कालो

कालो कोंकणांतलो एक पूर्विल्लो लोकनाट्यप्रकार काल्याक ‘संकासूर कालो’, ‘रातकालो’, ‘दशावतारी कालो’, ‘बाळक्रिडा कालो’ ह्या नांवांनीय वळखतात. सादारणपणान गोंयांतूय वयल्या प्रकारांत ‘कालो’ म्हूण वळखतात.

काल्याचो इतिहास अज्ञात आसा. पोर्तुगेज दप्तरांत मेळिल्ल्या उल्लेखांवेल्यान काल्याचो इतिहास देडशीं वर्सांपरस फाटीं वचना. फोंडें, काणकोण, सांगे, केपें आनी पेडणें ह्या म्हालांत काल्याचो व्हड नेट आसतालो. सतराव्या शतमानांत बाणावली हांगा पोर्तुगेजांनी एक देवूळ नश्ट केलें. त्या वेळार थंय कालो चलतालो असो उल्लेख पोर्तुगेज दप्तरांत मेळटा.

दशावतारी कालो; गौळणकालो, गोपाळकालो आनी चिखलकालो हे काल्याचे कांय म्हत्वाचे प्रकार आसात.

दशावतारी कालो

एकाद्र्या देवळासामकार वा सभामंडपांत पुराय रातभर दिवल्यो आनी दिवट्यो पेटोवन, शास्त्रशुध्द ताललयीचेर धुपद धमाराचे बोल घुमोवपी हो मुखेल आद्य लोकनाट्यप्रकार आसा. कार्तिक ते फाल्गुन म्हयन्या मेरेन खंयच्याय दिसा चडशा देवळांत ‘कालो’ जाता. दशावतारी कालो हो देवळाच्या उत्सवाचो एक वांटो आशिल्ल्यान चडसो तो देवळा फुडले मेकळे सुवातेंत सादर करतात. फाटल्यान फकत एकूच धवो पड्डो आसता. ह्या धव्या पड्ड्य़ाफाटल्यानसून सवंगां येतात आनी पड्ड्य़ाफुडल्यान नाचून वतात. दशावतारी काल्याचें मूळ कर्नाटकाच्या यक्षगानांत आसा अशें कांय जाणांचे मत आसा. कांय जाणांक हें मत मान्य ना. हेर लोक नाट्यप्रमाण दशावतारी नाटकाचो मूळ गाभो थळावो आनी हेर प्रांतांतल्या लोकवेदाचो ताचेर प्रभाव पडला आसूंये. पयलीं कालेकरी लोक हो कालो मनयताले. आतां गांवचेच लोक परंपरा राखपाखातीर हो उत्सव मनयतात. गणपती, सरस्वती, ऋध्दि-सिध्दी आनी एकाद्रें पुराण हें काल्याचें मुखेल सूत्र कायम आसता. काल्याची सादारण पध्दत अशी आसता.

सुर्वेक हरदास वा सूत्रदार आंगभर धवो झगो, माथ्याक पगडी, कपलाक उबें गंध, हातांत झांज अशा भेसान मिरवणुकीन देवळांत येता. ताच्या वांगडा तालवादक, गायक आनी दोन मृदंगी आसतात. पयलींच्या काळांत हरदासूय ‘नाच’ करतालो. ताका ‘भोंवर’ म्हण्टाले. आता इरदासालें मंगलाचरण घटके भितर सोंपता. मंगलाचरण सोंपतकच दोनय मृदंगांचे सवाल जबाब करीत सुमार अर्दवर एके लयींत वादन चलता. भट येतकच मृदंग खिंणापुरतें थांबता. ‘श्रीमन्महा गणघिपतये नम:’ अशा गजरांत ॠध्दि-सिध्दीसयत रूपडें घाल्लो गणपती येता आनी नाचता. गणपतीचो हात सोडून ऋध्दि-सिध्दी कांय फावट मुखार येवन नाचतात. गणपतीची पूजा करचेआदीं भट आनी हरदास वा सूत्राधारामदीं अर्दवर सुमार शाब्दिक जुगलबंदी चलता. विडंबनात्मक आनी अश्लील उतरांची तातूंत खूब भरसण आसता. जुगलबंदी सोंपतकच गणपतीची पूजा जाता. भट गणपतीक गाराणें घालता आनी उत्सव बरेभशेन जावंचो म्हूण आळयता. ताचे फाटल्यान सरस्वती येवन नाचता. ती नाचून वतकच एकाद्रेवेळ हरदासालें पुराण जाता. निमाणो संकासूर येता. ताचेवांगडा चिमा, पोकळ हे वांगडी आसतात. हे सगळे माचयेर येवन धुमशेणां काडटात, बोवाळा करतात आनी नाचतात. माचयेर संकासूर आनी हरदासाभितर अश्लील उतरांची जुगलबंदी चलता. तातूंत दिसपट्टे जीणेंत घडपी घडणुकांचेर उपरोधीक शैलींतल्यान विडंबन केल्लें आसता. माचयेर गोंदळ करपी संकासुराचेर, ब्रम्हदेवाले वेद चोरून व्हेल्यात असो आरोप आसता; संकासूर गुन्यांव मानपाक तयार जायना. तेन्ना मत्स्यावतारांतलो भगवान विष्णु ताका झुजाक पाचारता. ह्या झुजांत विष्णु संकासूराक जिवेंशीं मारता. हांगा काल्याचो पयलो वांटो सोंपता.

दुसर्‍या वांट्यांत धा अवतारांमदल्या खंयच्याय एका अवताराचेर आदारीत कथानक घेवन नृत्य, संगीत आनी संवाद ह्या तीन माध्यमावरवीं संगीतनाटकाच्या रुपान लोकांसामकार सादर करतात. आदल्या काळांत धाय अवतारांतलें कथानक सादर करताले. सद्या एक दोन अवतारांचेर भागयतात. दशावतारी काल्याचें लिखित अशें कथानक नासता. सवंगी कथानकाक फाव ते संवाद, भाशण आनी गीतां म्हण्टा आनी ताका पूरक अभिनय करता.

गौळणकालो

कृष्णकथेच्या आदारान सादर केल्ल्या नृत्यनाटकाक ‘गौळणकालो’ म्हण्टात. कोंकणात खास करून दक्षिण रत्नागिरींत ‘धंयकालो’ म्हूण ह्या काल्याची नामना आसा. थंयच्यान तो ‘पेडण्यांत’ पावलो. सादारणपणान दशावतारी काल्याच्या दुसर्या् दिसा दनपरां ‘गौळणकालो’ मनयतात. गौळणकाल्याखातीर खास अशी रंगमाची नासता. कालो जावपाचो सुवातीर दोन पेटयिल्ल्यो दिवरिल्ल्यो आसतात, थंय हो कालो जाता. हरदास, कृष्ण, यशोदा, राधा, गोपी, पेंदो आनी ताचे वांगडी हीं गौळणकाल्यांतलीं मुखेल सवंगां. पयली संगीताची साथ दिवपाक मृदंग, सारंगी आसताली. आता तबलें, पेटी आसता.

थारायिल्ल्या वेळार गौळणकाल्यांतलीं सवंगां लोकांमदल्यान वाट काडीत थारावीक सुवातेर येतात आनी काल्याक सुरवात जाता. सुर्वेक हरदास सदांचे पध्दतीन काल्याक सुरवात करता. ताचे फाटल्यान गोपालकृष्ण येता. उपरांत गोपी आनी हेर वांगडी येतात. हे सगळे नाचपाक-गावपाक सुरवात करतात. हातूंत हरदास कुशीक उरता पूण कथेक रंग चडटा. कथेंतलीं पात्रां वीस वर्सां सकयलीं आसतात. राधा मात कृष्णापरस व्हड आसता. गौळणकाल्यांत नाट्यगीत, खानदानी शास्त्रीय संगीत, हरदासा अभंग, साकी, दिंडी, लावणी, गोपिकांची संघगीतां, राधाकृष्णालीं द्धंद्धगीतां, कृष्णपेंद्यालीं संवादगीतां, कृष्णाच्या वांगड्यालीं लुडबीं बडबडगीतां हांचो सोबीत मेळ जाता. काल्याचे धंयाच्यो हांडयो फोडटात. सद्या हे सगळे विधी नांवापुरते ‘भोगावळ’ म्हूण जातात. हरदास आपल्या आख्यानांतच सगळें आनी कालो सोंपता.

गौळणकाच्यांतलो नृत्यप्रकार ‘रासगरबा’ पध्दतींत मोडटा. आर्विल्लें सिनेमासंगीत, कथ्थक, भरतनाट्यम आनी मणिपुरी नृत्य हातूंतल्यान जायत्यो बर्योड गजाली गौळणकाल्यांत घेतल्यात. देवदासी समाजांतल्या लोकांनी केल्लो हो कालो ऊंच वर्गांतल्या लोकांचें प्रतिनिधित्व करता. इतलें आसूनय उंचेलो वर्ग काल्यासावन पयसावला. म्हाड्डोळ, माशेल आनी हेर दोन चार गांवांनी हो कालो जाता.

गोपाळकालो: दशावताराउपरांत फांतोडेर हो कालो मनयतात. गोपाळकालो करूंक जमिल्ले लोक दोन पंगड करून उबे रावतात. मृदंगाच्या तालार गणपतीस्तवन जाता. जमिल्ल्या लोकांमदलो एकाद्रो जाणटो सूत्रसंचलन करता. श्लोक, होंवयो, पदां ह्या माध्यमांतल्यान काल्याच्या गायनाक सुरवात जाता.

गोपाळकाल्याची काणी अशी आसता – णव लाख गोपाळ दोन वांटे करून खेळ खेळटात. त्यावेळार कंसाचो भाव प्रलंभासुर गोपाळाच्या भेसांत तांचेमदीं भरसता. श्रीकृष्ण ताका वळखता आनी ताचे वांगडा विंगड-विंगड खेळ करून ताका हरयता. सद्या लोकांच्या दोन पंगडांतल्यान प्रलंभासूर एकामेकांसामकार येतात. दोनूय वटेन एकामेकांक कूट प्रस्न विचारून हरोवपाचो यत्न जाता. भारताच्या नाट्य शास्त्रांतल्या उल्लेखांप्रमाण हें चलता. हे कूटप्रस्न आनी तांची जाप गावन, वाजोवन आनी नाचून सादर करतात. तें सोंपतकच प्रलंभासूर बलरामाक खांद्यार उखलून घेवन पळटा. बलराम प्रलंभासूराचे तकलेर मूठ मारून ताका जिवेशीं मारता. निमाने धंयाचे हांडे फोडून गोपाळकालो सोंपता. गोपाळकाल्यांतली कूट प्रस्नाची भास ‘प्राकृत’ आसता. ताचेर कोकणी आनी मराठी भाशेचो प्रभाव पडिल्लो दिसता. खेळांतले कूट प्रस्न आनी जाप रचपी अशिक्षिता आसले तरी तांचो पांवडो उंचेल्या साहित्याच्या तोलामोलाचो आसता. गोपाळ काल्यांतले कांय कूट प्रस्न अशे आसात.

नाडी झिजली कधी वाढली

त्याच्या गळ्यांत लावली दोरी

हात लायल्यार बोबाट मारी रे

कानोबा सांगपा त्याचे नांव

जाप: घुमट

भांडयो तुरुतुरु करतालो,

सिंयोर तिचे भोंवती भोंवतालो,

तांबडे घालून धवें काडितालो रे,

कानोबा सांगपा त्याचे नांव

जाप: दातें

चिखल कालो

माशेल, सांखळे, सांगें गांवांनी गोंयांत अजूनय चिखल कालो जाता. सांग्यार चिखल कालो आशाढांतले शुध्द द्वादशीक जाता. आशाढ म्हयन्यांतल्या उटंगाराच्या पावसांत सगळेकडेन कोणां आनी चिखल जाल्लो आसता. भर पावसांत सांजवेळच्या वेळार सगळे जाण्टे-नेण्टे, देवळाकडेन जमून रेबट करतात. धोलक्याच्या ठेक्यार रेब्यांत नाचतात आनी एकामेकांचेर चिखल उसळायतात, वेगवेगळीं नाडपेन्ना आनी खेळ ह्या चिखलांत वर्साच्यो भोगावळी म्हण करतात. हातूंतल्यो कांय भोगावळी अश्यो:

१. प्रसाद घेवप: सुरवातीक एक रेग घालतात. एक मनीस हातांत प्रसादा फुलां वा माळ घेवन लांब उडी मारता. ताचे पांय ज्या जाग्यार पडटात थंय दुसरे ताची पावलां दामून धरतात. मागीर तो दोनय हात जमनीक लावन जाता तितली पयस उडी मारता. उपरांत साश्टांग न्हिदून हात पावता थंय प्रसाद दवरता. मागीर एका फाटल्यान एक गडे तशेच पध्दतीन हात पावता थंय प्रसाद दवरता. जो गडो सगळ्यांत पयस प्रसाद पावयता, ताका सगळे खोशयेन घेवन नाचतात.

२. वाग आनी बोकडां: दोग जाण राखणे जावन हातांतले सोटे वावडीत बोकडां राखतात. कांय भुरगीं बोकडां जातात आनी राखण्यांच्या पांयांक घट धरून ‘बें बें’ करीत रावतात. दोग जाण वाग जातात आनी राखण्याची नदर आनी सोटो चुकोवन एक एक बोकड ओडून काडटात. अशे तरेन सगळीं बोकडां सोंपयतात.

३. दातें: चौग-पांच जाण, पांयांक पांय लावन आनी हातांत हात गुथून वांटकुळेच बसतात. दुसरे दोग जाण मदीं बसून बशिल्ल्यांच्या पांयांचे आंगठे हातांनी घट धरतात. मागीर सगळे जाण खोटांचेर पेज दिवन दात्यावरी वांटकूळेच घुवतात. मागीर सगळे जाण ‘भल भलभले’ अशें म्हण्टात. एकाच वेळार कितलींय दातीं घुंवतात.

४. मल्लखांब: मल्लखांबाखातीर भुरग्यांच्यो कांय जोडयो करतात. ह्यो जोडयो एकामेकांच्या खांद्यार उब्यो रावन एक खांब तयार करतात. सगळ्यांत माथ्यार एकटोच रावता. मल्लखांब चडांत चड ऊंच करपाचो यत्न करतात. तशेंच मल्लखांब्याच्या माथ्यार वयर चडटल्या भुरग्याकय खूब नामना मेळटा. तेभायर लागोण्यांनी, आपालिपा, खो-खो, घाडी, भार, देंवचार, मोर, घोण अशे कितलेशेच तरेचे खेळ खेळटात.

हालींच्या काळांत, बिस्कुत्यो, चॉकलेटी, केळीं, लाडू हाडून ते वयलेवयर जिकून घेवपाचीय मजा करतात. सादारण तीन वरां तरी अशेतरेच्यो भोगावळी चलतात. उपरांत नाचत गायत न्हंयचेर वतात. सादारणपणान ह्या वेळार न्हंयक हुंवार आयिल्लो आसता, तरी लेगीत न्हंयच्या हुंवाराच्या तांबड्या उदकांत गडे पेंवतात. एकामेकांचेर उदक शेंवटून मजा करतात. मागीर न्हांवन-धुंवन अनवाळय़ांनी परत देवळांत वतात. देवळांत आरती पूजा करून प्रसाद घेवन घरा वतात.