देव

देव शब्द 'दिव' धातूवयल्यान जाला. पाणिनीय धातुपाठांत दिव् धातूचे 'क्रिडा, बिजीगीषा, व्यवहार, द्युति, स्तुति, मोद, स्वप्न, कान्ति, गति इतलें अर्थ दिल्यात. म्हणजेच 'प्रकाशप, चकचकप, आनंदीत आसप, जंय संभवता तो 'देव' अशें म्हणूं येता. यास्कान ह्या शब्दाची व्युत्पत्ति दिल्या ती अशी - 'देव : दानात् वा दिपनात् वा द्योतनात् वा / द्युस्थानो भवति इति वा /यो देव : सा देवता' = दान दिवप, चकचकप, प्रकाश दिवप अशा अर्थाच्या 'द, दीप, वा द्युत' ह्या धातूंपसून देव शब्द तयार जाला. द्युलोकांत रावतात म्हणून देव. ह्या सगळ्यांचो निश्कर्श इतलोच - अलौकीक देह धारण करपी एक वर्ग म्हळ्यार देव.

देवाविशींच्यो कल्पना

ह्या देवांकडेन एक दिव्य तेज आसा, सुमाराभायर बळगें आसा. ही शक्त सगळ्याक अदृश्य जावन आसा. भक्ताली श्रध्दा, भक्तीवयल्या पांवड्यार पावली जाल्यार ताका ती दृश्य रूपांतय दिसता. आपलेकडेन आशिल्ले दिव्य शक्तीन देव भक्ताच्यो उपासकांच्यो इत्सा पुराय करता आनी ताचें जीवन भंयविरयत करता. देव अदृश्य रूपान भक्ता म्हऱ्यांत रावता आनी ताका सांबाळटा अशी मनशाची कल्पना आसा.

आपलें दीसपट्टे जिणेंतल्यो कांय विलक्षण गजाली पळयल्यार मनशाक सुरवातीच्या काळांत अलौकीक तत्व मानपाची गरज भासली आनी हाकाच मागीर 'देव' अशें नांव मेळ्ळें. हें देव तत्व सुरवातीच्या काळांत भंयातल्यान निर्माण जालां, अशें म्हण्टात. सैमांत ज्यो भंयकर गजाली घडटाल्यो त्यो पळयतना मनशाक दिसलें, ह्यो गजाली करपी कसली तरी व्हड शक्ती आसपाक जाय. देखून हे व्हड शक्तीमुखार आमी कांयच करूंक शकचे नात, म्हणून ताचे फुडें मनीस नम्र जालो. ताणें आपलें माथें ते व्हड शक्तीमुखार बागयलें आनी नमळायेन ताची प्रार्थना केली. हातूंतल्यान देव कल्पनेचो उदय जालो.

ऋग्वेदांत तेत्तीस देव मुखेल मानल्यात. हातूंतले इकरा मळबांत, इकरा धर्तरेचेर आनी इकरां उदकांत आसात अशें म्हळां. कांयकडेन इकरा सर्गांत, इकरा अंतरिक्षांत म्हळ्यार मळबांत आनी इकरा धर्तरेचेर आसात अशें म्हळां.

वेदांत केल्ल्या वर्णनाप्रमाण देवांचे विशेश अशे गूण उणेच दिसतात. सगळ्या देवांचे चडशे प्रभाव सारकेच आसात. द्युलोकांक आदार दिवप, धर्तरेची स्थापना करप, तिका थीराय दिवप आदी देवांच्या गुणांक लागून एक देव दुसऱ्या देवासारको दिसपाचोय संबंद आसा. कारण दोगांयचे गूणधर्म आनी सभाव सादारण एकूच आसतात. आपआपले इश्टदेवतेचें स्तवन करताना तांचें तांचें महात्म्य अदीकतायेन वर्णन केलां आनी त्या वेळार हेर देवांक उणें लेखपाचो यत्न जाला. अशी स्थिती ऋग्वेदांत दिसता.

देव मुळांत अमर नाशिल्ले हेवूय विचार ऋग्वेदांत दिसतात. शतपथ ब्राम्हणांत आनी ऐतरेय ब्राम्हणांत इंद्र, अग्नी आनी प्रजापती ह्या व्हड देवावांगडा सगळ्या देवांक मरण आशिल्ले अशें मानला. सवित्यान, अग्निन आनी सोमान देवांक अमरत्व दिलां अशें ऋग्वेदांत म्हळां. ब्रम्हचर्य आनी तप करून देवांनी मरणाचेर जैत मेळयलां अशें अथर्ववेदांत सांगलां. पुराणीय देवांक अमर मानलां. पूण कल्पांतांत ताचें अमरत्व सापेक्ष मानलां म्हळ्यार श्रेश्ठ देवांचे अपेक्षेन हेर देवदेवता नश्ट जातात अशी पुराणांनी कल्पना आसा. देवांचें अस्तित्व सिध्द जातकच देव खंय रावतात हो प्रस्न उपरासलो आनी मागीर सहज कल्पना जाली, देव मळबांत रावता. देवांचें अस्तीत्व धर्तरेचेर दिसना आनी देव प्रत्यक्ष धर्तरेचेर रावनात म्हणून एक वेगळी कल्पना करची पडली आनी ती कल्पना म्हळ्यार सर्गलोक.

देवाचें प्रकार

देवांचे प्रकारूय लोकांनी तयार केलें.

1. अमूर्त देव : हाचे दोन प्रकार आसात. पयल्या प्रकारांत भावनात्मक, काम, मन्यू, श्रध्दा तशेंच अदिती, दिती येतात. अदिती, दिती हांचें ऋग्वेदाच्या उत्तर काळांत मुर्तीकरण जालें. म्हळ्यार तांच्या आकाराची कल्पना तयार जाली. दुसरे तरेत धातू, त्वष्ट्ट आदी येतात. हे देव 'तृ' प्रत्ययांत आसात म्हणून ह्या प्रकाराक तृप्रत्ययांत वर्ग अशें म्हण्टात.
2. पुरुषदेव : हातूंत मरूत, वरूण, इंद्र, अग्नी, विष्णु, रूद्र, प्रजापति, सूर्य, विवस्वान, अश्र्वी, सोम, मित्र, पूषा आदित्यगण पर्जन्य आदी.
3. स्त्रीदेव : उषा, धर्तरी, आप, सरस्वती, रात्री, वाक्, पृष्णी, इळा, राका, सिनीवाली, कुहू, सूर्या, इंद्राणी, रूद्राणी आदी.
4. जोड देव : वेदीक उपासनेंतलो आनीक एक प्रकार म्हळ्यार मूळ वेगवेगळे आशिल्ले देव एकठांय हाडून जोडदेव कल्पून तांची स्तुती करप.अशो कांय देवता वेदांत मेळटात. मित्रा-वरुण,इंद्राग्नी,इंद्रा-वरुण,इंद्र-वायू, द्यावा-पृथिवी, सोमा-पूषणा, अग्नी-षोम, अग्नी-पर्जन्या, पर्जन्याव्राता, उषासा-नक्ता आदीं.
5. कांय पंगडात्मक देव आसात. सगळ्यांत व्हड पंगड मरूत देवाचो. ऋग्वेदांत ह्या पंगडाचो आंकडो दोन तरांनी दिला. 21 वा 180 रुद्रगणांची संख्या 11 आसा. आदीत्य हो पंगड 7, 8 वा 12 देवांचो मेळून जाता. हे भायर आंगिरस आनी ऋभूंचोय पंगड आसा.

पुराणकाळांत कांय वैदिक देवतांक उणेंपण आयिल्ले दिसता. देखीक, वरूण देवाक आशिल्ले व्हडपण वचून सामान्य जलदेवतेचें स्वरूप प्राप्त जालें. इंद्राक वेदांत खूब म्हत्व आसलें, पूण पुराण काळांत विष्णुक व्हडपण येतकच इंद्राचें म्हत्व उणें जाल्लें. ताची पुजाय कांय विशिश्ट प्रसंगांनीच करताले. कांय वैदिक देव पुराणकाळांत दिशांचे धनी जाले आनी तांकां तितलेंपुरतेंच म्हत्व आयलें. तेच वांगडा वैदिक विष्णु आनी रुद्र हांचें म्हत्व वाडलें. कांय देवांच्या संबंदान नव्यो कल्पना उदयाक आयल्यो. कांयच्या सामर्थ्याचेर आनी सत्तेचेर मर्यादा पडली. कांय देव व्हड व्हड देवतांनी विलीन जाले. अवताराच्या आनी गुरूच्या रुपान कांय देवांनी मनशांक तत्वगिन्यानाचो उपदेश केलो. देखीक : भगवद् गीता, रामगीता, अवधूतगीता, गणेशगीता, देवीगीता आदी.

पंचायतन कल्पना

पुराणांत पंचायतन देवांक म्हत्व दिलां. विष्णु, शिव, शक्ती, गणपती आनी सूर्य अशे हे पांच देव. विष्णुक पिरीणांनी नित्य, अजन्मा असो निर्मळ परब्रम्ह स्वरूपांत मानला. अर्थांत, विष्णुपद हें सगळ्यांत व्हड पद. वैदिक काळांत रूद्र - शिव हाका जितलें म्हत्व आशिल्ले ताचेपरस चड म्हत्व ताका पुराण काळांत मेळ्ळें. सद्या शिव हाका विष्णुचे बरोबरीन पुजतात.

देवी म्हळ्यार शक्तीदेवता वा जगदंबा. मुळांत ती धर्तरेचें प्रतीक ह्या स्वरूपांत वावुरताली. तिगेलीं खूबशीं उग्र आनी भयंकर रुपां आशिल्ली. पुराणकाळांत तिच्या सगळ्या रुपांचें उन्नयन जालें आनी तांचो पंचदेवतांनी आस्पाव जालो. गणपति ह्या देवाचें मूळ रूप ऋग्वेदांत ब्रम्हणस्पतीच्या रुपान दिसता. पुराणांत तो शिवाचो पूत जालो देखून ताका शिवाच्या घराण्यांत दाखल केल्लो. विघ्ननाशक आनी ज्ञानदातो म्हणून ताका पुराणांत स्वतंत्र प्रतिश्ठा मेळोवन दिल्या. सूर्य हो वैदिक देव. ताची उपासना वेदांत सांगिल्ली आसा. पुराणांनी हाचोय पंचदेवतांमदीं आस्पाव करून घेतला. हेभायर लक्ष्मी, सरस्वती, काली, दत्तात्रेय आदी देवतांकय पुराणकाळांत म्हत्व दिलां. हेभायर इश्टदेव, कुलदेव, ग्रामदेव, स्थानदेव आदी देवांचे आनीकय प्रकार आसात.