दूद

दूद हें प्राणवर्धक, सगळ्या प्राण्यांक आत्मसात जावपी, कुडीचें तशेंच मनाचें बलवर्धक, बुद्दीक हितकर, श्रमहर, दोशशामक, रोगनाशक, अशें दुदाचें वर्णन आयुर्वेदांत मेळटा. स्तनी प्राणी, भुरग्याक जल्म दितात त्या काळात (जल्माच्या कांय दीस पयलीं आनी कांय दीस उपरांत) स्त्री प्राण्यांच्या स्तनांत पातळ द्रव पदार्थ आपसुकूच निर्माण जाता, ताका दूद म्हण्टात. हो द्रव पदार्थ जल्माक येवपी भुरग्याचें, सुर्वेच्या काळांतलें सभावीक अशें पोशण करपी पुर्णान्न आसता. स्त्री स्तनी प्रण्यांमदीं निर्माण जावपी दुदाचें प्रयोजन जरी नवजात भुरग्याच्या पोषणाखातीर आसलें तरी, मनीसप्राणी सोडून, हेर स्तनी प्राण्यांच्या ज्यादा दुदाचो उपेग नवजात भुरग्यावांगडाच हेरांकूय एक आहार म्हणून जाता.

इतिहास

दुदाचो अन्न म्हणून वापर केन्नासावन सुरू जालो हेविशीं निश्चीतपणान सांगप कठीण आसलें, तरीय खूब आदींसावन लोक दुदाचो अन्न म्हणून वापर करताले हाची गवाय मेळटा. आदांवाचो भुरगो आबेल हाणें देवदुतांक दूद दिल्ल्याचो उल्लेख बायबलांत मेळटा. 6000 वर्सांपयलींच्या सुमेरिया संस्कृतीच्या काळांतल्या कोरीव आनी चित्रकलेच्या कामांत दूद काडपाचो संकेत दिवपी चित्रां मेळटात. वैदिक आनी संस्कृत वाङ्मयांत दूद आनी दूदापसून जावपी जिनसांचो उल्लेख मेळटा. महाभारतांत श्रीकृष्ण, गवळणी आनी लोणी हांचो प्रामुख्यान उल्लेख मेळटा. प्राचीन ग्रीक आनी रोमी लोक दुदापसून जावपी लोणयाचो वापर घायांचें वखद आनी केंसांक लावपाचें तेल म्हणून करतालें. तुपाचे दिवे वापरपाची पद्दत 15 व्या शेंकड्यामेरेन बऱ्याच देशांनी चालू आशिल्ली.

दुदाचे घटक

दुदाक पुर्णान्न म्हळां कारण तातूंत भुरग्यांच्या पोशणाखातीर लागपी सगळे आहार घटक संतुलीत प्रमाणांत आसतात. उदक, प्रथिनां, चरबी, कार्बोहायड्रेट, क्षार पदार्थ, जीवनसत्वां, एन्झायमां, फॉस्फोलिपिड, क़लेस्टॅरॉल, रंगद्रव्यां अशा घटकांचो दुदांत आस्पाव आसता. पयलें पांच घटक चड प्रमाणांत आसतात जाल्यार उरिल्ले घटक उण्या प्रमाणांत आसतात. प्राण्यांच्या जातींप्रमाण ह्या घटकांचें प्रमाण चड-उणें आसता. तशेंच एकेच जातीच्या पूण विंगड विंगड वाठारांतल्या प्राण्याच्या दुदांतल्या घटकांनी थोडो-भोव फरक दिसता. अशें जरी आसलें तरी ते-ते जातींतल्या भुरग्याच्या पोशणाक तें तें दूद उपयुक्त अशें आसता.

चरबी(Fats) आनी संयोजी पेशींतूच दुग्धवाहक नलिका आनी दूद निर्माण जाल्ले दुग्धकोश शिंपडिल्ले आसतात. गुरवारपणांत स्त्रीमदजन (Oestrogen) गर्भरक्षक (Progesterone) हीं हार्मोनां दुग्धस्त्रावक घटकांची वाड जावपाक मदत करतात. स्तन वाडीच्या प्रमाणाचेर दूद निर्माण जावपाचें थारता. गुरवारपणांत सुरू जाल्लें अल्प दुग्धस्त्रवणाचें प्रमाण बाळंटेरा उपरांत चड जाता. पोषग्रंथीच्या दुग्धस्त्रावक आनी हेर हॉर्मोनांचें स्त्रवण मेंदवांतलो अधोथॅलॅमस हो भाग नियंत्रीत करता. गरज पडटा तेन्ना दुग्धस्त्रावक हॉर्मोनांचें उत्पादन करप आनी गरज नासताना उत्पादन आडावप हाचेर ह्या भागाचें नियंत्रण आसता. बाळंटेरा वांगडाच दूद पाझरतपाक सुरवात जाता. सुर्वेचे दोन-तीन दीस उण्या प्रमाणांत आनी उपरांत नेमान दूद गळूंक लागता. दुदाचें उत्पादन णव ते अठरा म्हयन्यांमेरेन चलता. सर्वसादारणपणान दर दिसाक एक ते देड लिटर दूद तयार जाता आनी सादारणपणान भुरग्याक 850 मीली. दूद पुरो आसता. जेन्ना भुरगें दूद पिता तेन्ना दुग्धकोशांतलें दूद भायर पडपाक आनी दुग्धस्त्रवणाचेर नियंत्रण दवरपाक आपशींच मदत जाता.

सर्वसामान्यपणान गाय, म्हस, बोकडी, मेंढरी, घोडी, उंटीण आनी याक ह्या मनशाळिल्ल्या प्राण्यांच्या दुदाचो वापर करप जाता. तातूंतले तातूंत गाय, म्हस हांच्या दुदाचो वापर चड प्रमाणांत करप जाता. बोकडी आनी मेंढरेच्या दुदाचो वापर स्विकार सगळेकडेनूच जाता आसलो तरी ताचें उत्पादन प्रमाण खुबूंच उणें आसता. उंटिणीचें दूद चड करून उंट पाळप्यांमदींच वापरप जाता. तशेंच याकाचें दूद हें प्राणी मेळपी दोंगरी प्रदेशांतले लोकूच वापरतात. घोडयेचें दूद आसा तशेंच वापरिनासताना ताचेर प्रक्रिया करून हेर पदार्थांवांगडा वापरप जाता.

दुदाचे पदार्थ

नीज रूपांतल्या दुदाचो वापर जसो जाता तसो तो दुदापसून तयार जावपी खाणाखातिरूय जाता. लोणी, मलय, तूप, धंय, ताक, खवो, चीज, आयस्क्रीम, लस्सी, पोस, खीर-पायस, संदेश, रसगुल्ले, पनीर, कलाकंद, बासुंदी, श्रीखंड, पेडे, चॉकलेटी, बिस्कुत्यो, बर्फी, कुंदो, सारकिल्ल्या गोडशाखतीर दुदाचो वापर करप जाता. दुदाचेर प्रक्रिया करून दुदाचो पिठो तशीच दुदाची पेस्ट करून सीलबंद डब्यांतल्यान विक्री करप जाता. मूळ रुपांतलें दूद हातूंत घटकांच्या प्रमाणांत फरक उरता.

दूद वेवसाय

भोवतेक सगळ्याच राश्ट्रांतलो हो एक म्हत्वाचो आनी गरजेचो वेवसाय. रशिया, अमेरिका, फ्रांस, न्यूझीलंड, ऑस्ट्रेलिया, जर्मनी, पोलंड, ब्रिटन, इटली, कॅनडा, डॅनमार्क बे देश दूद उत्पादनांत आघाडेचेर आसात. वट्ट उत्पादनांत गायच्या दुदाचो व्हड वांटो(80% ते 85%) आसा. बाकीचें दूद हेर जनावरांचें आसता. विज्ञानाचे उदरगताचो दूद वेवसायाच्या विकासाक खूब हातभार लागलो. येरादारीचीं साधनां आनी दूद सांबाळून दवरपाच्या फ्रिज्या सारकिल्ल्या साधनांक लागून दुदाची पयसमेरेन आनी चड काळमेरेन येरादार करप सोंपें जालें. दुदाळ अशा गायी-म्हशींचें शास्त्रीय प्रजनन, कृत्रिम वीर्य सेचन, दोन वितांमदलें अंतर-आकुंचन, जनावरांचें खावडींत आनी एकंदर आहारांत जाल्ली सुदारणा, जनावरांचे संसर्गजन्य रोग-निर्मुलन ह्या सगळ्यांच्या सामुदायिक आदारान दूद उत्पादनांत विक्रमी भर पडत रावली. दूद आनी दुदापसून तयार केल्ल्या खाणांच्या वापरांत जाल्ली वाड हाचो दूद-उत्पादन वाडीक आदार मेळत गेलो. संवसारांतल्या भोवतेक लोकांक प्रिय आशिल्ल्या च्या आनी काफी ह्या पेयांखातीर दुदाचो वापर सर्रासपणान करप जाता.