गोंयच्या लोकजीणेतल्यो दृश्यकला

“दृश्यकला” हो लोकजिणेचो एक घटक. गोंयचे संस्कृतीक जिणेचो आलेख तयार करतना ते परंपरेतल्या साबार धागें वेवस्थीत तरेन गुंथपा खातीर दृश्यकलेविशींचीं नोंद म्हत्वाची थारता. लोकजीण कांय विशिश्ट श्रद्धांनी बांदिल्ली आसता. ह्या श्रद्धांचें प्रतीक साबार तरांच्या दृश्यांकलांतल्यान अभिव्यक्त जाता. गोंयच्या चित्रकलेच्या क्षेत्रांत वण्टीचित्रां सदचें जिणेंत वापरतात त्यो वस्तू, आयदनां, धातूचित्रां, पाशाण, लाकूड, माती हाचे वयले नक्षीकाम, रांगळ्यो हांचो आसपाव आसा. ह्या प्रकारांक ‘दृश्यकला’ हे नांव सोयी खातीर दिला. दरेकल्याची दृश्यकला ही लोकजिणेच्या संस्कृतीक भावविश्वाची पळोवपाक मेळपी-अणभव दिवपी अभिव्यक्ती आसा. कसलेच धडे गिरय नासतना, आनुवंशीकताय, परंपरा आऩी जाण्ट्यांच्या वांगडा काम करून जाय त्या लोकांक ही कला आत्मसात जाता. देवाची देणगी लाबिल्ली एकाद्री व्यक्ती हे कलेंत पारंगत जाता. गोंयचें दृश्यकलेच्या संदर्भात फकत नक्षीकामाचो वा कलाकुसरीचो विचार केल्लो ना जाल्यार सदचें जिणेंत वापरतात त्या वस्तूंचोय विचार केल्लो आसा.

परंपरा

गोंयचे जिणेपद्दतींत, समाज रचनेंत खास जमाती वंश परंपरेन कलांच्या वेगवेगळ्या मळांचेर काम करतात. जाण्ट्यांचो पिढीजात धंदो, वेवसाय म्हूण कुटुंबांतली एख तरी व्यक्ती परंपरागत वेवसायात आसता. जातीभेद वा जातीसंस्था खंयच्याय कारणाक लागून, निमतान तयार जाल्ल्यो आसल्यो तरी एका काळार तरी कला अभिव्यक्तीच्या संदर्भात हे जाती वेवस्थेचो खूब व्हड फायदो विशिश्ट जातींतल्या मनशांक जालो हे न्हयकारपाक जावचें ना. त्या काळांतली राजकी आनी समाजीक वेवस्था, पद्दती ह्या गजालींनी अशा परंपरा मेळिल्ल्या कलाकारांक सेगीत सांबाळले, पोसले, फुलयले हे मानचे पडटले. अशी कला ही आपल्या वंशाक फाटल्या पिळग्यां कडल्यान मेळिल्ली देणगी आसा अशे मानपी विशिश्ट जमातींतल्या लोकांमदीं श्रेश्ट नररत्ना निर्माण जाली. त्या दयजाचीं योग्य तरेन फुडले पिळगेन राखण आनी जतनाय केली.

दृश्यकलेच्या क्षेत्रांत मेस्त, कुंभार, कांसार ह्यो जमातीं वंशपरंपरेन आपलो वेवसाय चलयतात. अशें तरचें नक्षीकाम दखीक, लाकडावेले कोरीव काम, मातयेची आयदनां आनी नक्षीकाम केल्ल्यो वस्तू, धातूवेले नक्षीकाम हे प्रकार हे जमातीत तिगून रावले. हातूंत नव्यो प्रेरणा, नवे आकृती बंद, जांका सापडले ताणी खूब व्हड कामां केली. अश्यो नाक्षीकाम आशिल्ल्यो वस्तू गोंयांत पळेवंक मेळटात. अशें तरेच्या कला प्रकारांत तांचे उदरगती खातीर राजाश्रय गरजेचो आसता. कांय प्रमाणांत पयशे कारांचो आश्रय जाय पडटा हे ताचे कारण आसपाक जाय. मंदीर संस्कृतीत मेस्त, कांसार हांका म्हत्वाचें स्थान आसा. गोंयचेर राज्य करपी भोवतेक राज्यस्त्ता ह्यो दक्षिणेकडल्यो आशिल्ल्यो ताका लागून दक्षिणेकडलो हो प्रभाव आसा अशे मानपाक सुवात आसा.

वयर सांगिल्ल्या वंशपरंपरागत वेवसायिकां शिवाय मृत्तिका शिल्पांत तरबेज आशिल्ले लोक हेर जातीजमातीनीय आसात. तांचीय एक नवी वंशपरंपरा अस्तित्वांत आयल्या. मृत्तीकां शिल्पांत खास करून गणपती, सरस्वती अशा देवदेतांच्यो सोबीत मुर्ती तयार करपाचे काम कांय कुटुंबात चलता. फाटल्या चार-पांच पिळग्यां पसून हे काम चलत आयला अशें ह्या लोकांनी सांगले. परंपरेन चलत आयिल्लो वा स्विकारिल्लो वेवसाय दुसरो आसलो तरी ह्या लोकांनी कलेची परंपरा सांबाळल्या. पूण ह्या लोकांचे काम मर्यादीत आसा. पाशाणाचेर शिल्पकाम करपी लोक गोंयात नात. ताकालागून देवांच्यो मुर्ती वा तशे तरच्यो हेर वस्तू कुशीकच्या कर्नाटक राज्यांतल्यान हाडटात. अशा कामाखातीर गरजेचे आशिल्ले पाशाण, गुंडे गोंयांत मेळनात. हे हाचे भुगोलीक कारण आसू येता.

मृतिका शिल्प

मृतिका शिल्पात गोमंतकीय कुंभार खूब वाकबगार आसा. माती भाजून करपाची तेराकोटा पद्धतीची कामां हुशारकायेन आनी कलाकुसरीन तयार करतात. गोंयातल्या मृत्तिका शिल्पाचेर उत्तरेकडच्या संस्कृतीचो कांय अंशी प्रभाव जाणावता.मृतिका शिल्पातली एक म्हत्वाची वस्त म्हळ्यार तुळशीची वृंदावने हो एक प्रकार आसा. सुंदर, सुबद्ध अशी नक्षीकामाची, गणपती, कृष्ण, लक्ष्मी, आदी देवांच्या चित्रांनी सोबीत अशी वृंदावना गोंयात तयार जातात. बायलांच्या “दिवजां” ह्या परबेखातीर पांच वातीचे खास दिवे तयार केले वतात. घरांत वापरपाची सगळ्या प्रकारची आयदनां, जातूंतली खुबशी आयदनां कलाकुसर केल्ली आसतात ती गोंयात तयार जातात. मातयेच्या कामातली एक म्हत्वपूर्ण अभिव्यक्ती म्हळ्यार गणतीच्यो मातयेच्यो मुर्त्यो तयार करप. हे काम कुंभार समाज करता. प्रत्येक घरांतल्यान चवथीक गणपतीची मुर्त व्हरतात ताकालागून ह्या मुर्तीची खुब गरज पडटा. ह्य कामाची सुरवात म्हळ्यार वेगवेगळ्या वाठारांतल्यान माती हाडप, तिचे व्हडले गुळे करप अशी आसा. हे काम चैत्र म्हयन्यापासून सुरू जाता.कांय कुंभार हे काम करत आसले तरी वेगवेगळ्या कुटुंबातल्यान वेगवेगळ्या जातीजमातीतल्यान लोक वंशपंरपरेन मुर्ती तयार करपाचे काम करतात. गणेश मुर्त तयार करपाचे काम पयशे मेळोवपाखातीर आनी उपजिविकेखातीर साधन म्हणून न्ही तर परंपरेन चलत आयले म्हणून हे काम आसले. ह्या कामाचो मोबदलो वर्सातल्यान फकत दोन दीस म्हळ्यार भाद्रपद शु. तृतीय आनी चतुर्थी असो मेळटा. थंय लेगीत खुबश्या कुटुंबातल्या गणपतीच्या मुर्तीचो आकार आनी ताचो मोबदलो हे परंपरेन थारिल्ले आसता. गोयांत खुबशी मुखेल गिरेस्त घराबी कासपयरमेरेन मुळांत थारिल्लो तितलो मोबदलो मुर्तीकारार दिताले. म्हणजे एक नाल्ल आनी सव्वाय रुपया, दोन रुपया अशे. आता ही परिस्थिती बदललेली आसा. मातयेच्या जाग्यार गोकाक कर्नाटकी भागांतल्यान येवपी शाडूच्यो मुर्ती लोक घरा हाडून बसोवाक लागल्यात. गोंयात मुर्ती तयार करपी कलाकार म्हूण ताका मान दिलो वता. हो कलाकार गणेशमुर्तीशिवाय हरतालिका, गौरीच्यो दोन मुर्ती गरज आसल्यार तयार करता. सार्वजनीक पुजेखातीर सरस्वती, लक्ष्मी अश्यो मुर्ती आनी सप्ताहपारातली विशिश्ट देखावे तयार करपाचे काम ह्या अपारंपारीक मनशाकडेन आसता.

गोंदणे

गोंदणे वा गोंदवून घेवप हो प्रकार गोंयात ना. पोर्तुगिज आयल्या उपरांत कांय जाग्यार गोंदणे सुरू जाले. कांय क्रिस्तांव व्यक्ती हाताचेर क्रूस गोंदवून घेतात. खाशा करून हो क्रूस उजव्या हाताच्या अंगठ्याच्या वयल्या वटेन गोंदविल्लो आसता. एखादी व्यक्ती क्रिस्तांव आसल्याचे समजूंक जाय म्हूण एकवेळ ही प्रथा अस्तित्वात आयिल्ली आसत.

धातू शिल्प

सोनार हो एक व्हडलो कारागीर, सोन्यारुप्याच्योखुबश्यो वस्तू तो घडयता. तांका देवज्ञ, ब्राह्मण, सोनार, शेट अशा नांवांनी वळखतात. परंपरेन सुंदर कारागिरी करपी कसबी सोनार गोंयात आसात. गोंयातल्या सोन्यारुप्याच्या भांगरांनी दक्षिणेकडलो प्रभाव घेवन आयिल्ले पूण गोमंतकीय विशिश्टताय दाखोवपी भांगरा आसात. कुळंब्याखातीर जाय आशिल्ले पितुळचे अलंकार कासार तयार करतात. वेगवेगळ्या देवांच्या पुजेखातीर मुर्ती, नागहेर उपकरणा वेगवेगळे तरेचे दिवे, कांय शोभेच्यो वस्तू, झाडांसारक्यो दिवल्यो, लामणदिवे, एकारत, पंचारत अशा वस्तुंचो गोंयाच खाशेलो घाट आसा. विशिश्ट आकाराशिवाय हाचेर नक्षीकाम आसना. पूण घाटण्याक लागून वस्तूंक विशिश्ट सुंदरताय प्राप्त जाल्या. गोंयात पयली मेळटाली ती ‘कलपणटी’ वा ‘कयपंची’ ह्या दिव्याचो समावेश आसा. कयपंची म्हळ्यार विशिश्ट घाटाची ल्हनशी बुधली आसता. ह्या बुधलीक धरपाक सुंदर पितळी पट्टी आनी फुडे जोतीय पणटी, बुधलीक शिरकायल्ल्यो दोन साखळ्यो, एका साखळेक तेल काडपाखातीर खोलगट पळी आनी दुसरेक काजळ झाडपाक पितळीची काडी. ह्या कयपंचीत तेल भरून घेवन ताचेर त्या त्या जाग्यार दिवे पेटोवप ह्या पेट्ट्या दिव्यांक राखप, ही कामां कयपंचीच करी, हाकालागून तांब्या पितुळची लागपी ल्हानव्हड आयदनां, ताशा, चौघडो, ह्या सारक्या वाद्यांच्यो कळश्यो अश्यो वस्तू तयार करपाचे काम कासार करतात.

कथावस्तू

गोंयांत नाल्लाचें उत्पादन व्हडाप्रमाणात जाता. गोंयांत नाल्लाचो काथो दोन कामांखातीर वापरतात. गोबरान आयदनां घासपाक घासणी म्हूण आनी दोरियो आनी तशेतरेच्यो वस्तू तयार करपाखातीर काथ्याचो उपेग जाता. लोकजीणेंत काथ्याच्या वस्तूंची खूब गरज आसता. व्हडल्या दोरयांचो म्हळ्यार राजवांचो उपेग बांयचें उदक काडपाखातीर, आंबे, पणस झाडावेल्यान देवोवपाखातीर जाता. झोपाळो, कपडे सुकत घालप अशा साबार कारणांखातीर शेतकाराक हे दोरयेची गरज आसता. बारीक व्यासाचें सूम वंय बांदपाक, खोप बांदपाक उपेगी पडटा.मोटी जाडी आसलेले दोरयेक दोर म्हणटात. हो दोर रथ, कापलेल्या झाडाची खोडां ओडपाखातीर वापरतात. गोरवां बांदपाखातीर आकर्शक अशीं दावीं, शेतकामांत नांगर बांदप, आंबे आनी खुबे काडपाचें कोबलें, गोफण अश्यो जायत्यो गजाली जिणेंत गरजेच्यो आसतात. चड करून खारवीं हो नुस्तेकार समाज ह्या काथ्यापासून वस्तू तयार करतात. अश्यो वस्तु तयार करताना, ताच्या उपेगा वांगडाच सोबितकायेकडेनय लक्ष दितात. रानवटी अणसाच्या पात्यापसून तयार केल्ल्यो दोरयो, गळ्यांतले मणीमंगळसूत्र ओवपाखातीर वा हेर शूभकामाखातीर वापरपाची प्रथा गोंयांत आसा. काथ्यापसून हेर वस्तू तयार करपाची प्रथा आदी गोंयांत नाशिल्लीं. फाटल्या पन्नास वर्सांत वेगवेगळ्यो काथ्याच्यो वस्तू तयार करपी कारागीर गोंयांत तयार जाल्यात.

कुणबी विशेश

हांगाचो कुणबी-कुळबी हो जायत्या प्रमाणांत सौंदर्याचो मोगी आसा. सदचे जिणेंत लागपी भोवतेक वस्तू तो स्वताच तयार करतालो. तांचे मदली दोरी, दावें आनी तसल्योच वस्तू ‘कुंमयो’ ह्या झाडाचे सालापसून काडिल्ल्या दोरांनी तयार करतात. कुमयाची पानां सुकोवन विडियो तयार करपाखातीर वापरता. पोळ्याच्या सणाक कुमयाचे सालीपसून गोरवाच्या गळ्यांत घालपाखातीर सोबीत गोंडे तयार करताले. खाशेल्या अशा रानवटी तणापसून तकलेवयली तोपी, पान तंबाकुचो बटवो, आनी हेर न्हान वस्तू कुणबी विणटा. माडाचीं चुडटां आनी तेचतरेच्या रानवटी माडापसून आकर्शक शेंद-यो विणटात. घरांत वापरपाखातीर न्हान लांकडी वस्तू घरातच तयार करतात. शेतकामाचीं आवतां कुणबी स्वता करतात. वेताच्यो वस्तू म्हळ्यार सूप, चाळणी, कणगी, बुट्टी बरेतरेन विणटात. अश्यो न्हान व्हड जायत्यो वस्तू आकर्शक रितीन कुणबी स्वता करता आनी वापरतात.

सजावट

लग्नकार्या खातीर मंडप सजावटीक लोकजिणेंत खाशिली सुवात आसा. आंब्याचे ताळे, बकुळीचे ताळे, भिल्लमाडाची चुडटां, कागदाचे बावटे अश्या वस्तूंनी मेडप सजयतात. आंब्याच्या पानांचें बोंदेर सजावटीत गरजेचे. बोंदेराचो दुसरो प्रकार म्ळ्यार सार्वजनीक कामाखातीर फळपळावळीचें बोंदेर बांदप, उंच लाकडां वा माडयेचें दोन खआंबे दोनीवटेन उबे पुरून ताचेर आडवी माडी आनी तिका साबार रंगांची फळां, नाल, केळीचे घड, सुपारेचे फेणे मदी ताळो, आकाशकंदील अश्या वस्तुंनी बोंदेर सजयल्ले आसता. देवाची पालखी वा मेळ ह्या तोरणा पोंदच्यान वता. सजावटीचें हेर प्रकार म्हळ्यार देवतेंचें पुजास्थळ. केळीच्या गाभ्यांची विशिश्ट सजावट करून त्या गाभ्यार रंगीत कागदाचे नक्षीकाम करतात. कपड्याच्यो गुढयो आनी पानांफुलांनी गांवांतल्या देवाचो वा देवीचो रथ शिरिंगारतात. हे सगळे काम गांवकार पयसो घेनासताना आपखोशेन करतात. देवतेच्या मुर्तीची गंध लावन पूजा करप हो एक प्रकार गोंयांत आसा. उगाळिल्ल्या गंधान मुर्तीचे सगळे अवयव अलंकार, आयुदां, गंधान आनी गंधात रंग मिस्तुरात करून ताचो लेप दितात. हे काम ब्राह्मण करतात. उणेच दोन मनीस सकाळ पसून रातीमेरेन हे गंदपुजेचें काम करतात. काळ्या पाशाणावेले गंदपुजेंत कुशळ कलाकार मुर्तींत जिवेपण हाडटा. सावयवेरेंच्या अनंत देवस्थानांतली गंधपुजा गोंयांत फामाद आसा. गोंयकारांक हे गंधपुजेचे पिशें आसा. पावसापसून राखण म्हूण बायलांखातीर विड्डी तयार करतात. कांबळच्या खोल्यासारकी ही विड्डी आसतात. तकली आनी आंगाक वत-पावसापसून राखण मेळची आनी दोनूय हात काम करपाखातीर मेकळे उरचें असी तांची रचणूक आसता. विड्डी माडाची चुट्टां वेणून तयार करतात. तशेंच रेडे अणस ह्या अणसाच्या झाडाप्रमाण पाती आनी पानीं आशिल्ल्या झाडापसूनय तयार करतात. दादल्यांखातीर सांतली नांवांचो एक सत्रेसारको प्रकार आसा. कोंडे वा वेतांच्या बडयांची सत्री तयार करून ताचेर कपड्या बदला ते रेडे अणशीचीं सुकिल्ली पानां वा ताडमाड ह्या रानवटी माडाची पाना शिवतात. हे दानूय प्रकार पावसापसून पुराय राखण दितात. एकाद्री वस्तू धांपून दवरपाखातीर वा ती तकलेवेल्यान व्हरता आसताना सांतलेचो उपेग जाता. अश्यो वस्तूं जिणेंत खूब उपेगी पडटात. त्यो तयार करताना त्यो ब-यो सोबीत दिसतल्यो हाची जतनाय घेतात.

बांबू (कोंड्या) काम

गोंयांत बांबूच्यो म्हळ्यार कोंड्याचो वस्तू तयार करपाचे काम म्हार ही जमात करता. तांका व्हडल्या घरचे अशे म्हणटात. हे लोक सदचे जिणेंतल्यो हातरपटो, वल्ली, चाळणी अश्यो वस्तू तयार करतात. शेतकारांक उपेगाक पडपी बुटी, वजें, तट्टी- कामट्याचें पार्टीशन ह्यो गजालीं म्हार करतात. सदच्या वापरातल्या वस्तूंनी चडशीं सोबितकाय आसना. पूण लग्नकार्यावेळार म्हरांनी खाशेल्यो वस्तू तयार करून दिवप गरजेचे मानतात. हातूंत दोन दाळिये मंडप देवता आनी हळडी खातीर, दोन रोवळ्यो शकून दिवो आनी तांदूळ धुवपा खातीर एक आरवणो व्हड चौकोनी रोवळी हातूंत व्हटीचें सामान आनी मंगळसुत्रा सयत विधीच्यो हेर वस्तू दवरतात. एक आयणो व्हंकल वा न्हव-याक वारो घालपा खातीर, एक बुट्टी शीत आदनांतल्यान देवोवपा खातीर, एक ल्हान हातरपटो दातीं मांडपा खातीर अशा वस्तूंचो आसपाव आसा. ह्यो वस्तू सोबीत आसतात. ताका म्हारवत अशें म्हणटात. ह्या वस्तूचें म्हराक पयशें दितात आनी तेच बरोबर नाल्ल भेटोवन लग्नाचें निमंत्रणय दितात.

लोकजिणेंत लागपी दीसपट्ट्यो वस्तू म्हार तयार करतात. हालीं कांय फिशाल तरनाटे बांबू पसून हेर सोबेच्यो वस्तू तयार करपाक लागल्यात.

हेर चित्रां

नव्या घराक दिश्ट लागची न्हय वण्टीचेर चुनो आनी शाडू वापरून चित्रां काडटात. हळद वा चुन्यांत हात बुडोवन हाताच्या पंज्याचो उबो ठसो घराचे वण्टीर मारतात. नवेंच लग्न जाल्ली व्हंकल घर प्रवेशां उपरांत गंध वा हळडीच्या रंगात दोनूय हात बुडोवन घराचेर अशे पंजाचे ठशें लायता. धनगरांच्या धव्या कपड्यांचेर फाटले वटेन तांबड्या रंगाचे उबे पंजे आसतात. वडा पुनवेक हळद उगाळून घरांतल्यो बायलो वण्टीचेर चित्रां काडटात. हातूंत वडाचें झाड, निसण, सुर्य चंद्रीम, गोपद्म, दातोणी, करंड, स्वस्तीक अशो आकृती आसतात. सकयल जमनीचेक रांगळ्यो घालतात. चवथी वेळार मखरा मुखार ठिपक्यांच्यो वा हेर तरच्यो रांगळ्यो काडटात. चवथी वेळार वा हेर सणां परबां वेळार आरत करपाची ताटां पानां फुलांनीं सजोवपाची प्रथा गोंयांत आसा. हे काम घरांतली बायलां वा चलयो करतात. शेतांतले बुजगावणे गोंयचें पद्दीतीचें आसता. दिवाळे दिसां जायत्या घरांच्या मुखार शेणाचें गोकूण तयार करतात. थंय कृष्ण, राखणे, गायी शेणा पासून करतात. अशे तरेच्यो आकृत्यो करपाखातीर काट्टांचो आनी काडियांचो वापर करतात. गोंयचीं अशीं खास चित्र शैली गोंयांत दिसली ना. जंय गरज आसा थंय विशिश्ट आकृती बंद वापरून तयार केल्ली प्रतिकात्मक दैवत चित्रां आसात. वयर तकले सारको आकार आसपी लाकडी खांबो म्हणचे दादलो, उबो ओंकार म्हणचे गणपती अशी प्रतिकात्मक चित्रां गोंयांत आसात. कांय पोरण्या इमारतींच्या वण्टींचेर आदल्या काळांतल्या वण्टीं चित्रांचे (प्रेस्को) भग्नावशेश सांपडले. हातूंतल्या कांय चित्रांचो काळ सातशे वर्सां फाटल्यान वता अशे तज्ञ सांगतात. कांय घरांनी वा वण्टींचेर बरे स्थितीत आशिल्ल्यो कलाकृती देडशें ते साडे चारशें वर्सांच्यो पोरण्यो आसात. हातूंत दक्षिणी पद्दतीची वेलबुट्टी, राजा रविवर्म्याच्या शैलीतली चित्रां सुकण्या -सावदांच्यो आकृत्यो, पानां फळां- फुलां हांचो आसपाव आसा. मेळिल्ले म्हायती प्रमाण वण्टी चित्रांचें निर्माते कलाकार गोंयांत नाशिल्ले. अशा कलाकारांक दक्षिणेतल्यान गोंयांत हाडटाले.

कपड्यावेली चित्रां नाटकाचें पड्डे रंगोवप ही कामां गोंयांत जातात. अशा कलाकृतींची काम कुशळटायेन करपी कारागीर, कलाकार गोंयांत आशिल्ले हाची दोनशें वर्सांतलीं परंपरां जाण्टयां कडल्यान आयकपाक मेळटा.