दोंगर

देवनागरी

Romi

दोंगर एका थरावीक उंचायेचो आनी सदळश्या कोनाच्या आकाराचो भूभाग. पायाकडे रूंद पसरट आशिल्लो भूभाग माथ्यांकडेन निमुळटो जायत वतां. 1000 मीटर आसची असो संकेत आसा. व्हड दोंगराक पर्वत म्हण्टात. ल्हान दोंगराक दोंगुल्ली म्हण्टात. दोंगराच्यो वा पर्वताच्यो रांको आसतात. तांका दोंगर रांको वा पर्वतावळीं म्हण्टात. बऱ्याच पर्वतावळींच्या चोम्यांक पर्वत समूह म्हण्टात. उदकां वयल्या भूखंडा प्रमाणच उदकांपोंदच्या समुद्र खरीर (सागरतळ) दोंगराच्यो रांगो आसात. अटलांटीक महासागरांतलीं मध्य अटंलाटीक ही दर्यापोंदचीं पर्वत श्रेणी आसा. दर्यापोंदच्या कांय पर्वतांची शिखरां उदकाच्या थरांपोंदा कांय अंतराचेर आसता तर कांय शिखरां उदका थरावयर पाविल्ली आसतात.

Mount Everest, the highest peak on Earth

Chimborazo, Ecuador. The point on Earth's surface farthest from its center.

Aiguille du Dru in the French Alps

The Matterhorn, Swiss Alps

Peaks of Mount Kenya

Jeff Davis Peak seen from the glacier-carved summit of Wheeler Peak, Nevada

धर्तरेच्या कट्ट्यांत आनी कट्टयांपोंदच्या भुगोलीक हालचालींच्या परिणामातल्यान वेगवेगळ्या तराचें दोंगर निर्माण जाल्यात.

दोंगराचें प्रकार

ज्वालामुखी दोंगर

धर्तरेच्या पोटांतलो शिलारस (लाव्हा) वाट मेळटा तसो धर्तरेचें कट्टें फोडून भायर सरता. शंकुच्या आकाराची ही शीलारसाची रास थंड पडटकच तिचें रूपांतर दोंगरांत जाता. जपानातलो फुजियामा, इटलींतलो व्हीस्यूव्हीयस, अर्जेटिंनातलो अॅकेग्वाया, मॅक्सिकोंतलो पॅरिकुटिन, हवाई बेटावेलो बावुनालेवा हे ज्वालामुखीपसून तयार जाल्लें मुखेल पर्वत आसात.

घुमटी दोंगर

धर्तरेच्या कट्टयातलें हालचालीक लागून वा ज्वालामुखीच्या फोर्सान धर्तरेचो भाग वयर उखलून घुमटा आकाराचो उंचवटो निर्माण जाता. अशा दोंगराक घुमटी दोंगर म्हण्टात. उत्तर अमेंरिकेंतलो हेन्री पर्वत दक्षिण डकोटांतलो ब्लॅक हिल्स दोंगर ह्यो घुमटी पर्वताचें देखी आसात.

पठारी दोंगर वा अवशेशी दोंगर

न्हंयो, वारो, पावस हांकां लागून सतत जमनीची धूप जायत आसता. पठारातलो खुसखुशीत भाग व्हांवून वचून उरिल्ल्या घट्ट आनी थीर अशा भागाचो दोंगर तयार जाता. पठारातलो खुसखुशीत भाग व्हांवून वचून उरिल्ल्या घट्ट आनी थीर अशा भागाचो दोंगर तयार जाता. गोंयचें दोंगर हें पठारी दोंगरांत आस्पावतात.

फुटी दोंगर

जमनीत भितरले हालचालीक लागून जमनीक फूट पडून जमनीचें विशिश्ट भाग जमनींत खचतात. न खचिल्लो भाग सभोंवतणीच्या वाठारापरस उंच उरिल्ल्यान ताका दोंगराचें रूप प्राप्त जाता. कॉलिर्फोनियांतली सियेरा नोवाडा ही पर्वत रांग ह्या प्रकाराखाल येता.

घड्यां दोंगर

धर्तरेच्या कट्टयाचें भायलें आवरण भूंयपट्ट्यांपसून तयार जाल्ले आसा. हे पट्टे केन्ना केन्नाय धर्ततेच्या कट्ट्यात दाबा घालपाक कारणीभूत जातात. ह्या दाबांक लागून फातराच्यो घडयो पडटात. अनिर्बंध काळामेरेन ही घडयांची प्रक्रिया चालू उरून पर्वतांची रांग निर्माण जाता. आशियांतलो हिमालय, युरोपांतलो आल्पस, अमेरिकेंतलो अॅपालॅचिअन हे घडयांपर्वत आसात.

पर्वतरांगो

सगळ्या व्हडल्या पर्वतांचो मुखेलपणान दोन जोड्यांनी आस्पाव करूं येता. पॅसिफिक महासागराभोंवतणी पसरिल्ली एक जोडी. हें जोडयेंत उत्तर अमेरिका, सायबेरिया, दक्षिण अमेरिकां आनी अस्तंत पॅसिफिक महासागरांतल्या द्विप मालिकेंत आस्पावता. त्यो पर्वतरांगो अशो : अलास्का, रॉकी, कोस्टल रेंज, अॅपलॅचिअन, अँडीज.

दुसरे जोडयेची सुरवात उत्तर आफ्रिकेंतल्या अॅटलास पर्वतापसून सुरू जावन उदेंतेंक इंडोनेशिया मेरेन ती पाविल्ली आसा. हे जोडयेंत आस्पाविल्ल्यो पर्वतरांको अशो : पिरेनीज, अॅपॅनाइन्स, आल्प्स, झॅग्रॉस, एल्बर्झ, उरल, हिंदुकुश, काराकोरम, हिमालय, कुनलून, तिएनशान, अल्ताई, व्हर्कोयान्स्, इंडोनेशिया रांगो.

भारतांतल्यो पर्वतरांको

हिमालय पर्वत, पुर्वाचल पर्वत, अरवली पर्वत, विंध्य पर्वत, सातपुडा पर्वत, सह्याद्री पर्वत.

भारतांतलीं पयलीं धा उंचेली पर्वत शिखरां

1. K2 (8611मी.)
2. कांचनजुंगा (8598)
3. नंगा पर्वत (8126 मी.)
4. घाशख्रम (8068 मी.‌‌)
5. बॉड पीक (8047 मी.)
6. डिस्टेघीलसार (7885 मी.)
7. मशरब्रम (7821 मी.)
8. नंददेशी (7817 मी.)
9. मशरब्रम (अस्तंत 7806)
10. राकापोशी (7788 मी.)

गोंयच्यो पर्वतरांगो

भारताच्या अस्तंत घाटांत सह्याद्री दोंगरावळीचो सुमार 66 चौ .किमी. वाठार गोंयांत पडटा. ह्या दोंगरातेंगशांचीं सुमार 125 किमी. लांबायेची ओळ गोंयचें शीमेभोंवतणी पातळ्ळ्या. उदेंती गोंयच्या वाठारांत ह्या दोंगराच्यो उंच तेंगश्यो आसात. हातूंत नोंद घेवपासारक्यो अशो : सोंसोगड (3827 फूट), वाघेरी (3500 फूट), सिध्दनाथ (1242 फूट), चंद्रनाथ (1053 फूट).

दोंगराचीं कार्यां

• हवामान : दोंगर हे वाऱ्याचे मुखेल अडथळे जावन आशिल्ल्यान थरावीक हवामानाचें वारें पर्वतांच्या दिकेप्रमाण व्हांवता आनी त्या त्या वाठाराक त्या त्या वाऱ्याचें तें तें हवामान प्राप्त जाता. पर्वतांकलागून सायबेरियाक कडक थंडी, गंगा सिंधूच्या मैदानात कडक उश्णता अशें हवामान आसता. वाऱ्याचो आनी पावसाचो लागींचो संबंद जाल्ल्यान सह्याद्री आनी हिमालय पर्वताच्या वाऱ्याक तोंड दिवपी भागाचेर खूब पावस पडटा. तर वाऱ्याचेर फाट आशिल्ल्या भागाचेर पावसाचो दुश्काळ आसता.
• जिवसृश्टी : पावसाचो आनी उश्णतेचो संबंद वनस्पतीकडेन आशिल्ल्यान वनस्पतींचें प्रमाण आनी प्रकार थारावपांत पर्वतांचें योगदान आसता.वनस्पतींचो आनी जनावरां धरून हेर प्राण्यांचो लागींचो संबंद आशिल्ल्यान वनस्पतीवांगडाच प्राण्यांचें प्रमाण थारावपाक पर्वतांचो वांटो आसता.
• संस्कृती : संवसारांतल्या वेगवेगळ्या संस्कृतींनी पर्वतांक देवांचीं वसतीस्थानां ह्या नात्यान पूज्य मानल्यात. दोंगर पर्वताच्या माथ्यार देवळां बांदप, पर्वताच्या शिखरांचेर ध्यान साधनेखातीर ऋषीमुनी वास्तव करतात. ग्रीसांतलो ओलिंपस, भारतांतलो हिमालय आनी जपानांतलो फुजी हे पर्वत भाविकांखातीर धर्मस्थळां जाल्यांत. कैलास पर्वत, मेरू पर्वत, गोवर्धन पर्वत हांचें महात्म्य पुराणांत सांगलां.

पर्वतांच्या आडखळींक लागून दोन संस्कृतींमदीं व्हडलीशी देवघेव जावंक पावना. हाका लागून पर्वतालागीं रावपी लोकांक भायल्या जगाचो व्हडलोसो संपर्क येना आशिल्ल्यान तांचें मदीं आधुनिकतेचें प्रमाण उणें आसता. पर्वत हें संरक्षणाचें सैमीक साधन जावन आसा. रोमाच्या आल्पस पर्वतान जाल्यार भारताच्या हिमालय पर्वतान सैमीक रितीन संरक्षण केलां.

अर्थकारण

पर्वताचो आनी पावसाच्या उदकाच्या प्रमाणांचो संबंद उरिल्ल्यान ह्या वाठारांत एक खाशेली दोंगरी वनस्पत निर्माण जाता. हातूंत गोरवांखातीर चारो, वखदी द्रव्यां, च्या, काफी, केशर, हीं पिकां आनी खाशेले तरेचें लाकूड हांचो आस्पाव जाता. दोंगरावेल्यान सकयल देवपी उदकाच्या लोंड्यावरवीं जावपी जलविद्युत् केंद्रां, उद्येगधंद्याखातीर उर्जासाधन म्हणून उपेगी पडटात. पर्वतावेल्या उदकांवांगडा सकयल देविल्लो गाळ, सकयल जमनीचो कस वाडोवन शेती उत्पादन वाडीक मदत करता. दोंगराच्या पोटांत मोलादीक अशा धातुंचे साठे उपलब्ध आसात.

खेळ आनी करमणूक

गिर्यारोहण हो एक आंतरराश्ट्रीय नामनेचो साहसप्रकार. बर्फाळ दोंगराचेर लोकप्रिय आशिल्लो स्केटिंग होय एक क्रिडाप्रकार. पर्वतावेली सैमीक सोबीतकाय, मेकळी हवा, शांतीकाय, हांकां लागून पर्वत आनी दोंगर हीं पर्यटन स्थळां म्हूण विकसीत जायत आसात.