कनौज

उत्तर प्रदेश राज्यांतल्या फरूखाबाद जिल्ह्यांतलें एक शार. हें शार कानपूर आसाचे उत्तरेक ८१ किमी. अंतराचेर आसून उत्तर रेल्वेचें स्थानक आसा.

वाल्मिकी रामायणांतले आख्यायिकेप्रमाण ह्या शाराची थपणूक रामाचो पूत कुश हाच्या कुशनाभ नांवाच्या पुतान केली आनी त्या शाराक ताणें ‘महोदय’ अशें नांव दिलें. फुडें कुशनाभाच्या शंबर धुवांनी वायुदेवाची मागणी न्हयकारिल्ल्यान तांकां कुबडेपण आयलें.ताचेवेल्यान ह्या शाराक ‘कान्यकुब्ज’ हें नांव पडलें. कान्यकुब्ज हें ‘कनौज’ ह्या शब्दाचें मूळ संस्कृत रूप. देखूनच ह्या शाराक कनौज हें नांव पडलां आसूंये. ह्या शाराक कुशस्थल,गाधिपूर,कुशिक,कुसुमपूर अशीं नांवां पूर्विल्ल्या साहित्यांत मेळटात.

कनौज शाराचो आर्विल्लो इतिहास मौखरी ह्या राजासावन सुरू जाता. गुप्त साम्राज्याच्या शेवटाक हरिवर्मा ह्या मौखरी राजान नव्या राज्याची थापणूक केली आनी कनौज शराक आपली राजधानी केली. हरिवर्मा उपरांत ताचो पूत आदित्यवर्मा आनी नातू ईश्वरवर्मा हांणी त्या शाराचेर कांय काळ राज्य चलयलें. ईश्वरवर्मा उपरांत ताचो पूतईशानवर्मा हांणें कनौज शाराचेर राज्य केलें. इ.स. ६०६ मेरेन मौखरी राजांनी कनौज शाराचेर राज्य चलयलें. उपरांत कनौज शाराचेर हर्षवर्धनाची सत्ता येतकच कनौज शार एका व्हड साम्राज्याची राजधानी जाली. ६४७ त हर्षवर्धनाक मरण आयल्या उपरांत ह्या शाराक तितलेंशें म्हत्व उरलें ना.फुडें आठ्व्या शेंकड्याचे सुर्वेक यशोवर्मा ह्या राजान कनौजाचेर आपली सत्ता स्थापन केली. ताचे उपरांत वृत्रयुध, इंद्रायुध आनी चक्रायुध ह्या राजांनी सुमार ७७० ते ८१३ वर्सा मेरेन कनौजाचेर आपलें राज्य केलें. ह्या काळा उपरांत कनाचेर खूब आक्रमणांण जालीं. राजस्थान आनी माळवा राजस्थान आनी माळवा हांचेर राज्य करपी राजा नागगभट हाणें चक्रयुधाक हरोवन कनौज राज्याचेर जैत मेळयलें. ताचो नातू मिहिरभोज हो व्हड पराक्रमी राजा आशिल्लो. ताच्या साम्राज्याचो विस्तार अस्तंतेक सौराश्ट्राकडसून उदेंतेक बंगालमेरेन आनी उत्तरेक पंजाबसावन दक्षिणेक नर्मदेमेरेन आशिल्लो. ताच्या साम्राज्याची राजधानी कनौज आशिल्ली.

धाव्या शेंकड्याच्या शेवटाक कनौजाचेर राज्यपाल नांवाचो राजा राज्य करतालो. ह्या काळांत गझनीचो महंमद कनौजाचेर चाल करून आयलो. ताणें कनौजाचेर जैत जोडलें आनी सगळें शार लुटून व्हेलें.

फुडें कनौजाचेर चंद्रदेव गाहडवालाची सत्ता आयली. ताणें कनौज ही आपली राजधानी केली आनी कनौज शाराची बरीच उदरगत केली. ताचे उपरांत मदनपाल, गोविंदचंद्र, विजयचंद्र आदी राजांनी कनौजाचेर राज्य केलें. १९१३ वर्सा महंमद घोरीन जयचंद्राक मारून कनौज शार आपल्या शेकातळा घेतलें. ह्या काळांत हांगाच्या लोकांक खूब त्रास सोंसचे पडले. उपरांत शेरशहा आनी हुमायुं हांणी कांय काळ कनौजाचेर आपली सत्ता चलयली. फुडें अकबराच्या काळांत कनौजशाराचो आस्पाव मोगल साम्राज्यांत जालो. ब्रिटिशांचे राजवटींत १८५७ वर्सा जाल्लो स्वतंत्रताय संग्राम हांगासावनूच सुरू जाल्लो.

भारताच्या सांस्कृतिक इतिहासांत ह्या शाराचें म्हत्व वाडलां. गुप्त आनी हर्षच्या काळांत कनौज हें बौध्द संस्कृतीचें मुखेल केंद्र आशिल्लें. हर्षाच्या काळांत हांगा १० हजार भिक्षूक रावताले. हिदूंची हांगा २०० देवळां आशिल्लीं. विध्या आनी कला ह्या दोन गुणांचें तर कनौज शार कुळारच आसलें. भवभूति आनी वाक्पतिराज हे दोन कवी यशोवर्माच्या काळांत कनौज शारांत जावन गेले.

कनौज शारांत पूर्विल्ल्या वाठारांत भूवराह, कक्याणसुंदर, शिवमुखलिंग, नृत्यगणेश आनी विश्वरूप विष्णू आदी सातव्या आनी आठव्या शेंकड्यांतली सुंदर मेळ्ळ्यांत. तेचपरी जौनपुराच्या सुलतानान हिंदू देवळांच्या फांतरानी बांदिल्ली जामामशीद, जैनस्तंभ आशिल्ली मशीद, सीताकी रसोई आदी वास्थू पळोवपासारक्यो आसात. आदल्या काळांत गंगा न्हंय कनौजशारा लागसल्ल्यान व्हांवताली. आतां गंगेचें पात्र शारापसून बरेंच पयस आसा. त्या आदल्या पात्राचे देगेर आतां मोडक्या इमारतींचे अवशेश दिसतात.

अत्तर, गुलाबपाणी, आदी वासांच्या पदारगथांखातीर आनी गुलकांद खातीर कनौज शाराक बरीक नामना मेळ्ळ्या.