बंगाली भास
बंगाली ही भारतीय प्रदेशीक भासांतली एक समृध्द अशी भास. बंगाली भाशेची उत्पत्ती इ. स. 1000 वर्साच्या लागसार जाली अशें मानतात. प्राकृत भाशेतल्यांन तयार जावन मगधी वा गौडी प्राकृत हातूंतल्यान बंगालीचो विकास जाला अशें कांय जाणकारांचें मत आसा. बंगाली भाशेंत तिचेच अशे खासा प्राकृतोदभव शब्द आसात, तशेंच शुद्ध आनी विकृत संस्कृत शब्दूय आसात. बरीचशीं आर्येतर भासांचीं उतरां लेगीत सुरवेच्या काळांतूच बंगाली भाशेंत येवन भरसल्यांत. गरजेप्रमाण फार्सी, पुर्तुगेज आनी इंग्लीश उतरांय हे भाशेंत येवन रूढ जाल्यांत.
बंगाली ही इंडो-आर्यनाचे उदेंतेकडल्या फाट्याची भास आसून हो फांटो बंगाली, असमिया, मैथिली आनी ओडिया ह्या भासांनी तयार जाला. ह्या चारूय भासांचें मूळ एकूच संयुक्त भास आसून फुडें तिचें विभाजन जाले. सगळ्यांत पयलीं मैथिली (8 वो शेंकडो), उपरांत ओडिया (9 – 10 शेंकडो) आनी सगळ्यांत निमणी असमिया अशें विभाजन जायत गेले.
अस्तंत बंगाल, बंगालादेश आनी तांकां तेंकून आशिल्ल्या बिहार, आसाम ह्या वाठारांचीय भास बंगाली. भाशिकांचे संख्येच्या प्रमाण बंगाली ही भारतांतली तिसऱ्या क्रमांकाचेर आसा. हिंदी आनी तेलुगू ह्या भासां उपरांत बंगाली भाशेचो क्रमांक लागता.
बंगाली भाशेचे पांच भाशीक पोटभाग आसात. तातूंतले उत्तर बंगाली, ईशान्य बंगाली आनी उदेंत बंगाली हे तीन बंगला देशांत आसून अस्तंती आनी नैर्त्रश्रत्यी बंगाली हे दोन भारतांत आसात. ह्या सगळ्या पोटभागांनी हेर थळावे भेद आसात.
प्रस्नवाचक सर्वनाम : के आसून तें से भशेन चलता. हाचें आदारवाचक रूप किनी हें केन्ना केन्नाय वापरतात. 'कोन' हें प्रस्नवाचक विशेशण.
क्रियापद : धातूक कालवाचक चिन्न लावन उपरांत पुरूशवाचक प्रत्यय लायतकच क्रियापद जाता. क्रियापदांत वचनभेद ना. एकवचन आनी भोववचन हांचें रूप एकूच आसता.
वर्तमान, भूतकाळ, रीतिभूतकाळ आनी भविश्यकाळ हे बंगालींत चार शुद्ध काळ आसात. तशेंच चालू वर्तमान, चालू भूत, चालू संकेत, चालू भविश्य हे आनी पुराय वर्तमान, पुराय भूत, पुराय संकेत आनी पुराय भविश्य हेससगळे मेळून आठ काळ मिश्र आसात. दरेका काळांत क्रियापदाचीं स रुपां जातात. प्रथमपुरूशाचें एक, व्दितीयपुरुशांत सामान्य, कनिश्ठ आनी आदारवाचक अशीं तीन, तृतीयपुरूशांत सामान्य आनी आदारवाचक अशीं दोन, पूण व्दितीय आनी तृतीयपुरूश आदारवाचक रुपां सारकींच आशिल्ल्यान, दृश्य रुपां पांचूच आसात.
कर्तो + अप्रत्यक्ष कर्म + प्रत्यक्ष कर्म + क्रियापद असो वाक्यांतल्या उतरांचो क्रम आसता. देखीक - ताणेंम्हाका दोन रुपया दिले. से आमोक दुटो टाका दिले. नामपयलीं विशेशण आनी क्रियापदा पयलीं अव्यय येता. नकारवाचक उतर वाक्याचे अखेरेंख येता. देखीक - हांव घरा वचचों ना. आमि वाडी जाबो ना.
बंगाली लिपी
बदलही लिपी बंगाली भास बरोवपा खातीर वापरतात. सद्याचो बिहार, अस्तंत बंगाल, बांगलादेश, आसाम, नेपाळ, ओरिसा ह्या प्रदेशांनी धाव्या शेंकड्या उपरांत मेळिल्ल्या शिलालेखांनी आनी बाराव्या शेंकड्या उपरांतच्या हातबरपांनी मेळटात.
बंगाली भाशेंत दोन मुखेल लिखाणाच्यो शैली आसात. पयली शैली सोळाव्या शेंकड्यांतल्या मध्यकालीन बंगालीचे साहित्यशैलीचेर आदारल्या. हे शैलीक साधुभाशा अशें नांव आसा. दुसरी चलितभाशा. ही एकुणिसाव्या शेंकड्याची निर्मीती आसून ती कलकत्यांत येवन स्थायीक जाल्ल्या सुशिक्षीत लोकांचे बोली भाशेचीच सुदारिल्ली आवृत्ती. दोनूय शैलींचें शब्दभांडार एकसारकेंच आसा. पूण साधुभाशेंतलीं रूपां जुनाट आनी बोजड स्वरूपाची आसात आनी चलितभाशेंतली रुपां नवीं आनी हलकीं फुलकीं आसात. साधुभाशेंत सस्कृतप्रचयर आनी संमिश्र स्वरुपांचीं विदग्ध उतरांचड आसात. जाल्यार चलितभाशेक जाल्यार चलितभाशेक दीसपट्टे बोलीभाशेंतलीं उतरां, वाक्यप्रचार आनी म्हणी चड मानवतात.
बंगाली भास आनी साहित्या हाचे चार काळखंड मानल्यात. पयलो प्राचीन बंगाली, दुसरो मध्यकालीन बंगाली, तिसरो नवयुग आनी चवथो आयज मररेनचो काळ.
सतराव्या शेंकड्यासावन बंगाली भाशेच्यो चार मुखेल प्रदेशीक पोटभासो दिसतात. त्यो अशो - 1) अस्तंत बंगलांतली बोली भास 2) उत्तर बंगालांतली बोली भास 3) ईशान्य बंगालांतली बोलीभास (एका काळार प्राचीन आसामी भास हे भाशेक सामकी लागीं आशिल्ली) 4) उदेंत आनी आग्नेय बंगालांतली बोलीभास.
व्याकरण - ध्वनिविचार
बदलबंगालीची ध्वनिवेवस्था अशी आसा.
स्वर: आ, इ, ए, अॅ, उ, ओ, ऑ.
व्यजनां: (स्फोटाक) क,ख,ग,घ,ट,ठ,ड,ढ.त,थ,द,ध,प,फ,ब,भ. (अर्दस्फोटक तालव्या) च,छ,ज,झ
अनुनासिक: ड,न,म,(अर्द स्वर)-य.
कंपक र, पार्श्र्विक-ल, घर्शक-श, महाप्राण-ह.
लिखण आनी उच्चार
बदलहेर भाशांभाशेन बंगालींत लेगीत लिखाण आनी उच्चार हांच्यातलें अंतर वाडलां. बंगालींतलें अ हें लिखाण उच्चार दाखयतना ऑ जाता. देखीक- कमल ह्या उतराचे बंगालींत कॉमॉल, कोमल्, कोमॉल् अशे उच्चार जातात.
ऐ आनी औ हांचे उच्चार ऑइ आनी ऑउ जातात. अॅ हाचेखातीर स्वतंत्र चिन्न ना. संदर्भाप्रमाण ए ह्या लिखाणाचोच उच्चार ए वा अॅ जाता. व्यंजनांतल्या अर्दस्फोटाक पयलीं येवप ञ चो उच्चार फकत न जाता. ण हो उच्चार फक्त ट वर्ग स्फोटापयलीं जाता. य चो उच्चार ज जाता. वचे सुवातेर ब येता. पूण संयुक्त व्यंजनांत व हो वर्णा उपरांत येता त्या वर्णाचें व्दित्व जाता. व चो उच्चार जायना. देखीक : सत्व – शॉत्तो बंगालींत फकत 'श' हेंच घर्शक. पूण संयुक्त व्यंजनांत त, थ, न, र, ल, हांचे पयलीं ताचो 'स' जाता. देखीक: श्री-स्री, श्लोक – स्लोक आनी हेर कांय अशे उच्चार बंगालींत आसात ते अशे : क्ष-ख्य, ज्ञ-ग्य, ष्ण-ष्ट आनी हेर.
नाम
बदलव्याकरणाचे नदरेन बंगली भाशेंत नामांक लिंग ना. अर्थावयल्यान नामाचें लिंग एकेकदां थरयतात. पूण सगळ्या नामांक जावपी विभक्तिविचार सारकेच आसात. पूण कांय नामांचीं रुपां लिंगाप्रमाण बदलतात. बंगाली भाशेंत सगळ्यो मेळून सात विभक्ती मानल्यात. नामाचें मूळ रूप हीच प्रथमा. ह्या रुपाक प्रत्यय लायल्यार अनेकवाचन जाता. देखीक रा एरा, गुला-गुलो-गुली. रा वा एरा हो प्रत्यय मानववाचक वा श्रेश्ठ वर्गदर्शक नामांक लागता. गुला सामान्य नामांक लागपी, गुलो उणेंपण दाखोवपी आनी गुली हो अपुरबायेचो प्रत्यय आसा.
एकवचनाच्या रुपाक दिग, दिगेर, देर हें अनेकवचन दखोवपी चिन्न लावन उपरांत एकवचनाचोच पवत्यय लावप. अनेक वचनांत एकदां ह्या चिन्नांबद्दला 'सकल' वा 'गुला' हींय चिन्नां लागतात.
सबोधन म्हणून प्रथमेंचीच रुपां संबोधनदर्शक अव्ययांवांगडा वापरतात. नामाक टा, टी, खान खाना, गाछ, गाछा, गाछी हे प्रत्यय लावन नामांचें निश्चीत रूप तयार जाता. व्हडपण, ओबडधोबडपण दाखयतना हीं रुपां आकारांत आसतात. जाल्यार नाजूकसाण, ल्हानपण, सोबीतकाय दाखयतना तीं इकारांत आसतात. देखीक : छाडीगाछी-ती 'बडी', मानुष-तो मनीस.
विशेशण : नामाचें वचन वा विभक्ती हांचो विशेशणाच्या रुपाचेर परिणाम जायना.
सर्वनाम : प्रथम पुरूश
बदल| विभक्ती | एकवचन | भोववचन |
|---|---|---|
| प्रथमा | आमि | आमरा, आमरासन, आमरासकले. |
| व्दितीया | आमाके, आमारे, आमाय | आमादिगके, आमादिके, आमादेर, आमादेरके. |
| तृतीया | आमाव्दारा, आमारव्दारा, आमादिया, आमादिये, आमाकेदिया, आमाकेदिये. | आमादिगव्दारा, आमादिगकर्तृक, आमादिगेरव्दाररा, आमदिगेरदिया, आमादेरव्दारा, आमादेरदिया. |
| चतुर्थी | (व्दितीयेभाशेन) | (व्दितीयेभाशेन) |
| पंचमी | आमाहइते, आमाहते, आमाथेके, आमारकाछथेके, आमारनिकटहइते. | आमादिगहईते, आमादिगेरनि-कटहइते, आमादेरथेके, आमादेरहते, आमादेरकाछथेके. |
| षश्ठी | आमार | आमादिगेर, आमादेर. |
| सप्तमी | आमाय, आमाते | आमादिगेते, आमादिगते, आमादेरते. |
व्दितीय पुरूश
बदल| विभक्ती | एकवचन | भोववचन |
|---|---|---|
| प्रथम | तुमि | तोमरासब, तोमरासकल. |
| षश्ठी | तोमार | तोमादिगेर, तोमादेर. |
(हेर विभक्ती रुपां प्रथम पुरूशाभाशेन फकत आमाबदला तोमा)
व्दितीय पुरूश (कनिष्ठ)
बदल| विभक्ती | एकवचन | भोववचन |
|---|---|---|
| प्रथम | तुइ | तोरा, तोरासब, तोरासकल. |
| षश्ठी | तोर | तो दिगेर, तोदेर |
(हेर विभक्तीरुपां प्रथम पुरूशाभाशेन. फकत आमा-बदला एकवचनाची-तो, अनेकवचनी तो दिग - तोदेर)
व्दितीय पुरूश (आदरवाचक)
बदल| विभक्ती | एकवचन | भोववचन |
|---|---|---|
| प्रथम | आपनि | आपनारा. |
| षश्ठी | आपनार | आपनादिगेर, आपनादेर. |
(हेर विभक्तीरुपां प्रथम पुरूशाभाशेन. फकत आमा-बदला एकवचनी आपना आनी अनेकवचनी अपनादिग-आपनादेर)
तृतीय पुरूश (सामान्य)
बदल| विभक्ती | एकवचन | भोववचन |
|---|---|---|
| प्रथम | से | ताहारा, तारा. |
| षश्ठी | ताहार, तार | ताहादिगेर, तादेर. |
(हेर विभक्तीरुपां प्रथम पुरूशाभाशेन फकत आमा-बदला एकवचनी, ताहा, ता आनी अनेकवचनी ताहादिंग- 'तादेर')
तृतीय पुरूश (आदारवाचक)
बदल| विभक्ती | एकवचन | भोववचन |
|---|---|---|
| प्रथम | तिनि | ताहारा, तारा. |
| षश्ठी | ताहार, तार | ताहादिगेर, तादेर. |
(हेर विभक्तीरुपां प्रथमा पुरूशाभशेन. फकत एकवचनी आमा-बदला ताहाता आनी अनेकवचनी ताहादिग तादेर)
दर्शक सर्वनाम (लागींचे-सामान्य)
बदल| विभक्ती | एकवचन | भोववचन |
|---|---|---|
| प्रथमा | ए, एइ | इहारा, एरा. |
| षश्ठी | इहार, एर | इहादिगेर, एदेर. |
(हेर विभक्तीखातीर प्रत्यया आदीं रुपां एकवचनी इहा-, ए-आनी अनेकवाचनी इहादिग-, एदेर.)
दर्शक सर्वनाम (लागींचें - आदारवाचक)
बदल| विभक्ती | एकवचन | भोववचन |
|---|---|---|
| प्रथमा | इनि | ईहारा, एंरा, एनारा. |
| षश्ठी | इहारा, एरा | ईहादिगेर, एंदेर, एनादेर. |
(हेर विभक्तीखातीर प्रत्ययाआदीं रुपां एकवचनी उहा-, ओ-आनी अनेकवचनी उहादिग-, ओदेर-.)
दर्शक सर्वनाम (पयसुल्लें-सामान्य)
बदल| विभक्ती | एकवचन | भोववचन |
|---|---|---|
| प्रथमा | ओ, ओई, ऐ | उहार, ओरा. |
| षश्ठी | उहार, ओर | उहादिगेर, ओदेर. |
(हेर विभक्ती खातीर प्रत्ययाआदीं रुपां एकवचनी उहा-, ओ-आनि अनेकवचनी उहादिग- ओदेर-,).
दर्शक सर्वनाम (पयसुल्लें-आदारवाचक)
बदल| विभक्ती | एकवचन | भोववचन |
|---|---|---|
| प्रथमा | उनि | ऊहारा, ओरा, ओनारा. |
| षश्ठी | उहार, ओर | ऊहादिगेर, ओदेर, ओनादेर. |
(हेर विभक्ती खातीर प्रत्यया आदीं रुपां एकवचनी ऊहा-, ओ-नी अनेकवचनी ऊहादिग-, ओदेर-, ओनादेर-.)
संबंददर्शक सर्वनाम : जो, जी, जे हे से ह्या सर्वनामाभाशेन चलताता. फकत स वा त च्या बदला सगळ्याक ज येता.
हेर सगळ्या भारतीय लिपींभाशेन बंगाली लिपी लेगित अशोक काळांतल्या शिलालेखांवयल्या ब्रह्मी मुळाक्षरांपासून तयार जाल्या. पुरायपणान विकसीत जाल्लीं बंगाली मुळाक्षरां बाराव्या शेंकड्यांत मेळटात. उपरांतच्या शेंकड्यांनी, बंगाली मुळाक्षरांनी थोडे बदल जाले. अठराव्या शेंकड्याचे निमाणें लिखाणाच्यो सादारणपणान दोन पद्दती आशिल्ल्यो. एक अलंकृत आनी दुसरी सादी. इतिहास आनी दस्तऐवज तयार करपी विव्दान अलंकृत पद्दतीन बरयताले. सादी लिखाण पद्दत बंगालींतल्या सतराव्या शेंकड्यांतल्या आनी ते उपरांतच्या हातबरपांनी खूब प्रमाणांत दिश्टी पडटा. (picture)
ही लिपी नागरी लिपीपासून उत्पन्न जाली. धाव्या शेंकड्यांतलो बंगालचो राजा नारायणपाल हाच्या लेखांतली चडशी सगळी लिपी नागरी आसा. फकत ए आनी ख हीं दो अक्षरां बंगाली लिपीभाशेन आसात. इकराव्या शेंकड्यांतलो पालवंशी राजा विजयपाल हांच्या देवपाडा लेखांत ए,ख,ञ,त,थ,म,र,ल आनी स हीं अक्षरां नागरी लिपीपरस वेगळ्या मोडणाचीं आसात. बाराव्या शेंकड्यांतल्या वैद्ददेवाच्या लेखांत ऋ,ए,ऐ,
ख,ग,ञ,त,थ,न,म,य,र आनी व हीं बंगाली अक्षरां आसात. ते लिपीक प्राक् बंगाली म्हणटात. बंगाली लिपींतल्या ए, ऋ, र ह्या अक्षरांचें दक्षिणात्य लिपी कडेन सारकेंपण आसा. तशेंच ख, ग, श हीं अक्षरां दक्षिणात्य तमीळ लिपींत दिसतात. अठराव्या शेंकड्यांत अस्तंती संस्कृतीच्या संपर्काक लागून आनी मुद्रण कलेक लागून अक्षरांच्या मोडणांत फरक पडलो. बंगाली लिपीपासुनूच मैथिली लिपीची उत्पत्ती जाली.