काव्याचे गुण आनी दोश

काव्याचे गुण आनी दोश।काव्य ही एक कलाकृती।खंयचीय कलाकृती निर्माण करतनां ती निदोेैश आसची हाची जतनाय कवी घेता।सत्य।शिव,सुंदर ही काव्यांचीं भूशणां।तीऩ आंगार घलतना काव्याचे दोश पयस करप म्हत्वाचें जावन आसता।ते नदरेन दोश कळच्या पयली गुण खंयचे हाची जाणविकाय दवरची पडटा।काव्याच्या गुणांविशीं पुर्विल्या काळासावन भासभास चलत आसा। भरतान नाटयशास्त्रांत काव्याच्या धा गुण आसात अशें सांगलां।श्लेष,प्रसाद,समता,समाधि,माधुर्य,ओज,पदसौकुमार्य,अर्थव्यक्ती,उदारता आनी कांती हे धा गुण जावन आसात।

गुण म्हळ्यार काव्याची सोब वाडोवपी धर्म.हे आंतारीक धर्म आसात.जशें मनाचे गुणधर्म सत्य,उजुपण अशे जावन आसात आनी आंगार भांगर शिंगर आसता तशें काव्यांत अलंकार आसतात.

श्लेष

मसृणत्वं श्लेष अशी श्लेषाची व्याख्या केल्या।मसृणत्वं म्हळ्यार विंगड विंगड काव्याक आयिल्लें नकसूदपण।काव्यांतलीम उतरां एकमेकांकडेन एकजीव जावन उरतात। ती पदां-उतरां बदलूंक मेळनात।मंद मंद वाजत आयली तुजीं गो पांयजणां हें बाकिबाबलें काव्य।ह्या वळींत अक्षरां,लय,नाद हांचो एकमेळ जाला।ताका लागून वाचतल्यांक एक अलौकीक आनंद जाता।श्लेष ह्या उतरान हीच कल्पना मांडल्या।

प्रसाद

भरतान प्रसाद गुणाची व्य़ाख्या केल्या ती अशी-

अप्य नुक्तो बुधैर्यत्र शब्दार्थो वा प्रतीयते।

सुखशब्दर्थसंयोगा्त प्रसाद स तु कीत्यते।

काव्याचो अर्थ समजुपाक कसलीच आडखळ जायना अशा काव्याच्या गुणाक प्रसाद म्हण्टात।उदकांत रेबो आसल्यार पडबिंब दिसना वो तळ लेगीत दिसना तशें काव्यांत समास संधीचो वो खर अक्षरांची भरसाण जाल्यार तांतुतलो मुळावो अर्थ सोदून काडूक खूब तरास।प्रसाद म्हळ्यार सोपेंपण।काव्य वाचतना कवीचो आशय,भाव सोंपेपणान वाचप्याच्या मतींत येवंक जाय।हो प्रसाद गुण कोंकणी काव्यांत व्हड प्रमाणाचेर दिसून येता।

जागी जाल्या गोंयची सासाय।तुजेर लेगीत येयत भार

जांव कितेंय जांव कशेंय। मार शेंसार मार शेंसार ही बाकीबाबली कविता कळपाक सामकी सोपी।आशय मोटो अशा ह्या काव्यांत प्रसाद हो गुण आसा अशें म्हणूं येता। अर्थवैमल्यं प्रसादअशी व्याख्या वामनान केल्या।काव्य अर्थाच्या नदरेन नितळ आसप म्हळ्यार प्रसाद असो ह्या सूत्राचो अर्थ।रसाची सोपेपणान अभिव्यक्ती जावप म्हळ्यार काव्यांतलो प्रसाद गुण अशें प्रतीहारेन्दुराज म्हण्टा(काव्यालंकार सारसंग्रह)थोडयाभितर सांगपाचें जाल्यार उदकाची नितळसाण आसता तशी काव्याची नितळसाण म्हळ्यार प्रसाद गुण।

माधुर्य

जें काव्य परतून परतून म्हटल्यार वो वाचल्यार नाकाशें दिसता तें काव्य माधुर्य ह्या गुणान भरिल्लें आसता।भरत म्हण्टा-

दिव्यभावपरीत यत् शृंगार

बहुशो यत् श्रुतं वाक्यम् उक्तण वापि पुन पुन

नोेव्देजयति यस्मात् हि तत् माधुर्यम इति स्मृतम् चान्न्याच्या रातीं हे गीत आमकां खबर आसा।ते आमी खूब फावटी आयकताता।पूण ताची गोडी उणी जायना।आल्हादकताय म्हळ्यार माधुर्य अशें प्रतीहारेन्दुराज म्हण्टा।मेकळीं मेकळीं उतरां आसप म्हळ्यार माधुर्य अशें वामानान म्हळां।

समता

भरताची व्याख्या-

नातिचूर्णपदैर्युक्तं नच व्यर्थाभिधायिभि।

दुर्बेाधनेै नच कृता समत्वात् समता मता।।

ज्या काव्यांत समासीक उतरां आसनात नाका आशिल्लीम उतरां आसनात।ज्या काव्यांतली सगळीं उतरां अर्थपूर्ण आसतात ती काव्यरचना समता गूणान युक्त आसता।समता गुणाचो अर्थ असो-काव्यांत चप समासीक उतरां आसप,विंगड विंगड तरांची वाक्यरचना आसप समतागुणाक पैस करता।ह्या उरफाटे सादी रचना,कल्पनांचो सरळ उपेग,सोंपेपण हे सगळे समतागुणाक बळिष्ट करता।

समाधि

भरतान केल्ली व्याख्या--

अभियुक्त विशेषस्तु इह इपल्क्ष्यते।

तेन च अर्थेन संपन्न समाधि परिकीर्तित।।

काव्यांतल्या सौमदर्याची ,नाजूकसाण बुदवंतांकडल्यान पारखणी जाता।ह्या पारखणेंतल्यान जें काव्य उत्कृश्ट थारता ताका समाधि गुुण आसता अशें भरत म्हण्टा।हो गुण त्या काव्यांतल्या उतरांचेर आसता अशेम मत कांय जाणांनी उक्तायलां।(भरत)समाधी म्हळ्यार मनाची एक शांत अवस्था।काव्याच्या वाचनान वा आयकुपान मनाची एक शांत अवस्था जावंक जाय।मन सगळ्या संवसारीक जंवजाळांतल्यान थोडया खिणां खातीर कांय जायना,मुक्त जावपाची गरज आसता।

सुकुमारता

वामनाची व्याख्या अशी-

अजरठत्वम् सौकुमार्यम् । आयकूंक मधुर आनी गोमटीं उतरां म्हळ्यार सुकुमारता।एकाद्री वायट घडणूक लेगीत बप्या उतरांनी सांगप। देखीक तो भायर पडलो अशें म्हणपा परस तो देवागेर गेलो अशें म्हणप।

काव्याचो अर्थ साद्या उतरांनी कसलीच हिणसाण नासतना मतींत भरुंक जाय।ताकाच सुकुमारता अशें म्हणूंक जाय।

अर्थव्यक्ती

काव्याचें वाचन जांव पठण जाल्या उपरांत रोखडोच अर्थ कळटा।तो अर्थ कळपा खातीर उतरांची जुळवाजुळव,फाटी फुडे करप हें करचे लागना।हांचो अर्थ असो की,काव्यांत जीं उतरां उपेगांत हाडल्यांत ती चडशीं लोकांक खबर आशिल्लींच उतरां आसात।ते खातीर कोश पळोवन व्याकरणाचे नेम वाचून अर्थ लावपाची गरज लागना।

उदारता

भरताची व्याख्या-

दिव्यभावपरीतं यत् शृंगार-अद्भुत-योजितम्।

अनेकभावसंयुक्तम् उदारत्वं प्रकीर्तितम्(नाटय-१६ ११०) अलौकिक वस्तूंच्या वा व्यक्तींच्या प्रभावान भारिल्ल्या शृंगार अद्धुत ह्या रसांच्या वर्णनान रससशीत जाल्या काव्याक उदारता गुणाचो लाव जाता। देख-जागी जाल्या गोंयची सासाय(बाकीबाब)काव्य वाचतना उतरांचो खेळ आनी भावनांची ल्हारी फुटतात।ह्या जा्ग्यार उदारता गुण आसता।काव्यात हीण साणविरयत उतरां घालप म्हळ्यार उदारता अशेंय एक मत आसा।

ओज

भरताची व्याख्या

समासवदिभ बहुभि विचित्रै च पदैर्युतम्

सानुसीक नकसूद पूण धारदार उतरांनी आशय हाच्या उपरांत वामनान व्याख्या केल्या ती आर्विल्ल्या ओजगुणाक खूब लागींची आसा।अर्थस्य प्रोैढि अोज। ज्या काव्यात भव्य ,दोळे दिपकावपी,मन भुलोवपी अर्थ परगट जाता।ताका उदात्त गुणान भरिल्ले काव्य म्हणूं येता।

कांती

भरताची व्याख्या--

यत् मन श्रोत्रविषयम आल्हादयति हि इन्दुवत्।

लीलाद्यर्थोपपन्नां वा तां कांती कवयो विदु।।

काव्य वाचल्या उपरांत मन आनी कान हांची रिजवणी जावंक जाय।कांय काव्यां मोठया तरासांनी समजावन घेवंची पडटात।वामनाना ह्या कांती गुणाचेर भासाभास करतना म्हळां-ताची तटतटीत जीती जिवी भास म्हळ्यार कांती गुण उक्तावपी भास।वामनाची व्याख्या अशी,अौज्वल्यं कांती-नवी नवी उतरां काव्यांत हाडून काव्य तुकतुकीत नवें ताल्ल करप हाकाच कांती गुण म्हण्टात।

काव्याचे गुण हे आंतरीक धर्म।अलंकार हे बाह्यधर्म अशें काव्यशास्त्रकार मानतात।गुण काव्याची सोब वाडयतात।त्याच अर्थान तांका काव्याचे शोभाकरधर्म अशें नांव दिलां।वामनाच्या मतान गुण सौंदर्याची निर्मणी करतात।प्रतीहारेंन्दुराजान म्हळां-

गुणरहितं हि काव्यम् अकाव्यम् भवति(कासार १८)

काव्यांत गुणांक पयली सुवात आसल्यार अलंकारांक दुसरी।

गुणांचे गिन्यान शास्त्रांचो चडमकरुन काव्यशास्त्राचो अभ्यास करुन मेळटा।दंडीन,समुदायार्थ,संपन्नता,शब्दसाधुता,अविरुध्दार्थता,अनेकार्थता,निश्चितार्थता,श्रुतिसुभगता,वृत्तशुध्दता,इष्टसंधिकता,देशकालकलालोकन्याय,आगमगुअनुगुणता।अशें धा गुण मानल्यात।वामनान शब्दगुण आनी अर्थगुण अशे दोन प्रकार केल्यात।ओज प्रसाद समता समाधि माधुर्य सौकुमार्य उदारता।अर्थव्यक्ती कांती अशे गुण दोन तरांनी बरयल्यात।ताका लागून गुणांचे २० प्रकार जातात।अशे तरेन काव्याच्या गुणांची पारखणी जाता।

दोष

खंयच्याय कामाची चिकित्सा करपी तीन घटक आसतात।एक स्वत माक करपी,दुसरो तें काम पळोवपी,आनी तिसरो घटक म्हळ्यार त्या कामची विचक्षणायेन पारखणी करपी।काव्याच्या भाशेंत उलोवपाचे जाल्यार कवी रसिक आनी टिकाकार अशें तीन तोखणाय करता तेन्ना घडये तिका आपणाल्या भुरग्यांचे दोश दिसनात।कवीचेय तशेंच जाता।आपूण जल्म दिल्या काव्याचे दोश ताका दिसले तरीय तामचे कडेन घडये तो दुर्लक्ष करता।काव्याचे परीक्षण करपी मात त्या काव्याच्या गुणां कडेन पळयता तशेंच दोशां कडेनय लक्ष दिता।ते नदरेन काव्याचे दोश खंयचे हे विशीं पुर्विल्ल्या काव्यशास्त्राकारांनी केल्ली भासाभास समजून घेवप गरजेचे आसा।भरतान गूढार्थ,अर्थांतर,अर्थहीन,भिन्नार्थ,एकार्थ,अभिप्लुतार्थ,न्यायोपेत,विषम,विसंधी आनी शब्दहीन अशे धा तरांचे दोश काव्यांत जावंक शकतात अशें म्हण्टात।

गूढार्थ-जेन्ना उतर आयकनात ताचो अर्थ लक्षांंत येना।

अर्थांतर-कवीक सांगपाचो आसल्यार विशय कुशीक उरुक नाका आशिल्लो अर्थ तयार जाता।

अर्थहीन-काव्यांत अर्थविरयत उतरां घालप।

भिन्नार्थ-काव्यांत हिणसाणेचे वर्णन करुन तें मागीर तें मागीर कातरप,जांव आपणूच वर्णन केल्ल्या विशयाच्या उरफाटो विशय सांगप।

एकार्थ-काव्यात एकाच अर्थाची,गरज नाशिल्ली उतरां घालप।

अभिप्लुतार्थ-जेन्ना पयल्या चरणांतलें निमाणे उतर आनी दुस-या चरणांत हे पयले उतर हांचो संधी वा समास जाता।

न्यायापेत-ज्या वर्णनांत प्रत्यक्ष,अनुमान,उपमान आनी शब्द ह्या प्रमाणांचो आदार आसना।

विषम-वृत्तीचो दोश आसल्यार।

विसंधी-उतरांचो संधी करी नासतना उतरां काव्यांत तशीच दवरप।

शब्दहीन-व्याकरण शास्त्रांत चूक मानिल्या उतरांचो उपेग करप।

भरतान हे दोश सांगून फुडें म्हळां हे दोश काव्यांत येवचे न्हय।दोश पयस दवरल्यार काव्यांत गुण येवंक पावतात।भरताच्या मतान दोश आनी गुण एकमेकांच्या आड आसतात।गुणांचो परिणाम भावरुप,विधायक जाल्यार दोशांचो परिणाम वायट आसता।

भामहान दोश हे कवीन कुशीक दवरुंक जाय अशें म्हळां।जाल्यार दंडीन दोशांचो परिणाम वायट आसता।

भामहान दोश हे कवीन दवरुंक जाय अशें म्हळां।जाल्यार दंडीन दोशांचें अस्तित्व मान्य करुन दोश हे कुडीवेल्या दागा भशेन आसतात अशे विधान केला।वामनान गुणणिपर्ययात्मानो दोषा अशें सांगून गुणांच्या विरोधी आशिल्ले ते दोश अशी व्याख्या दिल्या।कांय जाग्यांनी दोश लेगीत गुण जातात।अशे तरेचो विचार भरतान मान्य केला।

दोशांची नित्य आनी अनित्य अशी वांटणी करुन तो म्हण्टा।वायट इतरां,गाळ्यो हे नित्य दोश।जाल्यार हीणसायेचीं उतरां गांवठी उतरां हे अनित्य दोश।काव्यांत दुस-या उदेशी अपशब्द उपेगांत हाडप,गाळी संवप हे केन्नाय वायटच पूण फकाणां करतना एकाद्रे गांवठी उतर काव्यांत आयल्यार तो दोश थारना।भामह म्हण्टा-फुलांची माळ तयार करतना मदीं मदीं गुंथिल्ली पांचवी पानां लेगीत माळेक सोब हाडटात।तशेंच एकाद्रे उतर दोशपूर्ण आसल्यारुय घडये काव्याची सोब खुलयता।