देवी संप्रदाय

देवी संप्रदाय भारतांत देवतेचे उपासनेचे नदरेन जे पंथ वा संप्रदाय निर्माण जाले, तातूंत देवी वा शक्तीपुजक वा मातृदेवतापुजक संप्रदाय हो खूब पुर्विल्लो आनी सर्वव्यापी आसा. देवताशास्त्रांत पंचदेव उपासनेक मुखेल सुवात आसा. निर्गूण वा निराकार परतत्वाचें सगूण वा साकार प्रतीक कल्पून ताची भक्ती करप वा कृपेचे अपेक्षेन पुराय जिवीत ताच्या पुजन-किर्तनांत घालोवप, ही पद्दत भारतीय भक्ती मार्गाचें खाशेलपण. भक्तीमार्गांत कितल्योश्योच देवता आसात. पूण विष्णु, शिव, सूर्य, गणपती आनी देवी हांची पुजा आनी भक्ती व्यापक प्रमाणांत जायत आसता. देवता आनी शक्त हांची ल्हव ल्हव उदरगत जायत गेली आनी ह्या विकासक्रमांत शक्तीक देवत्व प्राप्त जालें. हे शक्तीकूच तिच्या असामान्य तेजाक लागून 'देवी' हें नांव पडलें. अर्थात देवत्वाच्या दादल्या तत्वाक आनी बायल तत्वाक वेगळावपी ओळ बरीच अस्पश्ट आसा.

व्युत्पत्ती

'दीव्यती इति देवी' अशी देवी शब्दाची व्युत्पत्ती सांगतात. 'खेळप' असोय 'दिव्' धातूचो अर्थ आसा. तेप्रमाण अनंत कोटी ब्रम्हांडाच्या सृश्ट - स्थिती - लय रूपाची क्रिडा देवी करीत आसता, असो अर्थ जातलो. हेर देवांप्रमाणूच परापरशक्तीन भुतांच्या पालनाखातीर आनी दुश्टांच्या संहाराखातीर वेगवेगळे 'अंशावतार' धारण केले. धर्माचे दुस्मान आशिल्ल्या कितल्याश्याच राकेस फुडाऱ्यांचो नाश करून देवीन देवांची आनी आपल्या भक्तांची राखण केली, अशें म्हण्टात. तिचे अवतार प्रसंगाप्रमाण सात्विक, राजस आनी तामस स्वरूपाचे आसात. तेप्रमाण तिचीं लोकीक नांवाय वेगवेगळीं दिश्टी पडटात. 'दुर्ग' नांवाच्या राकेसाक मारिल्ल्यान ती 'दुर्गा' जाली. 'महिषासुराक' मारून ती 'महिषासूरमर्दिनी' जाली. चंड - मुंडाचो वध केल्ल्यान तिका 'चामुंडा' हें नांव पडलें. ह्यो राकेसांच्या वधाचो काणयो मुखेल करून 'सप्तशती', 'देवी भागवत', 'ब्रम्हांडपुराण', 'ब्राम्हवैवर्त पुराण' ह्या पुराणग्रंथांनी आनी जायत्या तंत्र ग्रंथात आयल्यात. देवीचें कार्यस्वरूप सामूहिक तेजाचें आसा.

मूळ देवीचो वास 'मणिद्वीपा'त आसा, थंय ती पांच देवतांच्या शींवासनाचेर विराजमान जाल्या, हे भुवनेश्वरीतूच स्वताच्यो कांय अंश - शक्ती तीन मुखेल देवांक दिल्यो, अशें देवी-भागवतांत सांगलां. महासरस्वतींत सत्वाचें, महालक्ष्मींत रजरसचें आनी महाकालीत तमसचें प्राबल्य आसता. ताका लागून देवीचे मुर्तींतूय फरक जाला. संप्रदायाप्रमाण सरस्वती हंसवाहक आशिल्ली. धवें लुगट न्हेशिल्ली आनी वीणा - पुस्तक धारण केल्ली आसा. महालक्ष्मी कमलासना, शंखचक्रगदा धारण केल्ली आसा. महाकाली श्मशानवासिनी, नरमुंडमाळो धारण केल्ली, हातांत खड्गशूल घेतिल्ली आनी क्रूर आसा. त्रिगुणांच्या सापेक्ष आविर्भावक लागून संवसारांतल्या सगळ्या वस्तूंनी देवी साररूपान वास करीत आसता. 'सप्तशती'त तीन देवतांचीं ध्यानां दिल्यांत. सादारणपणान देवीच्यो मुर्ती भारतांत ह्याच स्वरूपाच्यो घडयतात.

पुराणांतल्या उल्लेखांवयल्यान देवी उपासनेचे दोन संप्रदाय स्पश्टपणान दिसतात. वैदिक आनी तंत्रीक. वैदिक संप्रदायाची उपासना ही दोन स्वरूपांची आसा : बाह्य आनी आंतर. बाह्य उपासना म्हळ्यार न्हाण, गंध, पुष्प हे उपचार करून पुजा; आंतर म्हळ्यार मानसिक पुजा, ध्यान आनी जप. बाह्य उपासनेंत सगळ्यांत म्हत्वाचो भाग नवरात्रासारक्या व्रतांचो आसा. देवी भागवतांत नवरात्र होम, देवतेची पुजा, कुमारी पुजा ह्या विशयांचें सविस्तर वर्णन आयलां. वैदिक आंतर उपासनेंत गायत्री उपासना आसा. हें सगळें उपासनेचें स्वरूप सौम्य आसा. पूण बाह्य उपचारांत पशुवधाचें विधान कांय ग्रंथांनी सांपडटा. तें स्वरूप उग्र आसा.

तंत्रीक संप्रदायांत कुंडलिनी जागृत करून शक्ती आनी शिव हांचो एकचार सादप, हो खूब म्हत्वाचो भाग आस्पावला. चडशा सगळ्या तंत्रग्रंथांनी आनी सौंदर्यलहरी ह्या स्तोत्रग्रंथाचे टिकेंत हाची विस्कटावणी केल्ली दिश्टी पडटा. ही साधना खूबच सूक्ष्म आनी कश्टसाध्य आसा. हे कुंडलिनी साधनेचो प्रचार वैश्णव, शाक्त, शैव आनी नाथ संप्रदाय तेचप्रमाण बौध्द संप्रदाय, जैन संप्रदाय, सिध्द पद्दत ह्या वैदिकेतर संप्रदायातूच बरोच जाल्लो. हठयोगाच्या प्रवर्तकांनी कुडींत स चक्रां मानल्यांत. मूलाधार, स्वाधिश्ठान, मणिपूर, अनाहत, विशुध्दी आनी आज्ञा ह्या चक्रांनी देवी बीजरूपान वा भूततत्त्वरूपान अधिश्ठीत आसता. कुंडलिनी सुप्तावस्थेंत स्वाधिश्ठान चक्राचेर साडेतीन वेटोळीं करून रावता. ह्या साधनसंप्रदायाक 'कौल संप्रदाय' अशें म्हण्टात.