आर्या

मराठी भाशेंतलो पद्यरचनाप्रकार. हो रचनाप्रकार प्राकृत गाथेवेल्यान घडलो. ‘ आर्या ’ ह्या रचनाप्रकाराचें मूळ हाल हाणें प्राकृत भाशेंत रचिल्ल्या ‘ गाहासत्तसई ’ हे गाथारचनेंत मेळटा. ही गाथारचना महाराष्ट्रांत खूब नामनेक पावली. काळांतरान हे रचनेक ‘ आर्या ’ हें नांव पडलें. गाथेच्या सुसंस्कृत रुपाक ‘ आर्या ’ म्हणटात.

मोरोपंतान मराठींत ‘ गीति ’ ह्या प्रकारांत रचना केल्यो. ताका व्हड नामना मेळ्ळी. हे रचनेकच ‘ आर्या ’ म्हणपाक लागले. आर्याच्या समचरणांत एकेक द्विमात्रक अदीक वाडोवन ताची ‘ आर्यागीति ’ जाली. आर्येचें गायन, किर्तन, भजन सारक्या प्रसंगार जाता. विषम चरणांच्या शेवटाक चार मात्रांची कूस आनी समरचणांच्या शेवटाक स मात्रांची कूस भरून काडून तानेच्या पूरक मात्रेचो आदार घेतात. ताका लागून आर्या मृदंगाच्या वा तबल्याच्या ठेक्यांत पुराय बसता. आर्येतलीं मात्रिक आवर्तनां अष्टमात्रक पद्दमावर्तनां आसतात. दुसऱ्या ना चवथ्या चरणांतली णवी मात्रा लघु अक्षराची आसची. गरज पडत थंय ‘ ज ’ गण आसचो अशी चाल पडल्या.

मराठी काव्याच्या इतिहासांत, गीति वृत्ताचो वापर व्हडलोसो केल्लो दिसना. कांय संस्कृत नाटकांत, आर्यावृत्ताचो वापर साप्प थोडो जाला. जगन्नाथ पंडितान मात गीतिवृत्ताचो वापर केल्लो दिसता. मोरोपंताकडेन कांय हातबरपाचे ग्रंथ आसले. ताची वळेरी पांगारकरान ‘मोरोपंतचरित्र ’ हातूंत दिल्या. तातूंत जगन्नाथ पंडिताच्या ‘ अश्वघाटी ’ आनी ‘ भामिनीविलास ’ ह्या ग्रंथांचे उल्लेख आयल्यात. हाचेवेल्यान ‘ गीतिवृत ’ रचपाची कल्पना मोरोपंताच्या मनांत जगन्नाथ पंडिताकडसून आयली अशें म्हणटात. ‘ श्रुतबोधं ’ ह्या संस्कृत वृतदर्पणांत ‘ गीति वृताचें ’ लक्षण फुडले तरेन सांगलां.

आर्यापूर्वार्धसमं द्वितीयमपि यत्र भवति हंसगते।

छन्दोविदस्तदानी गीति ताममृतवाणि भाषन्ते।।

अर्थः जे कवितेंत आर्येच्या पयल्या वांट्याप्रमाण दुसरो वांटो आसता, तिका छंदोवेत्ते गीति म्हणटात.

आर्येचे दोन नमुने अशेः-

आर्या आर्यांसि रूचे ईच्या ठायीं जशी असे गोडी।

आहे इतरां छंदी गोडी, परि यापरीस ती थोडी।

(भीष्मभक्तिभाग 1.10)

आर्या देखुनि सज्जन चित्तीं होतील फार सानंद।

मंदाज्ञानिच सरतिल मागें कीं ठाउकें नसे छंद।।

(भगवद्गीता-आर्याटीका)

मोरोपंताच्या काळांत आनी उपरांत सुमार देडशीं वर्सां सगळे मराठी किर्तनकार आर्येचो व्हड प्रमाणांत उपेग करताले.