इंद्र
देवनागरी
|
|
|
वैदिक आर्याचो सगळ्यांत व्हड देव. सादारणपणान मनीस इंद्राक ‘देवांचो राजा’मानता. ऋगवेदांतल्या वट्ट सूक्तांतलीं1/4 सूक्तां इंद्राविशीं आसात. यास्कान इंद्र उतराची व्युत्पत्ती अशी केल्या:
इंद्र: इरां दृणतीति वाI इरां ददातीति वाI इरां दधातीति वाI इरां दारयत इति वाI इरां धारयत इति वाI इन्दवे द्रवतीति वाI इंन्दौ रमत इति वाI (निरुक्त. 108)
अर्थ: इंद्र बी फोडून धान्य भायर काडटा वा तो अन्न दुसऱ्याक दिता वा धारण करता वा धर्तरेक खांची घालता वा धर्तरेक धारण करता. इंद्र सोमपानाखातीर धांवत सुट्टा आनी सोमांत रमता.
ऐतरेयोपनिषदा प्रमाण (3.13.14) ‘इदमदर्शम्’ (हें पळयलें) हाचेवेल्यान इदंद्र हें नांव आयलें. फुडें ताचें नांव इंद्र जालें.
वैदिक इंद्रवर्णनांत इंद्राचो स्वभाव आनी ताची आकृती धर्तरेवेल्या मानवी वीरक रंगोवपासारकी रंगयल्या. इंद्राच्या बापायचें नांव ‘द्यु’ अशें आसून आवयची नांवां जायतीं आसात.तातूंतले एक ‘आदिती’ हें आसा. ऋगवेदांत इंद्राविशीं जायतें उल्लेख मेळटात. इंद्र आवयच्या पोटांत एक हजार म्हयने आनी जायतीं वर्सां रावलो (4.18.4). तो जल्माक येतना सैमीक मार्गान जल्माक येवंक ना. ताचो जल्म आवयच्या फुडल्या भागांतल्या जालो (4.18.1-2).ल्हानपणासावनच ताणे पराक्रम गाजोवपाक सुरवात केली. आपल्या स्वबळार ताणे पुराय संसवसाराचेर व्हडपण गाजयलें. इंद्राचो केंस, खाड-मिश्यो आनी पुराय कुडीचो रंग भांगराचो आसा. ताचीं भुजां व्हड आसात. दोन पांचव्या रंगाचें घोडे जोडिल्ल्या रथातल्यान तो भोंवता. हो रथ ताका ऋभूनी तयार करून दिला. वज्र हे ताचें खाशेलें आयुध. तें त्वष्ट्यान दधीचीच्या अस्थींचें केल्लें (5.31.4). दुसरेकडेन हे आयुध ‘आयसम्’ म्हळ्यार कसल्या तरी धातूचें केलां,अशें म्हळां. ताका चार वा शंबर कोनशे आसात, आनी शंबर तोकां आसात (ऋगवेद:84.22.2,4.17.10,8.6.6). इंद्राक सोमपान खूब आवडटा. सोमपान आनी स्तोत्र-मंत्रावरवीं ताची तांक वाडटा. तो तीस तळयो भरपा इतलो सोमरस पियेवन पचयता. तेखातीर ताका ‘सोमपा’ अशें विशेषण मेळ्ळां. ताणें शंबर बैलांचें मांस खावन पचयलें, असो एक उल्लेख ऋगवेदांत आयला (10.27,28,86,6.17).
इंद्राक विंगड विंगड नांवांनी वळखतात. राकेसाची वसती आशिल्ले ‘पुर’ (रावपाची थाणीं)ताणें फोडून उडयले, देखून ताका ‘पुरभिद्’ म्हण्टात. वृत्राक ताणें आपल्या वज्रान मारलो, देखून ताका ‘वृत्रहन’ म्हण्टात. तो भक्तांक झुजांत झुजून जैत मेळोवन ‘मघ’ म्हळ्यार वैभव दिता,देखून ताक ‘मघवन’ अशेंय म्हण्टात. इंद्राचे बायलेचें नांव इंद्राणी आसा. तिचो ‘शची’ असोय उल्लेख जाता. ‘सीता’ नांवाचा आनीक एक बायल आसली (पारस्कर गृह्यसूत्र 17.9).
इंद्राची पुराणांतली कथा अशी आसा-इंद्रान गौतम ऋषीची बायल अहिल्या हिका तिच्या घोवा असवडीं भोगली. रुक्मागंदाच्या भेसांत येवन ताची बायल मुकुंदा हिचेकडेनय संबंद दवरलो (गणेश पुराण 1.36-40). विश्वरुप. वृत्र आनी नमुचि हांकां जिवेशीं मारिल्ल्यान ब्रह्महत्तेचें पातक ताका लागलें. इंद्र तेन्ना कमळांत लिपून रावलो. फुडें ही ब्रह्महत्त्या धर्तरी, रूख, उदक आनी बायल हांच्याभितर वांटे करून दिल्ल्यान ब्रह्महत्येच्या पातकांतल्यान तो मुक्त जालो.दुर्वास आनी बृहस्पती हांचो अपमान केल्ल्यान तो स्वताची गिरेस्तकाय वगडावन बसलो.समुद्रमंथनांतल्यान चवदा रत्नां भायर सरलीं. तातूंतलीं चार हाका मेळ्ळीं. उपरांत ताणे दैत्याक हरोवन परतून एक फावट स्वर्गाचें राज्य जोडलें (भागवत पुराण 6.9). एक फावट इंद्र अंगुष्ठमात्र आशिल्ल्या वालखिल्य ऋषिक हांसलो. ताका लागून तिडकीन वालखिल्य ऋषी दुसरो इंद्र करपाक लागलो. तेन्ना कश्यप ऋषीक मध्यस्त दवरून ताणे ताचो राग शांत केलो. (महाभारत आदिपर्व 30). शर्यांतीन केल्ल्या यज्ञांत अश्विनीकुमाराचो यज्ञभाग (हविर्भाग) ताणें मान्य केलो. दरेका मन्वंतरांत कोणूय तरी इंद्र आसता. तीनूय लांकांचेर ताचें राज्य चलता. शंबर यज्ञ करपी इंद्रपद जोडटा, देखून कोणाचेय शंबर यज्ञ जावंचे आदीं तो विघ्न हाडटा. कोणेय खर तप केल्यार आपलें इंद्रपद वचत म्हूण तो भिता. तेखातीर अप्सरांक तपस्व्याचो तपोभंग करपाखातीर तो धाडटा. सप्तर्षी हे ताचेर गंधर्व-अप्सरा ही ताची गिरेस्तकाय आसा.
भागवतांत गोवर्धन पर्वताच्या आख्यान्यांत कृष्णाक लागून इंद्राक कमीपण आयिल्ल्याचें नदरेक येता. भारतांत वैष्णव संप्रदायाची वाड जावंक लागली, तेन्ना विष्णूक म्हत्व मेळ्ळे आनी इंद्र फाटल्यान पडलो अशें इतिहास सागंता. जैनांच्या दैवत कथांत इंद्राक यक्षाची सुवात दिल्या.तीर्थकारांचें जल्ममंगल करपी सेवक म्हूण जैन साहित्यांत तो दिश्टी पडटा. बौद्ध साहित्यांत ताचो पांवडो खूब वयलो लेखला. जातककथांत ताका मनासजातीचो बरें मागपी, गरीब दुबळ्यांचो आदार म्हळां. संबुला जातकांत, संबुलेक तो कामुक यज्ञाचे पागडेंतल्यान सोडयता तें दाखयलां.भूमिया आदिवासीक पावस आनी मळब हांचो देव मानतात. ताका ते ‘मृत्यूदेव’ अशें म्हण्टात.
इंद्राच्या असैमीक जल्माविशीं आशिल्ली लोककथा मध्यप्रदेशांत सांपडटा.
कमलपती ही कमळांची देवता. इंद्र तिचे बरगडेंतल्यान आयलो. इंद्राचो चलो मौनकुंवर आनी माळ्याची चली रैभेदेन हांचें लग्न लागलें. तेन्ना माळ्यान केल्लो मोटवो माटव मोडलो.
इंद्रान तो मळाबांत वयर उडयलो. तें आयज इंद्रधनुश्य जावन आमकां दिसता.
कातोडी, कुंभार आनी गोंड समाजांत इंद्रकथा चलता. इंद्राची मूर्त कशी आसची तें हेमाद्रींत सांगलां-
शक्रश्चतुर्भुज: कार्यो द्विभुजा च तथा शचीI पद्याङ्कुशौ च कर्तव्यौ वामदक्षिणहस्तयो:IIवामं शचीपृष्ठगतं द्वितीयं वज्रसंयुतम्I वामे शच्या: करे कार्या रच्या सन्तानमव्जरीII दक्षिणं पृष्ठविन्यस्तं देवराजरास्य कारयेत् I अर्थ: इंद्राची मूर्त चार भुजांची तर शचीची दोन भुजांची करची. इंद्राच्या दाव्या आनी उजव्या हातांत कमळ आनी अंकुश आसचो. इंद्राचो दुसरो दावो हात शचीचे फआटीर तेंकिल्लो आनी उजवो हात वज्र धरिल्लो आसचो. शचीच्या उजव्या हातांत मंजरी आसची. उजवो हात इंद्राचे फाटीर आसचो.
इंद्राक जरी ‘देवांचो राजा’ म्हूण वळखलो, तरीय दिसपट्ट्यां देवस्पणांत वा पुजेंत इंद्राक सुवात मेळना. शांतिक पौष्टिक कर्मांत एक लोकपाल म्हूण ताका आहूती मेळटा. पुर्विल्ल्या काळांत रानदुकराक ताचो बळी म्हूण दिताले. तेविशींचें ‘इन्द्राय सुकरम्’ अशें वचन तैत्तरीय ब्राह्मणांत आसा. इंद्रासंबंदीच्यो परबो महाराष्ट्र, गोंय वा कोंकणी वाठारांत नात. बंगाल राज्यांत ‘इंद्रपूजा’ अस्तित्वांत आसा. भाद्रपद शुद्ध चतुर्दशीक बंगालांतल्यो बायलो इंद्राचे मूर्तीची पूजा करतात. ताका चवदा फळां आनी लाडू हांचो निवेद्य दाखयतात. सूर्य बुडटकच इंद्रमुर्तीचें विसर्जन जाता. रोट, मॅक्डोनेल, ओल्डेनबर्ग ह्या अस्तंतेच्या विद्वानांनी इंद्रासंबंदांन फुडलीं मतां उक्तायल्यांत. तांच्या मतान इंद्र हो पावस दिवपी देव. ताचें वज्र म्हळ्यार वीज. वृत्र ही दैत्याच्या रुपांत आशिल्ली सैमीक शक्त. ही शक्त उदक नश्ट करता. डॉ. रा. ना दांडेकर हाका हें मत मान्य ना. तो म्हण्टा- मेघ, विद्युत, धनध्वनि, पर्जन्य हीं उतरां सरळपणान केन्नाच वापरिल्लीं नात.त्या बदला वृत्र वज्र, पर्वत सारक्या प्रतिकात्मक उतरांचो उपेग केला. इंद्रा सारक्या देवाचें अशें अस्पश्ट वर्णन वैदिक ऋषींनी केलां हें मनाक पटना. इंद्राक पावसाचो देव मानप हे समा न्हय.ताच्या स्वभावांत आनी कर्तुपांत मनीसधर्माची, मनीसस्वभावाची सांवळी पडल्या. तेखातीर इंद्राक मानवी वीर मानप चड बरें दिसतलें. डॉ. दांडेकराचो सिद्धान्त असो:
इंद्र हो जल्मान देव न्हय. ताणें आपले तांकीर इंद्रपद जोडलें. ऋग्वेदांत ताच्या मानीस स्वभावाविशीं जायते उल्लेख आयल्यात. देखीक, इंद्राक सोमरस खूब आवडटा (ऋग्वेद 2.15.77.38.2); वृषाकपीच्या प्रसादान इंद्राचें वीर्यवर्धन जावप (ऋग्वेद 10.86); कांय वेळा ताका भय दिसप (ऋग्वेद 1.32.14); ताचेकडेन एकनिश्ठ राविल्ल्या मरुताकडेन ताणें केल्ली झगडीं ह्यो गजाली इंद्र मनीस आसलो हें सिद्ध करतात.
आर्य लोक जेन्ना इराणांतल्यान सप्तसिंधूक वचूंक भायर सरले तेन्ना त्या प्रवासांत इंद्रान आर्यांचें फुडारपण केलें. ताच्या फुडारपणाखाल सगळीं आडमेळीं हुंपून आर्यांचो हो गट सप्तसिंधूमेरेन पावलो. आर्यांच्या दैवतशास्त्रांचें वैदिक भारतीयांच्या दैवतशास्त्रांत रुपांतर पंगतीक बसयलो. ताचो ‘देवांचो राजा’ ही पदवी दिवन भोवमान केलो. हाकालागून भारतीय वैदिक शास्त्र इंद्रप्रधान जालें. इंद्राक लागपी प्रतियोगी देव पूर्विल्ल्या इराणी लोकांच्या दैवतशास्त्रांत ना.