यांतलो करुणरस, कविमन आनी काव्य निर्मितीप्रक्रिया ह्या संबंदीचे ताचे विचार तुस्त करीसारके आसात.

ताच्या ग्रंथांची वळेरी अशीः

‘ विकारविलसित ’ शेक्सपिअरच्या ‘ हॅम्लेट ’ नाटकाचो अणकार (1883), ‘ डोंगरीच्या तुरुंगांत आमचे 101 दिवस ’ (1882), ‘ शेठ माधवदास रघुनाथदास व बाई धनकुवरबाई यांचे पुनर्विवाहचरित्र ’ (1907), ‘ वाक्यमीमांसा आणी वाक्याचे पृथक्करण ’, ‘ केसरीतील निवडक निबंध ’ (1887) ‘ सुधारकातील वेचक लेख ’ (निबंधसंग्रह 1895). साहित्य अकादमीन ताचे कांय लेख उजवाडायल्यात.