उडपी

कर्नाटक राज्यांतल्या दक्षिण कॅनरा जिल्ह्यांतलें तीर्थक्षेत्र. हाका उड्डपी, उडिपी वा उडुपपूर अशेंय म्हण्टात. आजल्या काळांत नांव ‘उडुपा’ अशें आशिल्लें. ‘उडू’ म्हळ्यार नखेत्र आनी ‘पा’ म्हळ्यार पालक म्हणजेच उडुपा शब्दाचो अर्थ चंद्र असो जाता. चंद्रान हांगा तपश्चर्या केल्ली तेन्ना शंकरान प्रसन्ना जावन ताका आपल्या माथ्यार घेतलो, अशी कथा आसा आनी हे कथेवेल्यानूच ह्य गांवांक ‘उडुपी’ हें नांव पडलें. उडपीक रजतपीठपूर आनी शिवोली अशीं पूर्विल्लीं नांवां आसात.

तेराव्या शेंकड्यातलो द्वैतमतवादी मध्वाचार्य हाची ही जल्मभूंय आनी कर्मभूंय. ताणें आपलीं धर्मीक कार्यां ह्या गांवांतूच केल्यांत. हांगा ताणें मठाची थापणूक केली आनी कृष्णाचें एक देवूळ बांदलें. ह्या देवळाचें पाखें चांदीच्या पत्र्याचें आसा आनी ताचेर भांगराचीं पानां आनी फुलां काडल्यात. वण्टीचेर दशावताराचीं चित्रां चितारल्यांत. हातूंतली श्रीकृष्णाची मूर्त शाळीग्राम शिळेची आसून पळोवपासारकी आसा. मूर्तीच्या चारूय वटांनी चार दिवल्यो पेटत आसतात.हातूंतली एक दिवली मध्यचार्याच्या काळासावन आयजमेरेन पेटत आसा अशें सांगतात. मकरसंक्रांती आदीं धा दीस हांगा व्हड उत्सव जाता.

मध्यचार्यान थापणूक केल्ले हे कृष्णमूर्तिविशीं एक आख्यायिका आसाती अशी- उडपी लागसार एक मालपें बंदर आसा. थंय द्वारकेसावन गोपीचंदनाची माती धेवन एक तारूं आयिल्लें.तारुं देगेर पावता थंय आसा, इतल्यान व्हड वादळ जालें तेन्ना मध्यचार्याक दैवी शक्तीन हे वादळ थंडायलें. तें पळोवन तारवाच्या धनयान मध्यचार्याक ‘किदें इनाम जाय?’ म्हूण विचारलें.तेन्ना ताणें तारवांत एके कुशीक आशिल्ले गोपीचंदनाचे कुडके मागले. ही मूर्त त्या कुडक्यांच्या मदीं आशिल्ली. मागीर मध्यचार्यान ती देवळांत हाडून तिची थापणूक केली. उडपीक मध्यचार्यांन आठ मठांची थापणूक केल्ली. हातूंत मध्यमतानुयायी संन्याशी रावतात. तातूंतलो दर एकलो संन्याशी एकाफाटल्यान एक अशा दोन-दोन वर्सांनी देवाची पूजा आनी धर्मीक कार्यां करता. हांगा दोन दोन वर्सांनी ‘खांदेपालट’ हो उत्सव जाता. ताका ‘पर्यायम’ अशें नांव आसा. ह्या उत्सवावेळार हांगा खूब यात्रेकार जमतात.

उडपीक चंद्रमौलेश्वर आनी अनंतेश्वर अशीं दोन आजल्या काळांतलीं देवळां आसात.परशुरामान हांगा शंकराची आराधना केल्ली. ताणें थापणूक केल्ल्या शिवलिंगाक ‘अनंतेश्वर’म्हण्टात. तेखेरीज रपशुरामान दर्याक हरोवन निर्मिल्ल्या नवभुंयेंतल्या सात क्षेत्रांतलें रजतपीठ हांगा आसा.

हांगाचें लोक चंदनाचें तेल काडपाचो, भात कांडपाचो आनी हेर जायते उद्येग करतात. हांगा कांय साकरेच्यो गिरणीय आसात.खाणावळीच्या धंद्यात उडपीचे लोक कुशळ आसून तांणी भारतभर नामना जोडल्या.