बंगाली जात्रा

बंगाली जात्रा बंगाली लोकनाट्याचो एक प्रकार. वेगवेगळ्या उत्सवांनी देव-देवतांचे रथ नगर-प्रदक्षिणांक भायर सरताले. रथांचे हे मिरवणुकेक जात्रा म्हणटात. देवाचे भक्त अभिनय, गायन, नाच अशा मार्गांनी देवलीलांचें सादरीकरण करताले. ह्या सादरीकरणांतल्यान जात्रा ह्या लोकनाट्याचो उगम जालो. चैतन्य महाप्रभू हो स्वता अशे रथयात्रेंत वांटो घेवन कृष्णाचे बायलेचो अभिनय करतालो. तेभायर लोचनदास, जगन्नाथवल्लभ, यदुनन्ददास, रूप गोस्वामी आनी प्रेमदास हांच्या साहित्यकृतींचेर आदारीत, जात्रेंत लोकनाट्यां जातालीं. लोकनाट्याच्या विकासाचे नदरेन दोन पांवडे करूं येतात 1) पंदराव्या ते अठराव्या शेंकड्यांतल्यो परंपरागत जात्रा आनी 2) अठराव्या शेंकड्या उपरांतच्यो अर्वाचीन जात्रा.

परंपरागत जात्रा

हे परंपरागत जात्रेक रंगमाची, नेपथ्य वा पड्डो नासता. देवळाच्या ओट्यार, मेकळ्या प्रांगणांतले उंचायेचेर ह्या नाट्याचो प्रयोग जातालो. हाच्या तिनूय वाटांनी लोक बसताले. आमोरेचेर ही जात्रा सुरू जावन फांतोड मेरेन चलताली. ‘अधिकारी’ ह्या मुखेल्याच्या संयोजनाखाल जात्रेचो खेळ चलतालो. होच स्वता खेळाचो नायक आसतालो. अठराव्या शेंकड्याचे अखेरेक बरभूमव हांगचो ‘परमानंद’ हो. एक नांवजिल्लो अधिकारी आशिल्लो. ताचे उपरांत श्रीदाम सबळ हो एक अधिकारी आपल्या गितांखातीर प्रसिद्द आशिल्लो.

जात्रा हो प्रकार चडसो पदांचोच शिल्ल्यान तातूंत सुमार 50-60 पदां आसतालीं. मदीं मदीं नेटान संवाद आनी विनोद आसताले. खोल म्हळ्यार बंगाली धोल, मृदंग आनी झांजो, सारंगी हांच्या ताला-सुरार समुहगान जाताले.

हे जात्रेंत नाचापरस नाट्याचेर आनी प्रसंगीक धरून गायिल्लीं पदां हांचेर चड भर आसतालो. जात्रेची सुरवात नाटकांतले नांदेभाशेन 'गौरचंद्रिका' म्हणून जाताली. तातूंत चैतन्य प्रभूचें म्हळ्यार गौरांगांचें स्वतन आसतालें. ते उपरांत श्रीकृष्णनृत्य, राधा आनी तिच्या बारा इश्टिणींचीं पदां - नाच आनी उपरांत आख्यानांतलो अभिनय असो क्रम आसतालो. आख्यानाची सुरवात सदांच संघर्शमय प्रसंगान जाताली. हातूंतलो अभिनय भडक आनी कृत्रिम आसून बायलांच्यो भुमिका दादलेच करताले.

अशी ही जात्रा चडशी कृष्णालिलांचेर आदारिल्ली आसताली. 'कालियामर्दन' हें आख्यान चड लोकप्रिय आशिल्लें. ताका लागून मानभंग, नौकाविहार, कंसवध ह्या आख्यांनांकूय कालियामर्दन ह्या नांवानूच पाचारतले. ओलेगीत त्या कांळांत जागेचे खेळ चलताले.

अर्वाचीन जात्रा

देवळांनी जाताले ते हे जात्रेचे खेळ उपरांत जमीनदारांगेर लग्नसुवाळ्यांनी जावपाक लागले. प्रक्षकांचे अभिरुचीप्रमाण जात्रेच्या कथानकांनीय बदल जायत गेले. अठराव्या शेंकड्याच्या शेवटाक विष्णुपूर, वर्धमान, वीरभूम आनी नडिया जिल्ह्यांनी जात्रा बरोवपी लेखक तशेंच वेवसायीक अशे गायक नट तयार जाले. धर्म, भक्ती हांच्या स्वरुपांत तयार जाल्ले जात्रेच्या मूळ स्वरुपांत खूब बदल जाले. कृष्णजात्रे वांगडा रामजात्रा, शिवजात्रा, चंडीजात्रा जावंक लागल्यो. ह्या जात्रांनी प्रणयकथांचोय कांय प्रमाणांत आस्पाव जावंक लागलो. एकुणिसाव्या शेंकड्यामेरेन जात्रेच्या कथानकांनी शृगार, साहस, लूटमार, खून हांचें प्राण वाडलें. तातूंत खूब भडकपण येवन अश्लीलताय वाडली. हाका लागून प्रतिश्ठीत प्रेक्षक जात्रेपासून पयसावलो. उपरांत राजकीय संघर्श, राश्ट्रीयत्व, देशाविशीं अभिमान हे विशय जात्रेच्या कथानकांनी येवंक लागले.

जात्रेच्या तंत्रांत लेगीत खूब बदल जाले. आर्विल्ले स्वरुपाचे लांकडी रंगमाचयेचो जात्रेंत वापर जावंक लागलो. तशेंच खोल, झांज, मृदंग ह्या वाद्दांचे जोडयेक पेटी, सारंगी, बांसरी, वायोलीन, शेनाय हीं सूरवाद्दां आयलीं.

एके वाटेन सूरवाद्दां आनी दुसरे वाटेन तालवाद्दां अशी तांची बैठक आसात. हे जात्रेचो खेळ सांजवेळार सुरु जावन 5 त 6 वरां चलता. दोनूय वाटांतले वादक त्या त्या प्रसंगाक अनुरूप असो सांजवेळचो कसलोय शास्त्रोक्त राग म्हणून खेळाक सुरवात करतात. उपरांत तारसप्तकांतली दुडके चालीची आनी दूत लयीची कसलीय धून वाजयतात. प्रेक्षकां सामकार उपरांत कृष्णाच्या इश्टिणींचें नृत्य सुरू जाता. एकाद्रे कुशळ नर्तकीचो बरोच वेळनाच जातकच तातुंतूच आख्यानाक सुरवात जाता. ह्या नाट्यांतले पात्रांचे संवाद नेटान आनी भावनावेगान भरिल्ले आसतात. वातावरण निर्मिती जावंचेपासत पात्रांच्या संवादांक वाद्दांची साथ दितात. पात्रांक बसपाखातीर माचयेर कदेल वा तामरेत आसता. अशे तरेन जात्रेचें मूळ स्वरूप वचून ताची सुवात गांवगिऱ्या वाठारांतल्या लोकांच्या मनोरंजनाच्या माध्यमान घेतली. ह्या माध्यमाचो उपेग करून घेवन मुकुंद आनी हेर लेखकांनी जात्रेतल्यान आपलीं समाजसुदारक मतां मांडून,जात्रेचो समाज सुदारणेचे माध्यम म्हणून वापर केलो. कलकत्त्यातल्या अजितेश बंदोपाध्याय, उत्पल दत्त वा अरूण बॅनर्जी हांणी आपल्या नवनाट्यांतल्यान प्रचाराखातीर जात्रांच्या तंत्रांचो उपेग केलो.

बंगाली जात्रा हो लोकनृत्य – नाट्य संगिताचो पवकार महाराष्ट्र-गोंयच्या दशावतार,गुजरातच्या भवाई आनी कर्नाटकांतल्या यक्षगान ह्या लोक प्रकारांक लागीं दिसता.