आर्किमिडीज

देवनागरी

Romi

(जल्म आनी मरणः सिराक्यूज, सिसिली. इ.स.प. सुमार 287-212). नामनेचो ग्रीक गणिती आनी संशोदक. भूमिती (Geometry), यामिकी (Mechanics) आनी अभियांत्रिकी (Engineering) ह्या तीन वेगवेगळ्या विशयांत ताणें म्हत्वाचें संशोधन केलें.

Archimedes Thoughtful by Fetti (1620)

Archimedes-screw one-screw-threads with-ball 3D-view animated The Archimedes' screw can raise water efficiently.

Cicero Discovering the Tomb of Archimedes by Benjamin West

Archimedes used Pythagoras' Theorem to calculate the side of the 12-gon from that of the hexagon and for each subsequent doubling of the sides of the regular polygon.

As proven by Archimedes, the area of the parabolic segment in the upper figure is equal to 4/3 that of the inscribed triangle in the lower figure.

A sphere has 2/3 the volume and surface area of its circumscribing cylinder including its bases. A sphere and cylinder were placed on the tomb of Archimedes at his request. (see also: Equiareal map)

सिराक्यूजचो राजा दुसरो हियरो आनी ताचो चलो गेलो हांच्यावांगडा ताची दाट इश्टागत आशिल्ली. ताचें सगळें शिक्षण अॅलेक्झांड्रिया हांगा जालें. थंय कॉनन हया गणितज्ञाकडेन ताची वळख जाली. शिक्षण सोंपतकच आपल्या जल्मगांवांत येवन ताणें गणिताचो फुडलो अभ्यास चालू केलो. ताचे कांय लेख आयज लेगीत प्रमाण मानतात.

वर्तुळ (circle), अन्वस्त (parabola) आनी सर्पिल (spiral) ह्या वक्रांच्या क्षेत्रमापनाखातीर ताणें वापरिल्ल्या निःशेष (exhaustive) पध्दतीचें कांय प्रमाणांत आर्विल्ल्या समाकलनाच्या (integration) विवरणाकडेन सारकेंपण आसा अशें दिसून आयलां. वर्तळाचो परिघ (circumference)नी व्यास (diameter) हांच्या गुणोत्तराचें (ratio) म्हळ्यार π चें मोल 3 आ 3 हांचेमदीं आसा अशें ताणें सिध्द केलें. शांकवाचें (conic Section) क्षेत्रफळ वा शांकव अक्षाभोंवतणी घुंवन येवपी प्रस्थाच्या (solid figure) भायल्या भागाचें क्षेत्रफळ वा त्या प्रस्थाचें घनफळ तुलनात्मक रितीन मांडूं येता अशें आर्किमिडीज हाणें दाखोवन दिलें. आंकडे मेजपाचे ग्रीक पध्दतींत ताणें सुदारणा केली. तरफेचो सोद ताणेंच लायलो.

‘ एकाद्री वस्त द्रायूंत (fluid) बुडयतकच ताचेर सकयल्यान वयर अशी एक प्रेरणा लागू जाता. तिका ‘ उत्प्रणोदन ’ (upthrust) अशें नांव आसा आनी तिचें मोल पदार्थान कुशीक काडिल्ल्या द्रायूच्या वजनाइतलें आसता. कुशीक काडिल्ल्या द्रायूचें आयतन (volume) पदार्थाच्या बुडिल्ल्या भागाच्या आयतनाइतलेंच आसता ’. ह्या तत्वाक ‘ आर्किमिडीज तत्व ’अशें म्हणटात. उत्प्रणोदनाक लागून पदार्थाचें वजन ताणें कुशीक काडिल्ल्या द्रायूच्या वजनाइतलेंच देंवता. उफेवपी पदाथाचे बाबतींत उप्प्रणोदन = पदार्थाचें वजन हो संबंद आसता.

एकदां शेटीन केल्ल्या आपल्या मुकुटांत रूपें भरशिलां असो दुबाव राजा हियरो हाका आयलो आनी तें तपासपाचें काम राजान आर्किमिडीज हाका दिलें राजाच्या प्रस्नाची जाप ताका न्हाता आसतना अकस्मात मेळ्ळी आनी तो तसोच ‘ युरेका---- युरेका ’ (मेळ्ळें, मेळ्ळें) अशें आड्डत उक्तोच भायर रस्त्यार आयलो. अशेतरेन आर्किमिडीज तत्वाचो सोद लागलो अशें म्हणटात.

व्हड्याच्या तळाक सांठिल्लें उदक उसपून भायर काडपाखातीर आर्किमिडीजान सोदून काडिल्ल्या यंत्राक ‘ आर्किमिडीज स्क्रू ’ अशें म्हणटात. ह्या साधनांत एक लांब नळी, तातूंत भितर ताच्या अक्षाचेर बसयल्ल्या दांड्याभोंवतणी मळसूत्रासारको नळयेक दसयल्लो पत्र्याचो पड्डो, दांड्याच्या वयल्या तोंकाचेर मूठ अशे भाग आसतात. नळयेचें सकयलें तोंड उदकांत बुडयल्लें आसता. वयले मुठान नळी घुंवडायतकच नळयेच्या सकयल्या तोंडांतल्यान उदक भितर सरता आनी मळसूत्री पड्ड्यावयल्यान ल्हव ल्हव चडून वयल्या तोंडांतल्यान भायर पडटा. आदल्या काळांत ह्या यंत्राचो वापर ईजिप्तांत जातालो. हें यंत्र तयार करपाक कठीण आशिल्ल्यान तशेंच ताची कार्यक्षमताय साद्या हातपंपापरस कमी आशिल्ल्यान हालींच्या काळांत तें व्हडलेंशें प्रचारांत ना.

जशें गोफणींतल्यान फातर मोखतात तेच धर्तेर व्हडले व्हडले फातर मोखून मारपाचें यंत्र आर्किमिडीजान तयार केल्लें. रोमन सेनापती मार्सेलस् हाणें दर्यामार्गान सिराक्यूजचेर घाल्ली घुरी राजा हियरोन ह्याच यंत्राच्या नेटार परतून घाली. तरी लेगीत खुष्कीच्या मार्गान येवन मार्सेलस् हाणें सिराक्यूज काबीज केलें. ताच्या सैन्यांतल्या एका सैनिकान आर्किमिडीजाची गोमटीच कापली. त्या वेळार आर्किमिडीज रेंवेचेर भूमितीची एक आकृती काडून गणित सोडोवपांत गुल्ल जाल्लो अशें म्हणटात.

तॉरेली हाणें 1792त आनी हाइबेर्ग हाणें 1880 त, आर्किमिडीजाच्या सगळ्या बरपाचें संपादन केलें. उपरांत 1897 त, हीथ हाणें ‘ वर्क्स ऑफ आर्किमिडीज ’ ह्या ग्रंथांत आर्किमिडीजाचे लेख आर्विल्ल्यो कुरु आनी चिन्हां वापरून उजवाडायले.