आर्विल्ली कोंकणी कविता
आर्विल्ली कोंकणी कवितेक गिरेस्त इतिहास आसा. कोंकणी मनशाच्या जिणेंत काव्याची सुवात आगळीच. गीत काणयो, आल्लयो, मांडें, दुल्पदां, फुगड्यां सारक्या लोकवेदाच्या विंगड-विंगड रुपांनी ती घोळटिकेत आशिल्ल्याचें कळटा. भाशेच्या साहित्याक चंवर सुरवेक काव्यातल्यान येता. ह्या सिध्दांताक धरुन कोंकणी भाशेच्या साहित्याच्या इतिहासाचेर नदर मारल्यार ताची सत्यताय होलमता.[1]
आर्विल्ल्या कोंकणी कवितेचो इतिहास बदल
कोंकणी भाशेच्या काव्याच्या उगमाचो आढावो घेतल्यार 13 -14 व्या शेंकड्यांत संत नामदेवाच्या गवळणीत तशेंच 15 व्या शेंकड्याच्या अदमासाक कवी कृष्णदास शामाच्या कांय स्फूट कोंकणी काव्य रचनेत कोंकणी काव्याचें रुप दिश्टी पडटा. पुर्तुगेजांच्या शेकातळा आशिल्ल्या गोंयांत अस्तंती संस्कृताय पुरायेन रिगिल्ली भाशेचेर पडिल्ल्या फिरंगी प्रभावा वांगडाच फिरंगी संगिताचोय ताल आनी साज तिचेर चडून, भारतीय तशेंच अस्तंती संगीताचो मेळ जावन मांडो, दुल्पदां, देखणी गितांची रचना जावपाक लागिल्ली.[2] हिंदू भक्तीगीतां 17व्या शेकड्याच्या शेवटाक संत अपय्या, राघवदास, जोगव्वा आनी आवडीबाय हांचे वरवीं केरळातल्या कोंकणी लोकां मदीं फुलूंक लागलीं. कर्नाटकांतले नामनेचो कवी मंजेश्वर गोविंद पै हाणेंय कोंकणी काव्य रचलें. पुर्तुगालांत रावून थंयच सोपिल्लो आदेवदात बार्रेत हांणेय ‘ बेका-याक’ (1935) ही कविता कोंकणीत रचली.[3]
कोंकणी कवितेक खरो चंवर आयलो तो सुटके खातीर. 18 जून 1946 ह्या दिसा राममनोहर लोहियान गोंयांत येवन सुटके झुजाचे चळवळेची ज्योत पेटयली आनी ताच्याच त्या स्फूर्तदिण्या उल्यान जागे जावन कोंकणी कवीक अदीक नेट आयलो. भौसाक भुंयेविशींचो हुस्को निर्माण करून ताका खडबडून जागो करपाच्या उद्देशानच मुखार कोंकणी काव्याक ओतो आयलो. ह्या वेळार गोंयां भायर सावन साद, मीर्ग,साळीक,प्रजेचो आवाज, गोमंत भारती सारक्या नेमाळ्यातल्यान अभिजीत (वामन सरदेसाय), दिनकर देसाय, शंकर भंडारी, मनोहरराय सरदेसाय, बाकीबाब बोरकर हांच्यो कविता उजवाडाक येताल्यो.
मुंबय आकाशवाणी केंद्राचें योगदान लेगीत त्या काळार तितलेंच म्हत्वाचें आशिल्लें. आर्विल्ले कोंकणी कवितेचे परंपरेक बयाभाव (काशिनाथ श्रीधर नायक) आनी बाकीबाब बोरकारान मुळावण घालें म्हळ्यार अतिताय जांवची ना. तो काळ मेरेन कोंकणी काव्याक कसलीच परंपरा लाबूंक नासली. लोकांच्या जिभेर जो लोकवेद घोळटालो तातुंतल्यान संचीत जावन कोंकणी कविता वयर आयली. शणै गोंयबाबन ‘गोंयकाराचो मुंबयकर’ आनी ‘गोड म्हजें गोंय, सुंदर म्हजें गोंय’ ह्या सारक्या गद्य कवितांची रचना केल्ली. शणै गोंयबाबाचे समकालीन म्हळ्यार बयाभाव (काशिनाथ श्रीधर नायक). कोंकणी कवितेच्या सुक्या सड्यार ताणें “सड्यावेली फुलां” आनी “सुकृत फळां” अशे दोन झेले दिले, आनी तेन्ना पासून तो सडो उरलो ना. थोड्याच वर्सांनी फुलांनी भरिल्ली ती बाग जाली.(प्रस्तावना- स्वतंत्र गोंयांतली कोंकणी कविता). बाकीबाब बोरकार हरशी मराठी कवी पूण तांच्या काव्याक लेगीत कोंकणीचो चंवर फुल्लो.‘पवित्र हो मंगळार’, ‘सात लाख गोंयकार आमी’ सारक्या कवितांतल्यान ताणें गोंयकारांच्या काळजातले हावेस उक्ते केले. कोंकणी भास, समाज आनी ताची अस्मिताय जागोवपी बरयल्यो कविता तांच्या ‘पांयजणां’(1960) संग्रहात आस्पावल्यात.ताच्या ‘सासाय’ (1980) -1981 वर्सा साहित्य अकादेमी पुरस्कार) संग्रहात, गोंय मुक्ती उपरांतच्या काळाचेर भाश्य करपी कवितांनी ताचो आशावाद दिश्टी पडटा, वांगडाच सपन भंगाची खंत लेगीत तो उक्तायता.
गोंय मुक्ती उपरांतची कोंकणी कविता बदल
आधुनीक कोंकणी काव्याची बुन्याद मनोहरराय सरदेसायान घाली अशें म्हणू येता. गोंय मुक्ती उपरांतचें दशक ताचेंच. ताच्या समकालीन कवी-कवियत्रींचेर ताचो प्रभाव आशिल्लो. आपल्या मनांत गोंयांविशीं आशिल्ली ओड, मोग, गोंयचो सैम तशेंच गोंयच्या गुलामपणाची खंत ताणें ‘गोंयां तुज्या मोगाखातीर’ संग्रहात उक्तायल्या. ‘जायात जागे’(1964) संग्रहात नवें गोंय घडवपाच्या हावेसा वांगडाच सुटके आदिची सपनां सार्थक जावंक नाशिल्ल्याची खंत दाखयता. ‘आयज रे धोलार पडली बडी’(1961), ‘जायो जुयो’(1970), ‘पिसोळीं’(1978), आनी ‘अठरा जून’ हे तांचे कांय कविता संग्रह. ‘स्वतंत्र गोंयांतली कोंकणी कविता’ ह्या प्रतिनिधीक कविता झेल्याचे संपादनूय ताणें केलां. ह्या वेळार आनीक एका कवीन आपल्या वेगळ्यापणाक लागून वाचप्यांचें लक्ष ओडून घेतलें ते कवी म्हळ्यार र.वि. पंडित. ‘म्हजें उतर गावड्याचें’, ‘उरतलें तें रुप धरतलें’, ‘आयलें तशें गायलें’, ‘धर्तरेचे कवन’, ‘चंद्रावळ’ (1963) हे पांच काव्य संग्रह एकाच दिसा उजवाडावन कोंकणी कवितेच्या मळार ताणें इतिहास घडयलो. ‘दर्या गाजोता’ (1979 वर्सा साहित्य अकादेमी पुरस्कार) आनी ‘चारां’ ह्या दोन स्वतंत्र झेल्यां भायर ‘रत्नांहार’ भाग-1-2 अश्या कविता संग्रहांचें संपादन ताणें केलां. तांच्यो कविता खूब व्हड, लांबचे लांब जाल्यार कांय साप्प ल्हान. आशय आनी अभिव्यक्तीच्या विंगडपणाक लागून तांच्या कवितेत वेगळेंपण आयलां. सरभोंवतणच्या समाजाच्यो भावना जश्यो उपेक्षितांची दुख्खां, अन्न्याय, तांचे हावेस आनी तातूंत तिगून रावपाचो यत्न सारक्यो गजाली गांभिर्यान तशेंच खोलायेन ताणें मांडल्यात.
गजानन रायकार सारक्या संवेदनशील आनी समाजवादी आशिल्ल्या कवीन कोंकणीक रोमँन्टीक कविता दिली. ‘बनवड’ आनी ‘सुंवारी’ हे तांचे दोन कविता संग्रह. सुटके झुजारी, कवी नागेश करमली आपलो ‘सांवार’ (1974) झेलो घेवन रसिकां मुखार आयले. बंडाच्या उमाळ्यांनी भरिल्ल्यो कविता तातूंत आसात. ‘जोरगत’(1975), ‘वंशकुळाचें देणें’(1988, साहित्य अकादमी पुरस्कार 1992) आनी ‘थांग-अथांग’(2003) हे ताचें कांय स्वतंत्र काव्य संग्रह. कवी जोरगतीत बंडा वांगडाच तितलेच नाजूकसाणेन मोगाचे नाजूक रंग रंगयता जाल्यार ‘वंशकुळाच्या देणें’ झेल्यात ताच्या कवितेन उग्र रुप घेतिल्लें पळोवंक मेळटा. आध्यात्मीक आनी मनीस धर्माचे चित्रण करपी कविता कवी पांडुरंग भांगी घेवन आयले. ‘दिश्टावो’(1972), ‘अदृश्टाचे कळे’(1982), ‘चांफेल्ली सांज’(2000) हे तांचे काव्य संग्रह. ‘दिश्टावो’ तशेंच ‘अदृश्टाचे कळे’ सारक्या संग्रहातल्यान ताणें अंतर्मूख करपी काव्य मुखार हाडलें. परिणामकारक आनी आशयपूर्ण प्रतिकांचो वापर ही तांची विशेशताय.
मुक्ती आदल्या कवियत्रिंचो विचार केल्यार ठळकपणान पयलें-वयलें नांव मुखार येता तें विजयाबाय सरमळकार हिचें. ‘गोठलां’(1973) ‘घननीळ’ ह्या दोनूय संग्रहात ती अस्तुरेची प्रतिमा प्रभावीपणान उक्ती करता. पांडुरंग भांगी हांचे पंगतीक बसपी आनीक एक ज्येश्ठ कवी म्हळयार शंकर रामाणी. ‘जोगलांचें झाड’(1987), ‘निळें निळें ब्रम्ह'(1993), ‘ब्रम्हकमळ’(1995) आनी ‘निरंजन’(2002) अशें चार कविता संग्रह तांणी दिले. तांची कविता आत्मनिश्ठ. तशेंच, सैमाची वर्णनां तातूंत आयल्यात. यमकांतल्यान ते उलयतातूच पूण मुक्तछंद, गंधछंद आनी छंदमुक्त ह्याय रचना बंदांतल्यान ते मेकळेपणान आनी आंतरीक लयेन उलयतात.
थोड्याच उतरांनी खूब कितें सांगपाची कळाशी लाभिल्लो प्रतिभावंत कवी म्हळ्यार माधव बोरकार. आपले अणभव वेंचीक उतरांनी गुंथपाची ताची सवंय. ‘चवंर’(1969), ‘वताच्यो सावळ्यो’(1972), ‘उजवाडाचो रुख’(1975), ‘पर्जळाचें दार’(1986) ‘यमन’(1999), ‘अव्यक्ताचीं गाणीं’(2002) ताचें काव्य संग्रह. आपल्या कवितांतल्यान ताणें निजाचें अशें कविता विश्व तयार केलां. रोमँन्टीक कविताय ताणें बरयल्यात. ‘यमन’ हो ताच्या काव्य प्रवासातलो मैलाचो फातर अशें म्हणू येता. हातूंत कवीन जिणेविशीची आपली अणभवनिश्ठा व्यक्त केल्या जाल्यार भारतीय जिणेतलें सत आनी सौंदर्य तशेंच संस्कृतायेच्यो खुणो दाखोवपी कविता ‘अव्यक्ताची गाणीं’ संग्रहातल्या कवितांनी आयल्यात. चेपिल्ल्या, चिड्डिल्लया गोंयकारांचे हावेस तशेंच तांच्या भितरलो किवांटो पुंडलीक नायकाच्या ‘गा आमी राखणे’(1976) संग्रहातल्यान स्पश्ट उक्तो जाल्लो आसा. ‘म्हजो बांगर बैल’ सारक्या कवितेत नव्या नेटान मदेल्लो, फुडाराच्या सपनान फुरफुरलेलो गोंयचो तरनाटो नव्या युगाचो धेक घालता.
रमेश वेळुस्कार हे पुंडलीक नायकाचे समकालीन. सैम, सुंदरकाय, मोग हे ताच्या कवितांतले मुखेल विशय. ‘मोरापाखां’(1977), ‘माती’(1983), ‘आंगणी नाचता मोर मोरया’(1988) ‘सावुलगोरी’(1989, साहित्य अकादेमी पुरस्कार 1990), ‘हिरण्यगर्भ’(1993), ‘सूर्यवंशी’ ‘तनरज्योती’(1999),आनी ‘दर्या’(2008) अशें तांचे कांय संग्रह उजवाडा आयल्यात. तांच्या कवितांतलो सैम मनशा सारको वावुरतना सावुलगोरीत दिसता. हिरण्यगर्भात मनशाच्या आनी सैमाच्या आदिमत्तवा कडेन वचपी कविता जाल्यार तनरज्योतीत आत्मत्यागातय सौंदर्य आसता अशें सुचोवपी, सौंदर्याच्या साक्षात्काराची वर्णनां करपी कविता आयल्यात.
कोंकणी काव्याच्या मळार कवी प्रकाश पाडगांवकरांचो प्रवास ‘उजवाडाची पावलां’(1976) झेल्यातल्यान सुरवात जालो. फुडें ‘वास्कोयन’(1977), ‘हांव मनीस अश्वत्थामो’(1985 साहित्य अकादेमी पुरस्कार), ‘कविता : काळ रेल्वेच्यो’, ‘मन हारशाच्यो, पावसा पाण्याच्यो’(1986), ‘सर्ग घडपाक धर्तरेचो’(1994), ‘ब्रम्हांड योगी चिरंतनाचो’ सारके संग्रह ताणें उजवाडाक हाडल्यात. गोवा कोंकणी अकादेमीच्या पयलो चंवर सारक्या योवजणेक लागून कोंकणी काव्याच्या मळार घसघशीत चंवर येवन राजय पवार, प्रसाद लोलयेकार, निलबा खांडेकार सारके नवे पिळगेचे आनी नव्या विचारांचे कवी मुखार आयले. राजय पवराच्या ‘पावसफुलां’(1997) संग्रहात तरण्या मनांचे दर्शन घडटा तशेंच मोगाचींय विंगड-विंगड रुपां कवी अणभवताना दिश्टी पडटा.
निलबा खांडेकराच्या ‘वेध’ संग्रहातल्यो कविता सामाजीक जाणविकाय करुन दितात जाल्यार ‘सूर्यवंशी’ तल्यो कविता समाजाक अन्याया आड झुजपाचें आवाहन करतात. ताचे म्हत्वाचे अशे हे कविता संग्रह. प्रसाद लोलयेकार ‘मुळां’(1995) सारक्या झेल्याच्या आदारान आर्विल्ल्या काळांतल्या भौशीक प्रस्नां कडेन वाचप्यांचें लक्ष वोडटा. तशेंच मनोराय नायक हाचो ‘कल्पफूल’(1993), पंढरीनाथ लोटलीकराचो ‘आमची भूंय’(1965) हो देशभक्ती आनी भावगीतांचो जाल्यार हरदत्त खांडेपारकाराचो ‘गितोत्सव’(1995) संग्रह गीत आनी कविता घेवन आयला. युसूफ शेखांच्या ‘गांठी’ संग्रहात (1984) आत्मदर्शनात्मक कविता आयल्यात. राम प्रभू चोडणकार ‘निरंजन’(1984), जॅस फॅर्नांडीसाचो ‘किरवट’(2006) तशेंच भिकाजी घाणेकार, सिरील सिक्वेरा, फा. बोतेल्यु, सिल्वेस्टर डिसौझा, एडवर्ड नाझारेथ, जेराल्ड पिंटो, सिंथिया क्वाद्रूश हांणीं कोंकणी काव्याच्या मळार आपलें खाशेलें योगदान दिलां. मंगळुरचे कवी चा. फ्रां. दि’ कॉश्ता हांचे ‘सोश्याचे कान’(1988) तशेंच जे.बी. मोरायश हाची ‘नवी होंकल’ आनी ‘भितरलें तुफान’ कोंकणी कवितेच्या मळार भर घालतात. सुरेश बोरकाराचीं ‘वज्रथिकां’ जिणेचें तत्वगिन्यान सांगता. उदय भेंब्रे ‘चान्न्याचे राती’ त मोगाच्यो जाल्यार तोमाझीन कार्दोज ‘पाकळ्यो’, प्रभाकर तेंडुलकार ‘जैत’ काव्य झेल्यांत गोंयच्या सैमीक सोबितकायेचेर आनी जिणेची वास्तवताय दाखोवपी कविता आसात. ‘पुंजयिल्ल्यो पाकळ्यो’(1974) आनी ‘सुस्कारे’(1984) हे दो. ओलिविन्यु गोमिशाचे कविता झेले.
काशिनाथ शांबा लोलयेकारांची ‘काशी म्हणटा’(1996), ‘काशिक म्हणचेंच पडटा’(1997) आनी ‘काशीन म्हणपाचें सोडूंक ना’ ह्या सारक्या संग्रहातल्यान अस्तित्ववादी आनी नियतीवादी नदर कोंकणी कवितेक दिता. आर. रामनाथाची ‘मळबरंगमाची’(1989), प्रभाकर नाडकर्णीराचे ‘गजलप्रभा’, ‘वळेसर शेर शायरीचो’, ‘शिशिरांतलीं शेंवतेफुलां’, आलेक्स गोयशाचो ‘काजुले’, जॉन आगियार ‘जीण’, दामोदर व्यंकटेश कामत ‘जनेल’, रामकृष्ण जुवारकार ‘मोगरीं’, ‘कांदळां ओंवळां’, महादेव नाडकर्णी ‘मंत्रपुष्प’, फा. प्रताप नायक ‘जिवितांतलीं घडितां’ धर्मानंद वेर्णेकार ‘ल्हारां’, राम प्रभू चोडणकाराच्या ‘उमाळो’, ‘निरंजन’, ‘दिवजां’ ह्या सारक्या संग्रहांनी कोंकणी कवितेच्या मळार मोलाची भर घातल्या.
नवे जाणविकायेची तशेंच आपल्या अस्तित्वाचो साक्षात्कार जाल्ल्या नव्या अस्तुरेक मुखार हाडपी कवियत्री म्हळ्यार निला तेलंग ‘काळजाची भरती’, माया खरंगटे ‘कयपंजी’, नुतन साखरदांडे ‘जीण जाली कस्तुरी’(1994), ‘पासवर्ड’(2010), नयना आडारकार ‘प्रतिमा’, जयंती नायक, शकुंतला आर्सेकार, शांती तेंडुयकार ‘मोग-यां आटी’, प्रशांती तळपणकार, कुंदा पै, अमिता सुर्लेकार. खास करुन आयची तरनाटी पिळगी कोंकणी कवितेच्या मळार आपली वळख सिध्द करपाक मुखार येता ही खरेंच बरी गजाल. आयच्या समाजांत उप्रासपी तरेकवार प्रस्न, तांकां फुडाराविशींचो लागिल्लो हुस्को, मुखार येवपी आव्हानांक फुडो करून जैतां जोडून घेवपाच्या हावेसा वांगडाच काळजांतले उमाळे, उत्फर्के लेगीत तांच्या कवितांनी व्यक्त जातना दिश्टी पडटात.
वर्सभर वेगवेगळ्यो शिक्षणीक तशेंच हेर कोंकणीच्या मळार वावुरपी संस्था कवितांच्यो सर्ती तशेंच कवी संमेलना घडोवन हाडटात. ह्या सारक्या उपक्रमांक लागूनच तर युवा प्रतिभावंताक आपली कृती नामनेच्या कवी/कवियत्रीं मुखार सादर करपाक संद मेळपा वांगडाच मोलादीक मार्गदर्शन फावो जाता. तशेंच वेळा काळार जावपी ह्या संमेलनां, कवितांच्या सर्तींक लागून आपली सर्जनशीलतायेक पोसवण दिवपाचे नदरेन युवा कवी/कवियत्रिंनी आपलें पेंगट बांदलां. हाचीच गवाय तांच्यो नेमान उजवाडाक येवपी नेमाळ्यांतल्यो कविता तशेंच तांचे उजवाडाक आयिल्ले पयले वयले संग्रह करून दितात. कोंकणी कवितेच्या मळावेली आव्हनां पेलून तिका नवी उबारी दिवन तिका फुलोवपाचो म्हत्वाचो वावर आयचे पिळगेन करपाची खूब गरज आसा.