कुन्ही रिवार
कुन्ना रिवार हांचें पुराय नांव जॉकी ऐलिऑदोरू द कुन्ना रिवार. हांचो जल्म २३ जून १८०० जालो. कोंकणी आनी मराठी भाशांचो पुतुगेज विद्वान, इतिहासकार आनी संपादक म्हण फामाद आसा. ताचो बापूय आंतोनियू फ्रांसिश्कू रिवार हो इटालियन, जाल्यार आवय मारिया इझाबेल काश्तेलू ब्रांकू ही स्पॅनीश आशिल्ली. १८२४ त कोईंब्रा हांगांच्या विद्यापिठांत शिक्षणाखातीर तो गेलो. १८३६ त थंयसावन वैजकीशास्त्राचो अभ्यास ताणें पुराय केलो. पूण वैजकी करचे बदला तांणी एव्हॉर हांगा तत्वगिन्यानाचो शिक्षक म्हूण काम करपाक सुरवात केली.
कुन्ही रिवाराचें पयलें पावल गोंयात
बदलकुन्ना रिवार १८५५ वर्सांक तोर्रींस नॉव्हश ह्या भारताच्या गवर्नर जनरल आपलो संचीव म्हण कुन्ना रिवाराक गोंयात हाडलो. ताचे आदी पुर्तुगालाक ते वाचप घराचे मुखेलपण सांबाळटाले. गोंयात आयिल्ले कडेन आपलो कारभार तांणी प्रमाणीक पणान चलयलो. तळमळीन आऩी लागणूकेन वावर करपी अभ्यासू वृत्तीचे कुन्ना रिवार हे सरकाराचे खाशेले अधिकारी थरले. सरकारान जुवांव द बार्रोश आनी दियोग कुटो ह्या इतियासकाराचेर अभ्यास करपाखातीर तांची नेमणूक केली. तेन्ना रिवार पगारा भायर एकूच सरकारी पयसो घेना आसतना तांणी भारतात कितलेशेच कडेन भोंवडी केली. कितल्याशाच नेमाळ्यांनी तांणी अभ्यास पूर्ण लेख बरयले. तांणी १८६६ वर्सांक ऑफ क्रानिस्ता तिसवाडी हें नेमाळें संपादीत केलें. ″पानोरामा″ ह्या नेमाळ्यातूच तांणी लेखकय बरयले. ह्या लेखांतल्यान तांणी गोंयचो इतिहास लोकांमुखार मांडलो. पुतूगेज राजवटी वेळार आनी ताचे आदी गोंयची सामाजीक, सांस्कृतीक आऩी भाशीक जीण कशी आशिल्ली, ह्या वाठारांतले राजकीय चित्र कशे आशिल्ले हाचो तांणे अभ्यास केलो. तेच प्रमाण गोंयच्या अधिकाऱ्यान पुर्तुगेज राज्याक बरयल्लीं पत्रां आनी पुर्तुगेज राज्यान गोंयच्या अधिकाऱ्याक बरयल्लीं पत्रां तांणी सोदून काडलीं. त्या वेळार वयले कायदे तांणी उजवाडाक हाडले.[1]
साबार देशाचो अभ्यास
बदलसंवसारातल्या साबार देशाचो अभ्यास तांणी केल्लो. थंयच्या थळाव्या लोकांचे तळमळे, तांचेर जाल्लीं राजकीय आक्रमणां, सामाजीक परिणाम आनी आपल्या अस्तिवां खातीर थळाव्या लोकांनी केल्लो वावर हांचो तांणी अभ्यास केल्लो. ह्याच सदर्भांन तांणी गोंयचो अभ्यास केल्लो आनी एक व्हड इतिहासाचेर आदारीत संशोधनात्मक बरोवप केलें. ताचें नांव ″Ensaio historica da lingua concani ”. हें बरप १८५७ वर्सांक उजवाडाक आयलें.[2]
कुन्ही रिवाराचें कोंकणी काम
बदलकुन्ना रिवार हांणी कांय कोंकणी ग्रंथ परत संपादून हाडले. मिशनरी पाद्रीचो वावर तांणी फुडले पिळगे खातीर मेळोवन दिलो. तांचो कोंकणी भाशे वयलो इतिहासीक प्रंबध म्हळ्यार गोंयच्या १६ व्या १७ व्या शेकडया आदले धरून मुखावेले राजकीय आनी सामाजीक स्थितीचे चित्रण जावन आसा. तातूंल्यान तांणी कोंकणी मनशां भितर स्वताचे अस्मितायेची कीट पेटयली. भास, संस्कृताय, अस्मिताय हांची खरेपणान वळख घडयली. भाशेची व्हडवीक सांगून तांणी कोंकणी समाजाक एकठांय हाडपाचो वावर केलो. आपली भास ही आपल्या अस्मितायेची कुरू आसा. ती भास सारकी केळयली जाल्यार हेर भासो समजूक सोपें जाता. हे भाशे वरवी संवसाराचीं दारां उक्तीं जातात आनी हे आपले मायभाशेक मानाच्या पाठार बसोवपाचो वेळ आयलां अशें सांगून कोंकणी समाज्याक स्वाभिमान भेटोवपाचे काम तांणी केलें. आपल्या निबंदांत तांणी सांगलें, कोंकणी भाशेची बरपावळ तयार जाल्ली आसा. तिका स्वतंत्र व्याकरण आसा. ती गोंयात पुरातन काळा सावन घोळत आयल्या. विदेशी अभ्यासकांनी तिचो खोलायेन अभ्यास केला. सुरवेक १०० वर्सां तांणी कोंकणी मरणाचें फर्माण काडलें आनी हे भाशेक परत वयर काडपाचो वेळ आयला आनी हे काम कोंकणी मनशानी करचें पडटलें. कोंकणी भाशेचेर जाल्लो अन्याय पळोवन तिका न्याय दिवपाक बरयल्लो ग्रंथ कोंकणीचो पुर्न जल्माचो ग्रंथ जावंक पावलो. कुन्ना रिवारा कडल्यान उर्बा घेवन मॉसिन्यार सॅबास्तियांव रोदोल्फ दाल्गाद, एदुआर्द ब्रन्द द सौज, फादर मोराइश हे कोंकणी वावरूपी मुखार आयले. कोंकणीच्या पुर्न जल्माचो काळ हांगां सावन सुरू जालो.
कोंकणीक उचेल्या पांवड्यार व्हरपाचो वावर
बदलकुञ रिवार जेन्ना गोंयात आयलो तेन्ना कोंकणी भास सकयल्या पांवड्यार पाविल्ली.कोंकणी भाशेची शेणून गेल्ली व्हडवीक आनी गिरेस्तकाय कुञ रिवारान आपल्या बरपाच्या रूपान परत लोंका मुखार हाडली. आपल्या इतिहासीक प्रबंदांत तांणी भाशेच्यो विंगड विंगड मोडी आनी तरा दाखोवन दिल्यात. मुळाव्या शाळांनी कोंकणी भास लागू जावंक जाय आनी भुरग्याचें शिकप माय भाशेंतल्यान जांवक जाय अशें मानपी आनी ते खातीर वावरूपी ते आशिल्ले. कोंकणी समाजाक आवय भाशेची व्हडवीक सांगतना तांणी मुळाव्या पांवड्यार कोंकणी शिकोवपाखातीर एक अभ्यास क्रम तयार केलो. ते खातीर सरकारी पांवड्यांवेल्यान खर यत्न केलो. पूण सरकार आनी कुञ रिवार हांचे भितर मतभेद निर्माण जाले. कोंकणी विशीं चलयल्लो वावर खंडीत जालो(खंड पडलो). गोंयांत सावन तांची बदली केली. कुञ रिवार गोंयांत सावन गेलो, पूण वतना कोंकणी खातीर वावरूपी नवे अभ्यासक तयार करून गेलो. पुर्तुगेज राजवटीन कोंकणीच्या मर्णाचें फर्माण काडल्या उपरांत आनी गोंय मुक्त जांवचे पयली कोंकणीक पुनरजल्म भेटोवपाचो म्हत्वाचो वावर जालो. ह्या वावरांत कुञ रिवाराक म्हत्वाची सुवात आसा.