आवाज

देवनागरी

Romi

आवाज वा ध्वनी म्हणल्यार कानाक आयकुपाक येवपी आविश्काराक . आवाजाची शास्त्रीय व्याख्या अशी- श्रवणेंद्रियांक ज्या उद्दीपनावरवीं संवेदना जावंक शकता तें उद्दीपन म्हळ्यार आवाज. हें उद्दीपन एकाद्र्या वायू, द्रव वा घन माध्यमांतल्या यामिकीय (mechanical) तरंगांच्या स्वरुपांत आसता. हे तरंग माध्यमाच्या स्थितिस्थापकतेक (elasticity) लागुनूच प्रस्थापित जावंक शकतात. देखून तांकां ‘ स्थितिस्थापकीय तरंग ’ वा ‘ ध्वनितरंग ’ अशें म्हणटात. मनशाच्या श्रवणेंद्रियांक फकत सुमार 16 हर्ट्झ ते 20,000 हर्ट्झ ह्या मर्यादांमदल्या कंप्रतेच्या (frequency) तरंगांचोच बोध जावंक शकता. ह्या प्रकारच्या तरंगांक ‘ श्राव्य ध्वनी ’ अशें म्हणटात.

A drum produces sound via a vibrating membrane.

Spherical compression (longitudinal) waves

U.S. Navy F/A-18 approaching the sound barrier. The white halo is formed by condensed water droplets thought to result from a drop in air pressure around the aircraft

सैमांत जायते आवाज दिसून येतात. देखीक- पावसाळ्यांतलो गडगड, व्हांवत्या उदकाचो आवाज, झाडाच्या पानांची सळसळ आदी. प्राणी जायते आवाज करतात. देखीक- भुरग्याचें रडप,सुण्याचें भोंकप, शेवण्याचें चिंवचिंवप. जण एका मनशाचो तशेंच जनावराचो आवाज वेगवेगळो आसता. थोडे आवाज आयकुपाक कर्कश आनी त्रासदायक आसतात. पूण संगीताच्या सूरांचो आवाज कानार पडटकच मनाक आनंद भोगता.

आदिमानवाक स्वताच्या संरक्षणाखातीर तेचप्रमाण भक्ष्याचो सोद घेवपाखातीर, आयकूंक येवपी वेगवेगळ्या आवाजांवेल्यान फाव ते निश्कर्ष काडचे पडटाले. आवाज निर्माण करपी वेगवेगळ्या सादनांचो सोद लेगीत दिसपट्ट्या अणभवांतल्यान जाला आसतलो. देखीक- धोणूचे दोरयेच्या टणत्कारावेल्यान तंतुवाद्याची कल्पना आयल्या आसतली. फुडें कांय आवाज कानाक गोड लागतात हें पळोवन असल्या आवाजांचें संकलन आनी समायोजन करून तांचें संगीत तयार केलां आसतलें.

जायते आवाज मनशाक आयकुपाक येनात. पूण तेच आवाज बाकीच्या जनावरांक आयकुपाक येतात. आवाजाचो अभ्यास करतना भौतिकशास्त्रांत गणिताचो खूब वापर करचो पडटा. Acoustics (ग्रीक भाशेंत हाचो अर्थ आयकप) ह्या भौतिकशास्त्राचे शाखेंत आवाजाचो शास्त्रीय अभ्यास जाता. वीज, उडवाड, उश्णता हांच्याभशेनूच आवाज हें एके तरेचें ऊर्जेचें रुपांतर. म्हळ्यारुच आवाज ही एके तरेची ऊर्जा.

संगीतांतल्या स्वरांक भौतिकीच्यो कल्पना लावपाचें कार्य पायथॅगोरस ह्या ग्रीक शास्त्रज्ञान इ.स.प. सव्या शतमानांत केलें. इ.स.प. पयल्या शतमानांत जावन गेल्ल्या मार्क्स व्हिद्रूव्हिअस पोलिओ ह्या रोमन स्थापत्यशास्त्रज्ञाक आवाजाचें प्रसारण तरंगांवरवीं जाता हाची जाणविकाय आशिल्ली, अशें दिसता. पूण मध्ययुगांत ही कल्पना ना जावन आवाज म्हळ्यार अदृश्य कणांचो प्रवाह अशी कल्पना रुढ जाली. पी. गासँदी हाणें इ. स. 1635 त तोफेचो जाळ दिसप आनी आवाज आयकूंक येवप, ह्या घडणुकांतलो काळखंड मेजून ताचेवेल्यान हवेंतल्या वेगाचें मोल काडलें.सतराव्या शतमानांत आवाज हो तरंगमय आसा हें गृहीत धरून आयझॅक न्यूटन हाणें हवेंतल्या आवाजाच्या वेगाचें एक समीकरण सोदून काडलें. अठराव्या शतमानांत पी. सी. लाप्लास हाणें ह्या समीकरणांत थोडी दुरुस्ती केली. 1877 त, लॉर्ड रॅली हाणें ध्वनिशास्त्राचेर एक ग्रंथ (Theory of Sound) उजवाडायलो. आवाजाच्या आर्विल्ल्या अभ्यासाक हांगाच्यान सुरवात जाली अशें जाणकारांचें मत आसा. जर्मन शास्त्रज्ञ जी. एस्. ओहम आनी एच्. एल्. एफ्. फॉन हेल्महोल्ट्स हांणी 19 व्या शतमानांत ध्वनिशास्त्रांत, खास करून श्रवणक्रियेच्या संदर्भांत मोलादीक भर घाली.

आवाजाचें प्रसारण

(Propagation of Sound) एका जाग्यार आवाज केलो जाल्यार तो दुसऱ्या जाग्यार आयकुपाक येता, हाका आवाजाचें प्रसारण जावप अशें म्हणटात. ऊर्जेच्या प्रसारणाखातीर साधनाची गरज आसता. आवाजाचें प्रसारण माध्यमाबगर जायना. निर्वातांत (vacuum) आवाजाचें प्रसारण जायना. माध्यम हें घन, द्रव, वा वायूरुप आसता. माध्यम हें सूक्ष्म कणांनी भरिल्लें आसता. जेन्ना माध्यमांत आवाज जाता तेन्ना माध्यमाचो कण आवाजाची ऊर्जा आपले माध्य-स्थिती (mean position) भोंवतणी कंपन (vibrationसांचो:Fix/category) करता. हो कण आपल्याक तेंकून आशिल्ल्या दुसऱ्या कणाक ऊर्जा दिता आनी तो कण कंपन करपाक लागता. अशे तरेन एका फाटल्यान एक कण कंपन करपाक लागता आनी ह्या सगळ्या कणांच्या कंपनात्मक हालचालींक लागून एक तरंग (wave) तयार जाता. ह्या तरंगावांगडा आवाजाचें प्रसारण जाता. ह्या प्रसारणाविशीं एक गजाल मतींत दवरपाची ती म्हळ्यार माध्यमाचे कण तरंगावांगडा फुडें वचनात, ते फकत आपल्या मध्यस्थानाभोंवतणी कंपन करतात. पूण फकत आवाज तरंगावांगडा फुडें वता.

आवाजाचो उगम

मनीस जेन्ना उलयता तेन्ना ताच्या ताळ्यांत (vocal cord) कंपनात्मक हालचाल जाता आनी हीच हालचाल आवाजाचें कारण जाता. कसल्याय आवाजाचो उगम हो मूळांत कंपनात्मक हालचालीक लागून घडून येता. कसलीय वस्त जेन्ना कंपनात्मक हालचाल करता तेन्ना मोटो नाजाल्यार बारीक आवाज जाताच.

आवाजाचो वेग

एका बिंदूपसून दुसऱ्या बिंदूमेरेन आवाजाचें प्रसारण जावपाक थाराविक काळ लागता. एका सेकंदाक आवाज कितलें अंतर फुडें वता हो आवाजाचो वेग. खाशेल्या माध्यमांत आवाजाचो वेग एकसारको उरता. आवाजाचो उगम कसोय आसूं, तो मनशाचो आवाज आसूं ना जाल्यार गाडयेचो आवाज आसूं, एकाच तरेच्या माध्यमांत आवाजाचो वेग एकसारको उरता. आवाजाच्या प्रसारणाचो वेग हवेंत सुमार 340 मी./से. आसता. आवाजाचो वेग घन माध्यमांत सगळ्यांत चड, ताच्या फाटोफाट द्रव माध्यमांत आनी वायू माध्यमांत सगळ्यांत कमी आसता. देखीक- आगगाडी स्टेशनापसून चड पयस आसता तेन्ना आमकां इंजिनाचो आवाज आयकुपाक येना. पूण आमी रुळाचेर कान लायलो जाल्यार तो आयकुपाक येता. हाचें कारण म्हळ्यार आमी जेन्ना स्टेशनाचेर उबे आसतात तेन्ना इंजिनाच्या आवाजाचें प्रसारण हवेंतसून (वायू माध्यमांतल्यान) जाल्लें आसता. पूण आगगाडयेचो रुळ हो धनरुप आशिल्ल्या कारणान तातूंत आवाजाचें प्रसारण बेगीन जाता आनी तेखातीर आमकां तो आवाज आयकुपाक येता.

आवाजाचो वेग तापमानाचेर आदारून आसता. माध्यमाचें तापमान जशें वाडटा तसो आवाजाचो वेग वाडटा. आवाजाचो वेग हवेंतल्या ओलसाणीचेर (moisture) आदारून आसता. हवेंत ओलसाण चड आसली जाल्यार आवाजाचो वेग वाडटा. आवाजाचो वेग उजवाडाच्या वेगापरस कमी. देखीक- पावसाच्या दिसांनी मळबांत जेन्ना वीज जोगलावता, तेन्ना आमकां जोगूल पयलीं दिश्टी पडटा आनी मागीर गडगडाचो आवाज आयकुपाक येता.

आवाजाची तीव्रता

(Intensity of Sound) सामान्य भाशेंत आमी आवाजाची मोटो नाजाल्यार बारीक अशी तुळा करतात. भौतिकशास्त्रांत हाका आवाजाची तीव्रता अशें म्हणटात.आवाजाची तीव्रता माध्यमांतल्या कणांच्या कंपनांचेर आदारुन आसता. जर कणांचें मध्यस्थानापसून चड अंतराचेर कंपन जालें जाल्यार, आवाजाची तीव्रता चड आसता. आवाज जसो फुडें वता तसो माध्यमाचो कण कमी अंतराचेर कंपन करता. म्हणजेच आवाज उगमापसून जसोजसो पयस वता तशी ताची तीव्रता कमीकमी जायत वता.

ध्वनी-कोटि (Pitch of Sound)

आवाज कोमल काय कणखर हें ध्वनी-कोटि दाखयता. ही ध्वनी-कोटि आवाजाचे कंप्रतेचेर (frequency) पातयेवन आसता. कण एका सेकंदाक कितल्या खेपे कंपन करता, हाका ‘ कंप्रता ’ अशें म्हणटात. ताचें एकक (unit)- हर्ट्झ (hertz). आवाजाचें प्रसारण माध्यमाच्या कणांच्या हालचालींक लागून जाता. कंपनात्मक हालचाल ही नेमान जावपी (periodic) म्हळ्यार थाराविक वेळांत परत-परत घडून येवपी गती. आवाजाच्या तरंगावेल्या दरेका कणाची कंप्रता एकसारकी आशिल्ल्यान तीच आवाजाची कंप्रता थारता.

दोन वेगवेगळे ध्वनी-कोटि म्हळ्यार किदें हें एका उदाहरणावेल्यान स्पश्ट जाता. बायलांचो आवाज आनी दादल्यांचो आवाज हांची तुळा केली जाल्यार अशें दिसून येता की बायलांचो आवाज कोमल जाल्यार दादल्यांचो आवाज कणखर आसता. हाचें कारण म्हळ्यार बायलांच्या आवाजाची ध्वनी-कोटि मोटी म्हळ्यार तांच्या ताळ्याच्या कंपनात्मक हालचालीची कंप्रता चड आसता. तशेंच दादल्यांच्या आवाजाची ध्वनी-कोटि कमी म्हळ्यार तांच्या ताळ्याच्या कंपनात्मक हालचालीची कंप्रता कमी आसता. चड व्हडल्यान उलयत जाल्यार ध्वनी-कोटि (pitch) चड जाता अशें न्हय.हांगा आवाजाची तीव्रता मात चड जाता. तीव्रता ही ध्वनी-कोटिपरस सामकी वेगळी. तीव्रता आवाज मोटो काय बारीक हें सांगता, जाल्यार ध्वनी-कोटि ही आवाजाची कोमलता वा कणखरता थारायता.

आवाजाचें परावर्तन (Reflection) आनी वक्रीभवन (Refraction)

आवाजाचें एका माध्यमांतल्यान प्रसारण जातना ताच्याआड दुरसें माध्यम आयलें जाल्यार थोडो आवाज त्या माध्यमाच्या आरपार वता आनी थोडो आवाज त्या माध्यमापसून परावर्तित जाता. परावर्तन म्हळ्यार तो आवाज त्या माध्यमाचेर आपटून परतो येवप. परावर्तनाचें उदाहरण म्हळ्यार प्रतिध्वनी (echo). व्हड सालांत, दोन दोंगरांमदीं वा दोन वण्टींमदीं व्हडल्यान उलयत जाल्यार तो आवाज थोड्याच वेळांत परत आयकुपाक येता. हाका प्रतिध्वनी (आवाज घुमप) अशें म्हणटात. व्हड सभाघर बांदतना आवाजाच्या परावर्तनाचो विचार करचो पडटा. आवाज माध्यमांतल्यान आरपार वतना मात्सो वांकडे दिकेन वता, ताका आवाजाचें ‘ वक्रीभवन ’ अशें म्हणटात.आवाजाचें वक्रीभवन हें आवाजाच्या परावर्तनापरस कमी अणभवाक येता. आवाजाचें प्रसारण थंड हवेपरस उश्ण हवेंत चड वेगान जाता. उश्ण आनी थंड हवेचे थर आशिल्ले हवेंत जर आवाजाचें प्रसारण जालें जाल्यार आवाजाच्या वक्रीभवनाक लागून एकूच आवाज वेगवेगळे दिकेन आयकल्ल्याचो भ्रम जाता.

आवाजाचें प्रदूशण

मनशाच्या कानांक थाराविक आवाज आयकुपाची क्षमता आसता. क्षमतेपरस चड आवाज आयकुचो पडलो जाल्यार कान इबाडपाची शक्यता आसता. व्हड शारांनी तरांतरांचे आवाज आयकुचे पडटात. बस, आगगाडयो, कारखान्यांची इंजिनां, लाउडस्पीकर, बॅण्ड हांचेपसून जावपी तरांतरांचे आवाज लोकांक नाका आसतना आयकुचे पडटात. ह्या सगळ्या नाका आशिल्ल्या आवाजांक लागून आवाजाचें प्रदूशण जाता. कांय जाणांच्या कानांचो इबाड जाता आनी ताका लागून तांकां आयकुपाचें आदार-यंत्र (hearing aid) लावन घेवचें पडटा.

Polleiat

Sound