दुर्बीण

दुर्बीण पयसुल्ल्या वस्तूंचें बारकायेन निरिक्षण करपाचें एक म्हत्वाचें साधन. आधुनीक दुर्बीण मुखेलपणान दोन तरांची आसा. प्रकाशीय (optical) दूरदर्शक आनी रेडीओ दूरदर्शक. प्रकाशीय दुर्बिणीचें मूळ ओक्लाच्या हारश्यांत मेळटा.

फाटभूंय

तेराव्या शेंकड्यासावन लघुनदरेदोश (short sight defect) अडचण पयस करपाखातीर अंतर्गोल भींग (concave lens) वापरतात. गॅलिलिओ हाणें आपली दुर्बीण मळबाकडेन घुंवडावंचे पयलीं, इ.स. 1608च्या सुमाराक हॉलंडांतल्या हॅन्स लिपरशे ह्या ओक्लांच्या दुकानदाराक दुर्बीणीचो अचकीत सोद लागलो. एकमेकांसावन कांय अंतराचेर दवरिल्ल्या दोन बहिर्गोल भिंगां बसोवन एक दुर्बीण तयार केली. उपरांत ताणें एके नळयेक दोन बहिर्गोल भिंगां बसोवन एक दुर्बीण तयार केली. उपरांत लिपरशे हाणें तयार केल्ले दुर्बिणीचो हॉलंड सैन्यांत खूब प्रमाणांत उपेग जावपाक लागलो. दुर्बिणीची नविदाद उपरांत सबंद युरोपभर पातळ्ळी. रोमांतलो प्रसिध्द शास्त्रज्ञ गॅलिलिओ (१५६४-१६४२) हाणें तिचें म्हत्व जाणून घेवन तातूंन सुदारणा करून एक दुर्बीण तयार केली. ती मळबाकडेन घुवंडावन तातूंत ताणें चंद्रावयलें दोंगर, सुर्याचेर आशिल्ले काळें दाग, उपग्रह, मळबांतल्या नखेत्रांची दाटाय आनी मळबांतल्या नखेत्रांची दाटाय आनी मळबांतल्यो हेर गजाली पळयल्यो आनी हेरांकय दाखयल्यो. उपरांत ताणें खूब दुर्बिणी तयार केल्यो. हातूंतल्यो दोन आयजय फ्लॉरेन्सांतल्या वस्तू संग्रहालयांत आसात. हातूंतल्यो दोन आयजय फ्लॉरेन्सांतल्या वस्तू संग्रहालयांत आसात. ताणें तयार केल्ले दुर्बिणींत पयसुल्ली वस्त ३२ पटींनी व्हड दिसता.

दुर्बिणींतल्या भिंगांमदलें वस्तूवटेन आसता त्या भिंगांक वस्तुभींग आनी भिंगांतल्यान पळयतात ताका नेत्रिका अशीं नांवां आसात. १६७०च्या सुमाराक इंग्लंडांत न्यूटन हाणें वस्तूभिंगांचे सुवातेर १५ सेंमी. व्यासाचो अंतरगोल हारसो वापरिल्लो. नेत्रिकाखातीर बहिर्गोल भींग वापरिल्लें. तातूंतल्यान पयसुल्ली वस्त ३८ पटींनी व्हड दिसताली. संवसारातली एक व्हड दुर्बीण अमेंरिकेंतले माऊंट पॅलमारचे वेधशाळेंत आसा. ताचो हारसो सुमार ५०१ मीटर व्यासाचो आसून हारशाचें वजन १५ टन आनी पुराय दुर्बिणीचें वजन ५५० टन आसा. १९४७ सावन तिचो वापर चालू आसा. हे दुर्बिणीपरस व्हड अशी सुमार ६ मी. व्यासाची दुर्बीण रशियेंतल्या उत्तर कॉकेशस पर्वताचेर १९७६त उबारिल्ली आसा. सतराव्या शेंकड्यांत जेन्ना दुर्बीण विकासमार्गाचेर आशिल्ली तेन्ना कंवची आनी तिचेसावन इश्ट शक्तीचीं भिंगां बसोवपाती तंत्रविद्या पुराय युरोप खंडात खूब फुडारिल्ली. ताका लागून सुर्वेच्यो सगळ्यो दुर्बिणी प्रणमनी प्रकाराच्यो आशिल्ल्यो.

वस्तुभिंगांचो मुखेल वावर म्हळ्यार पयसुल्ले वस्तूचें पडबींब निरिक्षकाच्या मुखार नितळ आनी लागीं निर्माण करप. पडबिंबाचे आकारमान व्ह जाय जाल्यार वसितूभिंगाचें केंद्रांतर व्हड आसूंक जाय. वस्तुभिंगाक लागून तयार जाल्लें पडबींब चड पर्जळीत जावपाखातीर चडांत चड उजवाड ह्या भिंगांतल्यान येवप गरजेचें. हाका लागून त्या भिंगाचें आकारमान व्हड आसूंक जाय.

कॅप्लर दुर्बीण

आयचे प्रणमनी दुर्बिणीचें स्वरूप योहानेस कॅप्लर (१५५१-१६२९) हाचो मुळावे कल्पनेप्रमाण रावलां. हातूंत दोनय भिंगां बहिर्गोल प्रकाराची आसतात. हे दुर्बिणींत पयसुल्ल्या बिंदूसावन आयिल्लीं किरणां वस्तुभिंगांचेर समांतर येवन पडटात. हाका लागून तिचें केंद्रप्रतलांत परतें पडवींव निर्माण जाता. तें पडबींब उजवाडाचीं किरणां एकठांय येवन जाल्लें आसता. वस्तुभींगांतल्यान गेलेउपरांत निमाणें पडबिंब परतें दिसता. मळबांतल्या गिऱ्याचो अभ्यास करपाखतीर हे दुर्बिणीचो खूब उपेग जाता.

पडबिंबाचें आकारमान वाडोवपाखातीर व्हड केंद्रांतरांचे वस्तुभींग वापरून चड लांबांयेची दुर्बीण तयार करपाची सर्त लागली. ल्हान दुर्बिणींत कागदाच्यो नळ्यो वापरताले. ३ ते ४ मी. परस पयस लांबाय वाडल्यार पत्र्याच्यो वा बांबूच्यो नळ्यो वापरतात.

कॅप्लर दुर्बिणींत पडबींब सादारणपणान परतें निर्माण जाता आनी दुर्बिणीची नळीय खूब लांब आसता. आजकाल मळबांतले गिरे आनी नखेत्रां हांचो अभ्यास करपाक आनी धर्तरेवयल्या पयसुल्ल्या वस्तूंक पळोवपाक चड करून कॅप्लर दुर्बिणीचोच चड उपेग जाता. मळबांतल्या जड वस्तूंचो अभ्यास करपाखातीर उपेग करतात ते दुर्बिणीक ज्योतीश दुर्बीण अशें (astronomical telescope) म्हण्टात. पार्थीव उपेगांत येवपी दुर्बिणीक कॅपलर दुर्बीण(Terrestrial telescope)म्हण्टात. पार्थीव दुर्बिणींनी सरळ पडबींब मेळचें म्हणून आनीक एक भींग बसयतात.

लोलकी व्दिवनेत्री दुर्बिणींत एकसारक्यो दोन दुर्बिणी तांचें अंतर समांतर दवरून जोडिल्ल्यो आसतात. दोन नेत्रिकांतलें अंतर मनशाच्या दोळ्यांमदल्या अंतराइतलें आसता. निरिक्षण करपी व्यक्तीचे गरजेप्रमाण तें चड-उणें करपाक मेळटा . हे दोन दूरदर्शक दोनय दोळ्यांक लावन एकाच द्खाव्याचें दोन. दोळ्यांनी एकाच वेळार निरिक्षण करपाक मेळटा. जण एका दूरदर्शकांत दोन-दोन पोरो लोलक बसयल्ले आसतात. हाका लागून निमाणें पडबींब सारकें मेळटा.

परावर्तन दुर्बीण

हातूंत वस्तुभिंगाचे सुवातेर अंतर्गोल हारसो वापरतात ही कल्पना न्युटन हाणें चालींत हाडिल्ली. उपरांत स्कॉटीश गणिती जेम्स ग्रॅगरी(१६३८-७५) हाणें हारशाचे दुर्बिणीची नवी रचणूक मांडली. तातूंत एके नळयेच्या अन्वस्ताकार हारसो दवरून ताच्या मदल्या भागार ल्हानसो बुराक मारून ताच्या तोंकार एक नेत्रभींग दवरतात. हारशाक लागून हांगा पयसुल्ल्या वस्तूंचें पडबींब तयार जाता. तांतूतल्यान मुखार गेल्ले किरण विवृत्ताकार हारशाचेर पडटा. थंयच्यान परावर्तीत जावन हांगा दुसरी प्रतिमा तयार जाता. एन. कॅसेग्रेन हाणें १६७२त मांडिल्ले येवजणेंतले दुर्बिणीत असोच एक अन्वस्ताकार हारसो आसता. न्यूटनान परावर्तक दुर्बीण तयार करून ताणें बृहस्पतीच्या उपगिऱ्यांच्या आनी शुक्राच्या धन्वाकाराचें निरिक्षण केल्लें. परावर्तन दुरदर्शी पांच प्रकारांचे आसतात.

1. प्रायम-फोकस दुर्बीण
2. न्यूटन दुर्बीण
3. कॅग्रेसन दुर्बीण
4. ग्रॅगरीयी दुर्बीण
5. काउड(coude)दुर्बीण

ह्या सगळ्या दुर्बिणींनी विवृत्ताकार हारसो आसता.

प्रणमनी दुर्बिणीची उदरगत (विकासचाल) चालू आसतानाच परावर्तीनी दूरदर्शकांची निर्मिती इंग्लंडांत ल्हव-ल्हव चालूच आशिल्ली. १७२२त उल्लेख करिसारकी पयलीं परावतनी दुर्बीण जॉन हेडली हाणें तयार केली. तांबें आनी कथील ६८.३२ ह्या प्रमाणांत कडोवन एक नवो मिश्रधातू ताणें तयार केलो. ताचेपासून १५ सेंमी. छिद्र व्यासाचो सुमार २ मी. केंद्रांतराचो अन्वस्ताकार हारसो तयार केलो. ह्या दूरदर्शकांत न्यूटन हाची पद्दत ताणें वापरिल्ली. उपरांत परावर्तनी दुर्बिणींत सुदारणा जायत गेली. परावर्तनाच्या वेळार लागीं-लागीं ४०% उजवाड फुकट वता म्हणून मुखेल हारसो मातसो वांकडो दवरपाची कल्पना हर्शेल हाणें काडली. उपरांत १८५०त युस्टूश लिबीक हाणें कंवचेचेर धातूचो पातळ लेप दिवन रसायनिक प्रकिया सोदून काडली. हो लेप सुळसुळीत आशिल्ल्यान उजवाडाच्या परावर्तनाचें प्रमाण खूब वाडलें. १९३० उपरांत जॉन स्ट्रॉय हाणें कंवचेचेर अॅल्युमिनियमाचो लेप दिवपाची प्रक्रिया सोदून काडली. आयज संवसारांतली सगळ्यांत व्हड परावर्तनी दुर्बीण ६ मी. छिद्रव्यासाची आसा.

खंयचेय वस्तूचें खूब वेळ निरिक्षण करचें आसत जाल्यार, दुर्बिणीक वेवस्थीत एके सुवातेर थीर बसोवंची पडटा. ल्हान दुर्बीण खंयचेय सुवातेर सहजपणान हालोवपाक मेळटा. व्हड दुर्बीण जड आशिल्ल्यान तिचें आरोहण करचें पडटा. नखेत्रां आनी गिरे हो सूर्य आनी धर्तरेप्रमाण वाटकुळाकार कक्षांतल्यान भोंवत आसतात. हाका लागून खंयच्याय नखेत्रांचें वा गिऱ्याचे खूब वेळ निरिक्षण करतना दुर्बीण एकसारकी घुंवता तशी दवरची पडटा. उदग्र अक्षाभोंवतणीं वयर-सकयल करपाक मेळटा. रशियेंत बसयल्ल्या नव्या ६ मी. छिद्रव्यासाचे दुर्बिणीचें वजन चड आशिल्ल्यान तिका एके सुवातेर आरोहण केले उपरांत हे रचणुकेंत कांय बदल करून विषुववृत्तीय आरोहणाच्यो इंग्लीश आनी जर्मन अशो दोन पद्दती चालींत आयल्यात.

सुर्याचेर पातळिल्ल्या कुपांच्या आविश्काराचो अभ्यास करपाखातीर हेल आनी जी.डब्ल्यू. रिची हाणीं 'यर्कीझ' वेधशाळेंत उपकरण तयार केलें. ह्या प्रकल्पाखातीर अर्थीक आदार हाडून दिवपी, हेलन स्नो ह्याच्या नांवावयल्यान ह्या उपकरणाक 'स्नो दुर्बीण' अशें नांव पडलें. हाच्या आदारान सुर्याचो वर्णपट आनी वेगवेगळ्या वर्णवळीच्या उजवाडांत सूर्याचीं छायाचित्रां बेसबरीं घेवपाक मेळटात.

स्नो दुर्बिणींतली मुखेल नळी क्षितीज समांतर उरिल्ल्यान सुर्याचे उश्णतायेचो तिचे कार्यक्षमतायेचेर वायट परिणाम जाता. ते खातीर धा ते पंधरा मीटर उंचायेच्या मनोऱ्याचेर एक स्टिसस्टॅटचो हारसो बसोवन ताचेवयल्यान परावर्तीत जावपी सूर्यकिरण एके उदग्रनलिकेंतल्यान सकयल घेवप जाता आनी उपरांत तें वर्णपटलेखकाचे धारेर पडटा. ह्या उपकरणांतल्यान चड स्पश्ट वर्णरेशा मेळूंक पावता. अशी दुर्बीण तमीळनाडूंतले कोडाकॅनाल वेधशाळेंत आसा.

जमनीवयल्यान दूरदर्शकाचो वापर करपांत कांय तोटे आसात. जमनीवयलें वातावरण, मळबांतलीं कुपां आनी हेर तत्सम आडखळींक लागून मळबांतलें निरिक्षण करपाची दुर्बिणीची क्षमताय उणी जाता. तेखातीर कृत्रीम उपगिऱ्याचेर दुर्बिणी बसोवन मळबांतल्या घडणुकांचो अदमास घेवपाच्या उद्देशान अवकाश दुर्बिणीचो वापर करप चललां.