तुर्की भास

उत्तर दिशेक फिनलंड तें दक्षिणेक तुर्कीस्थाना मेरेन आनी अस्तंतेक हंगेरी ते उदेंतेक मंगोलिया, मांचकुओ आनी चीनी तुर्कस्थानामेरेन पाताळिल्ल्या उरल-उल्ताइक भाशा चोम्यांतल्या अल्ताइक फांटयाची तुर्की हीम सगळ्यांत म्हत्वाचीमभास.

लिपी

संख्या शेंकडयांत तुर्कींची एक लिखान पदद्त एक लिखाण पद्दत आशिल्ली,ती सेमिटिक लिपींतल्यान तयार जाल्ली. हे लिपींत चार स्वरचिन्नां आनी छत्तीस जोडाक्षरां मात नाशिल्लीं. बोल्शोवहिक क्रांती उपरांत रशियांतल्या तुर्कि बोलींनी रशियन लिपी आपणयली. 3 नोव्हेंबर 1928 सावन तुर्की सरकारान आपणाले भाशेक एक रोमी लिपी तयार केली. लिपींत आठ स्वरचिन्नां आनी एकवीस व्यंजनचिन्नां आसात तीं अशीं- आ, ब, ज, च, द, ए, फ, ग, घ, ह, अ, इ A, b, c, g, d, e, f, g, g, h, l, ,i झ्य, क, स, श, त, उ, उ, व, य, झ J, k, s, s , t, u, o, v, y, z

व्याकरण

नामांत लिंगभेद ना,नामाचें मूळ रुप हेंच ताचें प्रथमेचें एकवचन आसता. ताका लार हो प्रत्यय लावन भोववचन तयार जाता. नामांत तालव्य स्वर आसल्यार ताका लेर हो प्रत्यय लायतात. देखीकः आदीम-मनीस,आदामलार-मनशां,एव्-घर,एव्लेर-घरां.तुर्कींत स विभक्ती आसात-प्रथमा(शून्य),व्दितीया(अ,इ,उ,उ),चतुर्थी (आ,ए),पंचमी (दन् दन्),पष्ठी(अन्,इन्,उन्,उन्).सप्तमी(दा,दे).स्वरान्त शब्दा उपरांत हेच प्रत्यय व्दितीया (यि),चतुर्थी (या,ये),पष्ठी(नम्,नुन्,नॅन्) अशे आसात. सर्वनामां अशीं आसात एकवचन भोवचन पयलो पुरुश बेन् बिझ् दुसरो पुरुश सेन् सिझ तिसरो पुरुश ओ,ओल् ओनलार्

बेनिम्,बिझिम्;सेनिन,सिझिन्.ही ताची॥ स्वामित्वदर्शक रुपां जातात.किम्.कोण,ने,किदें ,हांगि खंयचो,नसल,कसो,काय,कितलो,हीं प्रस्नावाचक रुपां आसात. मेक् हो प्रत्यय क्रियारुप दाखयता. सेव्मेक्चो वर्तमानकाळ- एकवचन भोवचन पयलो पुरुश सेवेरिम् सेवेरिझ दुसरो पुरुश सेवेर्सिन् सेवेर्सिनिझ् तिसरो पुरुश सेवेर सेवेरलेर् आसा ह्या क्रियापदान जेन्ना दोन नामां जोडटात,तेन्ना हें क्रियापद तुर्कींत नामाक प्रत्यय लावन उकतायतात.हे प्रत्यय अशे- एकवचन भोवचन पयलो पुरुश अम् इम्,उम,उम,(हांव) आसा, अझ,इझ्,उझ्,उझ् दुसरो पुरुश सन्,सिन्,सुन्,सॅन् सनझ,सनिझ्,सुनुझ्, सुनुझ्. तिसरो पुरुश दर्,दिर्,दुर,दुर, दरलार,दिरलेर,दुरलार्,दॅयलेर. आदामम् हांव दादलो आदामसन् तूं दादलो आज्ञार्थाचे प्रत्यय- एकवचन भोवचन पयलो पुरुश शून्य इनझ् दुसरो पुरुश सन् इ सनलार इ भूतकाळ आनी संकतार्थ – एकवचन भोवचन पयलो पुरुश म् क् दुसरो पुरुश शून्य लार्,लेर्

रितीदर्शक अव्यायाचो मुखेल प्रत्यय जा (जे) आसा,आघिर-जड.आघिर् जा जडपणान,बेन्-हांव ,बेनजा-म्हज्या मतान,आदाम् – मनीस.आदामजा-मनीसपणान. 1 बिर्, 2 इकि,3 उँच.4 दर्त्,5,बेश्,6आल्त.7 येदी,8,सेकिझ्,9 दोकुझ्.10 ओन् हे तुर्कींतले पयले धा अंक आसात.

तुर्की बोली उलोवपी वाठार खूब व्हड आसून तातूंत गट येतात ते अशे- 1.ईशान्य गट-रशियांतलें याकूत.मंगोलियाचे शिमेवयलें तुर्क.

2.हाका गट-मदलें आबाकान,सकयलें आबाकान,हांचे उत्तरेकडलो वाठार आनी कामासिंची. 3.अल्ताई गट-अल्ताई,तेलेउत,उत्तरेकडेल कुमांद,तार्तर,शोर,आणबा. 4..उदेंत सायबीरिया गट-(चुलिम आनी तोबोलचे) तार्तर,बाराबा,बुखरी ओत.

5.व्होल्गा-उरल गट-कॅझनचें तार्तर,मिशार,तेप्तिआर,बाखकीर,चुवाश. 6.मध्य आशिया गट.चीन आनी कान्सू वाठारांतलें तुर्क,काझाक,किरगीझ,उझबेक.रिक्वाचें तुर्क. 7.नैर्ऋत्य गट-अफघाणिस्तान,इराण आनी तुर्कमेनिस्तानांतलें,तुर्क.इराणांतलें आझरबैजान,उत्तर कॉकेशन,बालखुर,कुमिक,कारापापाख,तुर्कस्तानाचें तुर्क,बेसअरेबियांतलें गागउस.क्रिमयाचे दक्षिणेचें तार्तर. 8.हेर-तुर्कीच्या वाठारांत पातळिल्यो हेर सगळ्यो बोली.

तुर्की साहित्य

सातव्या आनी आठव्या शेंकडयांतले सायबेरिया आनी मंगोलियांत मेळिल्ले तशेंच पुरातन काळांतल्या कोक तुर्की राजांच्या भोवमानान बरयल्ले शिलालेख हे सगळ्यांत पोरणो तुर्की अवशेश उपरांतच्या काळांतलें लिखाण उईगुर लिपींत जालां. तुर्कांनी,इस्लाम धर्म आपणायतकच,अरबी आनी इराणी वाड,मयाचो वापर करपाक सुरवात केली आनी इकराव्या शेंकडया उपरांत वाड. मयीन स्वरुपाचें लिखाण जावंक लागलें.युसूफ हाज हाजीब हाचें ‘कुतादगू बिलिग’(1069) हें नितीबोधाचेर बरयल्लें काव्य उदेंत तुर्कस्थानांतलें वाड.मयीन स्वरुपांतलें पयलें लिखाण. ह्याच काळांतलें अदिब अहमद हाचें ‘अतबतुल हकयिक’ हें दुसरें पुस्तक आसा. उपरांत तुर्की भाशेच्या चगताई,अझेरी आनी ओसमानली ह्या तीन मुखेल शाखांनी वाड. मय तयार जालें. चगताई वाड.मय-मध्य अशियांतल्या तुर्कांभितर उदरगतीक पाविल्ली ही एक भास.ही तेराव्या शेंकडायाचे अखेरेक सावन सुरवात जाली. ही भास खाकानिया तुर्की भाशैचेर आदारिल्ली आसा.

भास खाकानिया तुर्की हे भाशेचेर आदारिल्ली आसा. हेरांत ,समरकंद ह्या मुखेल केंद्रांवांगडा दिल्ली हे लेगीत भाशेचें केंद्र आशिल्लें.अली शिर नेवाई ह्या हे भाशेच्या नामनेच्या प्रतिनिधीन,इराणी संस्कृती आनी भाशा हांच्या प्रभाव काळांत लेगीत तुर्की ही खंयचेय नदरेन फार्सी पस उणी ना हें आपल्या मुहाकामतुल लुगतैन ह्या ग्रंथांत सांगलां.सम्राट बाबरान तुर्कींत कविता आनी बाबरनामा ह्यो यादी बरयल्यो.तशेंच हेर मोगल राजांनीय तुर्की भाशेंत लिखाण केलें.बाबराचो पूत कामरान मिर्झा हाचें दिवान प्रसिध्द आसा.मध्य आशियांतलो अझीझी हाणें काव्यनिर्मीती केल्ली.बैरमखान तशेंच सोळाव्या शेंकडयांतलो काशिमरचो राज्यकर्तो मिर्झा हैदर दुघलत हेय तुर्की भाशेचे कवी आशिल्ले. लघुव्याकरणां,शब्दकोशय भारतांत तयार जाले.अझफरी हाचोय एक शब्दकोश आसा.एकुणिसाव्या शेंकडयांत इन्शा हाणें आपली दीसपटी आनी कांय कविता तुर्की भाशेंत बरयल्यो. 1917 उपरांत,रशियांतले नवे राजवटीखाला चगताई भाशेची सुवात उझबेक भाशेन घेतली.

आझरी वाडमय-तेराव्या –चवदाव्या शेंकडयांतले हसन ओघलू आनी काझी बुऱ्हानुद्दीन ‘दिवाना ‘त’ तुयूग ‘ ह्या खास तुर्की काव्य प्रकाराचो आस्पाव जाता.नेसिम ह्या हुरुफी पंथाच्या कवीन उर्बेरभरीत गझली बरयल्यात.ताका चौदाव्या शेंकडयांतलो सगळ्यांत श्रेष्ठ कवी मानतात. पंदराव्या शेंकडयांतलो हबीबी हो म्हत्वचो कवी आसा.शाह इस्माइल हो इराणाचो राजा तशेंच फुजुली ह्या नामनेच्या तुर्की कवीनूय आझरीत लिखाण केलें. सोळाव्या शेंकडयांतलो,दिल्ली दरबारांतलो कवी सियानी तेच भाशेन सतराव्या शेंकडयांतलो नामनेचो इंडो-इराणी कवी साइब हाच्योय हे भाशेंतल्यो कांय गझली आसात.

उस्मानाली (ऑटोमन) वाडमय- आशिया मायनरच्या सद्याच्या तुर्कीस्थानांतल्या तुर्की भाशेची खूब भरभराट जाली.ह्याच देशांत ‘ओगूझ’ बोली ऑटोमन तुर्कीच्या स्वरुपांत इराणी प्रभावाखाला विकसीत जाली.तिच्यांत ‘दीवान एदेबियाती’(दरबारी वाडमय) हया नांवाचें अभिजात साहित्य निर्माण जालें.लोकसाहित्य ह्या काळांत तयार जावंक लागलें.तेराव्या शेंकडयांतलो नामनेचो सुफी कवी रुमी आनी ताचो पूत सुलतान वल्द हाणेंय तुर्कींत काव्य-लिखाण केलें.ह्याच शय्याद हामझा हाणें गूढकाव्य बरयल्लें.देहहानी आनी युनुस एमरे हे चौदाव्या शेंकडयांतले नामनेचे कवी.ह्या काळांत इराणी भाशेचें वर्चस्व आसून लेगीत फेनिया,कसतमोनू,बुर्सा आनी हेर सुवातींनी तुर्की भास समृध्द जावंक लागली.कितलेंशेचं अरबी आनी फार्सी साहित्य तुर्कींत अणकारीत जालें.गुलशेहरी हाणें ‘मनतिकृत’ तैर ह्या फार्सी काव्याचो तुर्कींत अणकार केलो.संस्कृतांतल्या पंचतंत्रत्राचोय फार्सी भाशेंतल्यान तुर्की भाशेंत कोणें तरी अणकार केला.अहमदी हो चवदाव्या शेंकडयांतलो आनीक एक म्हत्वची कवी आसा.किर्क वझीर हिकायेलरी हें सोंपे तुर्की भाशेंत बरयल्लें लोकप्रिय कथासाहित्य. फुजुली,खयाली,बाकी,रुही हे सोळाव्या शेंकडयांतले कांय नामनेचे कवी,हाकीझाक फार्शीभाशेनच तुर्कींतूय खूब नामना मेळळी.ताजूत आनी तवारीख हो इतिहसग्रंथ सुलेमान चेलेबी,शेखी,अहमदपाशा आनी नेजाती हें पंदराव्या शेंकडयांयले ,मुखेल कवी.सुलेमान चेलेबीचें ‘मेवलिद’ हें काव्य आयज लेगीत तुर्की मुसलमान सोयऱ्यांचे पुण्यतिथी दिसा भावार्थान वाचतात.ओरुच बेग आनी आशिया पाशा झादा हांणी इतिहासीक साहित्य निर्मिती करुन मोलादीक वावर केलो. किर्क वझीर हिकायेलरी हें सोंपे तुर्की भाशेंत बरयल्लें लोकप्रिय कथासाहित्य.फुजुली,खयाली,बाकी,रुही हे सोळाव्या शेंकडयांतले कांय नामनेचे कवी,हाकीझाक फार्शीभाशेनच तुर्कींतूय खूब नामना मेळळी.ताजूत आनी तवारीख हो इतिहसग्रंथ सादेद्दीन इफेंदी हाणें बरयलो.ह्याच काळांत इब्ने केमाल आनी जलाल झादा हे नामनेचे इतिहासकार जावन गेले. मुस्ताफा अली हाणें बयरल्लो कुनहुल अखबार हो ह्या काळांतलो सगळ्यांत म्हत्वाचो इतिहासग्रंथ.आपल्या मनाकिबे हुनखराज ह्या ग्रंथांत ताणें सुलेखन कलावंत आनी पुस्तक बांदणीकार हांची चरित्रां दिल्यांत. ह्याच काळांत पिरी रईस आनी सीदी अली रईस हाणीं बयरल्लीं भोंवडेवर्णनां आनी भुगोलीक वर्णनां मेळटात.सगळ्यांत पयलीं सेही बेग हाणें साहित्याचो इतिहास बरयलो.हाचे उपरांतचें अशे तरेचे लिखाण करपी अहदी,लतीफी आनी आशिक चेलेबी हे आसात.कसीदा हो काव्यप्रकार ताणें सबके हिंदी ह्या नांवान वळखुपी शैलीत बरोवन ह्या काव्य प्रकाराक तुर्की भाशेंत उंचेली सुवात मेळोवन दिली.ताचेच बरोबरचे यहया आनी अल्ताई हांणी क्रमान गझल आनी मस्नवीं हातूंत मोलदीक भर घाली.कराजा ओघलान आनी आशिक उमर हे ह्य काळांतले नामनेचे गायक कवी.कातिबा चेलेबी,नश्मा,कोचीबी आनी पेचेवी हे सतराव्या शेंकडयांतले नामनेचे इतिहासकार.गद्य क्षेत्रांत वैसी आनी नर्गिसी हांची खूब नामना आसा.अठराव्या शेंकडायांतले नेदीम ,सेख गालीब हे नामनेचे गझलकार जावन गेले.कितल्याश्याच कवींचे चरीत्रग्रंथ ह्या काळांत सादे,सरळ शैलींत बरयले.एकुणिसाव्या शेंकडयांत अस्तंत साहित्य सिध्दांतांच्या प्रभावाक लागून ऑटोमन साहित्याचे सुवातेर आर्विल्लें तुर्की साहित्य तयार जालें.

आर्विल्लें साहित्य

एकुणिसाव्या शेंकडयाच्या उत्तरार्धांत शिनासी,झियापाशा आनी नामिक केमाल ह्या साहित्यिकांनी परंपरेन चलत आयिल्ले साहित्य विशय सोडून नवे विशय तुर्की साहित्यांत आर्विल्ल्पण हाडलें. ह्याच आर्विल्ल्या साहित्यिकांच्या ,विसाव्या शेंकडायांतले दुसरे पिळगेंत एककरेम,अब्दूल हक हमीद हांचो आस्पाव जाता.कांय काळ भारतांत वास्तव्य केल्ल्यान अब्दूल हक हमीद हाणें जुहर-ए-हिंदी आनी हिंदुस्थानकी ओदम ही काव्यां बयरलीं.आपले मेल्ले बायलेचेर बरयल्ली मकबर ही ताची सगळ्यांत उत्कृश्ट काव्यरचना.एकरेम हाचोय मरण होच काव्याचो मुखेल विश्य आशिल्लो.एकरेम हाच्या फुडारपणाखाला सरवते फुनुन ह्या नांवाची साहित्यीक चळवळ सरवते फुनुन नांवाच्या एका वाड.मयीन नेमाळयाच्या नांवावयल्यान सुरु जाली.हे चळवळींत तेवफीक फिकरत,जनाब शहाबुध्दीन आनी जलाल साहिर हे कांय मुखेल साहित्यीक प्रतिनिधी आशिल्ले.तेवफीक हो गटांतलो सगळ्यांत श्रेष्ठ असो कवी महमद आकिफ,झिया गोकल्प. सालिह झकी.अहमद हाशिम,मुहंमद एमीन,रिझा तेवफीक,याह्या केमाल हे ह्याच काळांतले नामनेचे कवी,ओहरान सैफी ओरहॉन,फारुक नाफीज,चाम्लीबले,एनीस बेहिच कोरयुरेक,हालित फेहरी ओझनसोय ह्या कवींचे अक्षरगणवृत्तांचेर प्रभृत्व आशिल्लें.विसाव्या शेंकडयाच्या पयल्या अर्दांत मुहीब दृरानाज,अहमद हमदी तानापिनार,जाहीर सिदकी तांरजी हाणी उर्बेभरीत कविता बरयल्यो.नाझिम हिकमत रन हाणें मुक्तकाव्याक आरंभ करुन साम्यवादाचो पुरस्कार केलो.नेजीब फाजिल आनी बेहजेट नेजातिगिल हांच्या काव्यांनी जिज्ञासू वृत्ती दिसता.

बेदरी रहमी अय्युब ओगलू,ओरहान वेली कानिक,ओकताय रिफत,जाहित कुलेबी,सलाह बिरसेल हांची दुसऱ्या म्हाझुजा उपरांत एक पिळगी तयार जाली.1955 वर्सासावन नववा.डमयीन प्रवृत्तींची सुरवात जाली.इलहान बर्क,आतिला इलहान,तुरगुत उयर,एदीब जानसेवर ,जेमाल सुरैय्या हाणीं ह्या प्रवृत्तींचेर आदारीत काव्य लिखाण केलें.

शिनासी आनी ताचे वांगडी झियापाशा आनी नामिक केमाल हाणीं तुर्किंत कादंबरी आनी नाटक अशे नवे युरोवपी साहित्यप्रकार हाडले.1860 वर्सासावन शिनासीचे लेख नेमाळयांतल्यान उजवाडाक येवंक लागले.तेन्नासावन तुर्की गद्य साहित्याक नवो नेट आयलो.तुर्कींत पयलीं कारागोझ नांवाचें छायानाटय तशेंच ओर्ता ओयुनु नांवाचो उकत्या माटवांत जावपी नाटयप्रकार आशिल्लो.

शिनासीन शायर एव्हलेन मेसी ह्या नांवाचें पयलें आर्विल्लें नाटक लोकभाशेंत बरयलें.नामिक केमालचें वतन हें पयलें क्रांतिकारक नाटक 1873 वर्सा माचयेर आयलें.ताचें दुसरें एक इतिहासीक नाटक जुलालुद्दीन ख्वारझम शाह हें उर्दुंत अणकारीत जालां.अहमद वेफीक पाशान मोलियेर ह्या फ्रँच नाटककाराचे धर्तेचेर नाटकां बरयलीं,अलीबेग हाचें अय्यार हमजा हें नाटकूय मोलियेराच्या त्याच कादंबरी त्याच नांवाचे फ्रेंच कादंबरीवेल्यान अणकारीत केली.नामिकची इन्तिबाह ही तुर्कींतली पयली कादंबरी.1889 वर्सा उजवाडा आयिल्ली एकरेमची अरवा सेवदासी ही कादंबरी उल्लेख करपासारकी.

हमीद हाणें एशबर ,नेसतेरेम आनी दुखतरे हिंदू फिनतेन हीं नाटकां बयरलीं.दुखतरे हिंदू ह्या नाटकांत ताणें ब्रिटिशांनी भारतांत केल्ल्या छळवादाचें आनी अत्याचारांचें चित्रण बरयल्यो,हेच शैलीचेर हालिद झिया हाणें माइ आनी सियाह अशेक मामनु ह्यो दोन कादंबऱ्यो बरयल्यो.ताणें कांय लघुकथाय बरयल्यो.उमर सेयेफेदीन हो लेखक सुगम भाशेचो पुस्कर्तो आशिल्लो.

विसाव्या शेंकडयाच्या उत्तरार्धांत याकुब कदरी,रफीफ हालिद कराय,हालिद एदिब हाणीं आपल्या कादंबऱ्यानी अनातोलीयातले जिणेचें चित्रण केला.याकुब कदरी हाच्यो किरालिक कोनुक ,नुरबाबा आनी याबान ह्यो कादंबऱ्यो प्रसिध्द आसात.हालिदे एदिब हे कांदबरीकार लेखिकेन आपल्या सुरवातीच्या कादंबऱ्यांतल्यान राश्ट्रवादी चळवळीचें चित्रण करुन शिक्षीत बायलांचे प्रस्न हाताळळें.तिणें दोनेर –आयना,तशेंच इंगलीश कादंबरी क्लाऊन अँड हीझ डॉक्टर ह्यो कादंबऱ्यो बरयल्यो,रेशाद नूरी हाणें उंचेल्या दर्जाच्यो कादंबऱ्यो बरयल्यो.

कादंबरी प्रकाराचो विस्तार करपांत सबाहद्दीन अली आनी सइत फाईक हे मुखेल आसात,इइत फाईकच्या कथाझेल्यांत लुसुमसुझ आदम, कुम्पानिया, हवुजबाशी आनी आलेम दागिंदावर बिर यिलान ह्यो उल्लेख करपादारक्यो कादंबऱ्यो बरयल्यो. इहलान टारुस, केमाल ताहिर, टरहन केमाल,समीम कोजगोझ,जेंगीझ दागजी,यशर केमाल.तालिब अपायदीन,फकीर बायकुर्त, मेहमूद यकाल हे नवे पिळगेंतले कांय नामनेचे कादंबरीकार,सबोहेद्दीन एय्युब ओगुल आनी सलाह बिरसेल हे श्रेष्ठ दर्याचे आर्विल्ले निबंधकार,रुशेन एशरेफ हाची खबरेकार म्हणून आनी नुरुल्ला अताच हाची साहित्य समिक्षम म्हणून नामना आसा.विनोदी लेखकांभितर अर्जुमंद एकरेम,अझीझ नेसीम हांचो उल्लेख करचो पडटा.