आल्कॉल (आल्कोहॉल)

Kuhl, Koh’l वा Kohol (म्हळ्यार सामको बारीक पिठो) ह्या अर्थाच्या अरबी शब्दावयल्यान ‘आल्कोहॉल ’ (Alcohol) हो शब्द तयार जालो, अशें म्हणटात.

सौदर्यप्रसाधनांत वापरतात त्या अँटिमनी सल्फाइडाच्या सामक्या बारीक पिठ्याखातीर तशेंच, हेर पदार्थांच्या सामक्या बारीक पिठ्याखातीर ‘आल्कोहॉल ’ हो शब्द वापरताले. ते उपरांत ताचो ‘अर्क ’ ह्या अर्थान वापर जावपाक लागलो. सोळाव्या शतमानाउपरांत ‘आल्कोहॉल ’ हो शब्द ‘ वाइन स्पिरीट ’ खातीर वापरपाक सुरवात जाली.

व्याख्या

कार्बन, हायड्रोजन आनी ऑक्सिजन हांच्यपसून तयार जाल्ल्या कार्बनी संयुगाक ‘आल्कोहॉल ’ अशें म्हणटात. एक वा चड हायड्रोजन अणूंची सुवात, एक वा चड हायड्रॉक्सील (OH) गट घेवन तयार जाल्ले हायड्रॉकार्बनांचे हायड्रॉक्सिल अनुजात (derivatives)अशेंय आल्कोहॉलाचें वर्णन करतात. R-OH हें आल्कोहॉलचें सादारण सूत्र आसून हातूंत R हो आल्किल वा बदली (substituted) आल्किल गट जावन आसा. हो गट प्राथमिक, द्वितीयक,तृतीयक वा उक्ती सरपळी वा चक्रीय आसूं येता. तातूंत दोट्टी बंध, एक हॅलोजन अणू वा एक अॅरोमॅटिक वलय हाचो आस्पाव आसूं येता.

एकूच हायड्रॉक्सिल गट आशिल्ल्या आल्कोहॉलाक मोनोहायड्रिक, दोन आसल्यार डायहायड्रिक, तीन गट आसल्यार ट्रायहायड्रिक आनी चार वा चड आसल्यार पॉलिहायड्रिक आल्कोहॉलां अशें म्हणटात. डायहायड्रिक आल्कोहॉलांक ‘ ग्लायकॉल्स ’ (glycols) अशेंय म्हणटात.

वर्गीकरण

हायड्रोक्सिल गट आशिल्ल्या कार्बन अणूक कितले हायड्रोजन अणू लागिल्ले आसात तांचे प्रमाण आल्कोहॉलांचे प्राथमिक, द्वितीयक आनी तृतीयक अशें वर्गीकरण केलां.हायड्रोक्सिल गट आशिल्ल्या कार्बन अणूक जर दोन (मिशिल आल्कोहॉलाचे विशीं तीन) हायड्रोजन अणू लागिल्ले आसत जाल्यार त्या आल्कोहॉलाक ‘ प्राथमिक आल्कोहॉल ’ म्हणटात;कार्बन अणूचेर एक हायड्रोजन अणू आसत जाल्यार त्या आल्कोहॉलाक ‘ द्वितीयक आल्कोहॉल ’ अशें म्हणटात आनी जर एकूय हायड्रोजन अणू नासत जाल्यार त्या आल्कोहॉलाक ‘ तृतीयक आल्कोहॉल ’ अशें म्हणटात.

प्राथमिक द्वितीयक तृतीयक (R – बदली गट)

नामकरण

आल्कोहॉलांक नांव दिवपाच्यो तीन पध्दती आसात.1. आल्कोहॉलाकडे अनुरूप अशा डायड्रोकार्बनाच्या नांवांतल्या मूळ शब्दाक ‘ इल ’ हो प्रत्यय आनी आल्कोहॉल हो शब्द जोडून; देखीक- मिशिल आल्कोहॉल, एथिल आल्कोहॉल, n- डेकिल आल्कोहॉल, सेटिल आल्कोहॉल. 2. मिथेनॉल नांवाः त्या हायड्रोजनाच्या नांवाक ‘ ऑल ’ प्रत्यय जोडून; देखीक-मिथेनापसून मिथेनॉल 3. IUPAC नांवाः International Union of Pure and Applied Chemistry हे संस्थेन थारायल्ल्या नेमांप्रमाण नांवां दिवपाची पध्दत. ह्यो तीनूय नामकरण पध्दती फुडल्या पानार दिल्ल्या कोश्टकावेल्यान स्पश्ट जाता.

भौतिक गुणधर्म

आल्कोहॉलां हीं निवळ द्रव आसतात वा रंगहीन घन आसतात. चडशीं मोनोहायड्रोक्सी आल्कोहॉलां उदकापरस लकीं आसून तीं सगळीं कार्बानी विद्रावकांत विरगळटात.नीच स्थानाची अॅलिफॅटिक आल्कोहॉलां हीं चलद्रव्यां आसात. सांद्रता (viscosity) रेणुभारावांगडा वाडत वता आनी ताका लागून C₆ ते C₁₁ ह्या गटांतल्या आल्कोहॉलांची सांद्रता वाडत वता. n-डोडेसिल आल्कोहॉल हो नोर्मल प्राथमिक आल्कोहॉल माळेंतलो पयलो घटक. सायक्योहेक्झेनॉल (cyclohexanol) हें घन जाल्यार बेंझिल आल्कोहॉल हें उदकापरस जड आशिल्लें द्रव. दोन आनी तीन हायड्रोक्झील गट आशिल्लीं आल्कोहॉल, श्यान (viscous) रंगहीन आनी गोड रुचीचीं द्रवां आसतात. उंचेलीं पॉलीहायड्रोक्सी आल्कोहॉलां हीं चडशीं स्फटिकमय घन आसतात.

कांय आल्कोहॉलांच्या भौतिक स्थिरांकांची वळेरी फुडल्या पानावयल्या कोश्टकांत दिल्याः

आल्कोहॉलांचे उकळ बिंदू रेणुभाराप्रमाण जितले आसूंक जाय ताचेपरस मात्शे चडूच आसतात. हायड्रोक्सिल (OH) गटांमदल्या हायड्रोजन बंधांक (bonding) लागून हें घडटा. एका अणूक सहसंयुजी बंधावरवीं धरून आनी दुसऱ्या अणूक फकत थीरविद्युत् शक्तीवरवीं धरुन हायड्रोजन अणू हो दोन electronegative अणूंमदल्या पुलाचें काम करता.

रसायनीक गुणधर्म

आल्कोहॉलांचे रसायनीक गुणधर्म ताच्या कार्यकारी गटाचेर म्हळ्यार हायड्रोक्सिल गटाप्रमाण थारायतात. आल्कोहॉलचे विक्रियेंत दोन बंधांपैकी एक बंध तुटताः –OH गटाची बदली करून C-OH बंध वा –H ची बदली करून O-H बंध. ह्यो विक्रिया –OH वा –H च्या बदल्यांत एक गट सुवात घेवन substitution पध्दतीन वा दोट्टी बंध तयार जावपी elimination पध्दतीन जातात. R चे रचनेच्या फरकाक लागून विक्रियाशीलतेंत (reactivity) भेद घडून येता.

आल्कोहॉलांच्यो विक्रिया

हायड्रोजन हलाइड्सवांगडा आल्कोहॉलांची सहज विक्रिया जावन आल्किल हलाइड्स आनी उदक तयार जाता. फॉस्फोरस ट्राय आनी पेंटाहलाईड्स तशेंच थायोरिल क्लोराइड्स हांच्यासारकीं विक्रियक द्रव्यां (reagents) वापरल्यार हें रुपांतरण बेगीन घडून येता.

R-OH+HX--> RX+H₂O

3R-OH+PCI₃--> 3RCI+P(OH)₃

R-OH+SOCI₂--> RCI+HCI+SO₂

आक्लोहॉलाचीं लक्षणां

पी-नायट्रोबेंझोएट्सची आनी 3,5-डायनायट्रोबेंझोएट्स ह्या घन इस्टर्सची निर्मिती जाता, हाचेवेल्यान आल्कोहॉलाचीं कांय लक्षणां स्पश्ट जातात. फाव तें बेंझोइल क्लोराईड, आल्कोहॉलावांगडा घेवन पीरीडीनच्या सांगातांत विक्रिया घडोवन हाडून हे इस्टर्स तयार करतात. ही पध्दत तीनूय प्रकारच्या आल्कोहॉलांक लागू जाता.

C₆H₅COCI+ROH--> C₆H₅COOR+HCI

आल्कोहॉलांच्या वेगवेगळ्या गुणधर्मांचो अभ्यास तांच्या वर्णपटविज्ञानाच्या (spectroscopic) नदरेन पृथक्करण करून करतात. हातूंत Infrared Spectrum, Nuclear Magnetic Spectrum (NMR) आनी Mass Spectrum ह्यो पध्दती आस्पावतात.

आल्कोहॉलाचो सैमीक उगम (Sources)

सैमांत मोट्या प्रमाणांत, गरजेच्या तेलांनी आनी बाश्पनशील तेलां, चरबी, चरबीयुक्त तेलां तशेंच मेण हातूंत इस्टर्सच्या स्वरुपांत आल्कोहॉल मेळटा. गरजेच्या तेलांपसून मेळपी, म्हत्वाचीं आल्कोहॉलां अशीं:- पेपरमींट तेलापसून मेंथॉल, गंजणाच्या तेलापसून गेरानिऑल. इस्टर्सांपसून मेळपी आल्कोहॉलांत, चरबी आनी चरबीयुक्त तेलांत आसपी ग्लिसरॉल हें म्हत्वाचें आल्कोहॉल जावन आसा. जनावरांच्या पेशींत आनी वनस्पतींत अनुक्रमान कोलेस्टेरॉल आनी एर्गोस्टेरोल हीं मुखेल अॅलिसायक्लिक आल्कोहॉलां मेळटात.

आल्कोहॉलाचो उगम (उत्पादन)

मोनोहायड्रिक अॅलिफॅटिक आल्कोहॉलाचे तीन मुखेल उगम (sources) अशेः 1. कार्बोहायड्रेट्स सारक्या सैमीक पदार्थांचें वितंजन (fermentation) 2.सैमीक वायू वा पेट्रोलियम पसून मेळपी हायड्रोकार्बन्सचें रसायनीक संश्र्लेशण. 3. सैमीक चरबी आनी तेलांची रसायनीक अभिक्रिया (treatment).

मिथिल आक्लोहॉल (मिशेनॉल, वूड आल्कोहॉल वा वूड स्पिरीट- CH₃OH) हो आक्लोहॉल वर्गाचो सगळ्यांत सादो मुळावो प्रतिनिधी आसा आनी तो उदक, आल्कोहॉल वा इथर हांच्यावांगडा भरसूं शकता. हें रंगहीन, नितळ द्रव आसा. ताका एके वेगळेच तरेचो वास येता तो तातूंत आशिल्ल्या अपद्रव्यां (impurities) खातीर पूण हें आक्लोहॉल शुध्द आसल्यार लेगीत हो वास थोड्या प्रमाणांत येताच.ह्या आल्कोहॉलाची, वूड स्पिरीट ह्या नांवान एक इतिहासीक उत्पादन पध्दत आसा, ती लांकडाचें भंजक उर्ध्वपातन (destructive distillation) करून करतात. आर्विल्ले उत्पादन पध्दतींत कार्बन मोनोक्साइडची हायड्रोजनवांगडा दाबाचेर आनी झींक ऑक्साइड आनी क्रोमिक अम्ल ह्या उत्प्रेरकांवांगडा विक्रिया घडोवन हाडून मिथिल आल्कोहॉल तयार करतात.

उपेग

गरजेच्या तेलांचे आल्कोहॉलिक विद्राव वा वासाचीं द्रव्यां आनी वखदां हातूंत वापरिल्लीं रूचीचीं द्रव्यां हांच्या उत्पादनांत एथिल आल्कोहॉलाचो वापर करतात. कार्बनी संश्र्लेशण, सेल्युलॉइड आनी हेर प्लास्टिक, पूतिरोधक (antiseptic) आनी जंतूनाशक हांच्या उत्पादनांत आनी अकार्बनी द्रव्यांखातीर विद्रावक (solvent) म्हूण एथिल आल्कोहॉलाचो वापर करतात. ब्युटाडिएनच्या (butadiene) उत्पादनांत एथिल आल्कोहॉलाचो मोट्या प्रमाणांत वापर जाता. ब्युटाडिएनचें स्टीरीन वांगडा co-polymerisation जातकच कृत्रिम (synthetic) रबर तयार जाता. इंधन म्हणूनूय ताचो मोट्या प्रमाणांत उपेग जाता. निर्जल आल्कोहॉल आनी पेट्रोल हांचें मिश्रण मोटारींचें इंधन म्हूण अस्तंत्या राश्ट्रांत वापरतात. व्हिस्की, रम, बिअर, जिन, व्होडका आनी हेर आल्कोहॉलीक पेयांनी एथिल आल्कोहॉलाचो सोरो म्हूण वापर जाता.

उंचेलीं, चरबीयुक्त आल्कोहॉलाः 6 वा ताचेपरस चड कार्बन अणू आशिल्ल्या मोनोहायड्रिक अॅलिफॅटिक आल्कोहॉलांच्या वर्गाक ‘ उंचेलीं आल्कोहॉलां ’ (Higher Alcohols) अशें म्हणटा. चरबी, तेल, मेण हांच्यासारक्या सैमीक पदार्थांपसून मेळपी आल्कोहॉलांक चरबीयुक्त (fatty) आल्कोहॉलां अशें म्हणटात. चरबीयुक्त आल्कोहॉलां हीं चड करून सरळ सरपळी आशिल्लीं आनी सम (even) आंकड्यांचे कार्बन अणू आशिल्लीं प्राथमिक आल्कोहॉलां आसतात.