ब्रज भास

ब्रज भास अस्तंती हिदींच्या पांच बोलींतली एक मुखेल बोली. ब्रज हें उतर संस्कृत ‘ब्रज’ ह्या उतरावयल्यान आयलां. पूण पुर्विल्ल्या साहित्यांत ‘ब्रज’ ही एक भुगोलीक संज्ञा आसून ती मथुरा आनी तिचे भोंवतणचो प्रदेश हांकां लायल्या. ग्रियर्सनाच्या मताप्रमाण हे बोलीचो प्रचार उत्तर प्रदेशांतले मथुरा, अलीगढ आग्र, बुलंदशह, एटा, मैनपुरी, बदायॅं आनी बरेली पंजाबांत गुडगांव जिल्ह्याची उदेंत पट्टी, राजस्थानांत भरतपूर, धौलापूर, करौली आनी जयपूरचो उदेंत वाठार आनी मध्य प्रदेशांत ग्वाल्हरेच्या स्तंत वाठारामेरेन मानतात.

डॉ. धीरेंद्र वर्मा हाच्या मताप्रमाण कनौजी बोली लेगीत ब्रजभाशेंतली आसून पीलीभीत शाहजहांपूर फर्रुकबाद,हरदोई, इटावा आनी कानपूर ह्या जिल्ह्यांतली हिंदी भाशा हीय ब्रज भाशाच. ब्रजभाशेचो उगम जाला अशें मानतात. हे भाशेक अशें मानतात. हे भाशेक ‘ब्रजभाशा’ हें नांव मेळचेपयलीं प्रदेशाप्रमाण तिका पिंगल, मध्यदेशी, ग्वालिअरी, अंतर्वेदी, भारवां अशीं नांवां आशिल्लीं. हें भाशेंतले स्वरअशें आसतात. (शुध्द - अ आ इ उ ए ओ (संयुक्त) ए, औ शुद्ध स्वर ऱ्हस्व वी दीर्घ आसूं येतात. व्यंजनाः स्फोटक- (कंठ्य) क ख ग घ (मर्धून्य)-ट ठ ड ढ (दंत्य)-त थ द ध दं (ओंठ्यी) – प फ ब भ अर्दस्फोटक –अनुनासीक –ङ ण न न्ह म म्ह द्रव – र ऱ्ह ल ल्ह घर्षक –स ह अर्दस्वर – य व

व्याकरण

ब्रज भाशेंतूय पुल्लिंगी आनी स्त्रीलिंगी हीं भाशेनूच आसता. दोनूच लिंगां सात. विशेशणांच्या वापरान लिंगांचो भेद समजता. देखीक बडो माट (पुल्लिंगी) ‘व्हड मडकें’. तेच भाशेन एकनृवचन सरळ रुपांत म्हळ्यार कर्तिवाचक प्रत्ययहीन रुपांत अनेकवचन एकवचना भाशेनूच आसता फकत उतरांचे निमाणे स्वर ‘ओ’ वा ‘औ’नामांचे रुप. अनेकवचन करतना ‘ए’ह्या स्वरान बदलता.देखीक- जनो (एकवचन) जण, जने (अनेकवटन) जाण, उकारांत स्त्रीलींगी रुपाक ‘एं’ हो अनेकवचनी प्रत्यय लायतना निमाणो स्वर ‘उ’ जाता. ह्या क्रियापदांचे सामान्य भूतकालीन एकवचनाचें पुल्लींगी रुप औकारान्त आसता.देखीक काटे छोरौ बोलौ (काळो भुरगो आयलो). सामान्य रुपांत फकत पुल्लींगाच्या शेवटाक ‘ओ’ आसल्यार ताचे बदलाक ‘ए‘ येता.बदलाक ‘ए‘ येता.सरळरुपाक ‘अन’ हो सरळरुपाक ‘अन’ हो प्रत्यय लागून जाता.

चडशे खेपे शब्दयोगी प्रत्यया पयली नामाक ‘के’ वा ‘की’ हो प्रत्यय लागता.ब्रजभाशेची पदचिन्नां इ.स. च्या 10व्या शेकड्यासावन दिसतात. गोरख उपनिशदांतल्यान गद्यांत ब्रजभाशेचे पुर्विल्ले रुप पळोवंक मेळटा. इ.स. च्या 11 व्या शेंकड्यासावन ल्हव ल्हव वाडत वाचून सोळाव्या शेंकड्यामेरेन मध्यप्रदेशाची भाशा म्हणून ब्रजभाशेकप्रतिश्ठा मेळपाक लागली. इ.स.1419 वर्सा वल्लभाचार्यान, गोवर्धन पर्वताचेर श्रीनाथजीच्या देवळांत किर्तनां करपांचो संकल्प केलो.तेखातीर ताणें कवी नी गायक सोदून ब्रजमंडलांत कविताभितर सूरदास आनी नंददास हे श्रेश्ठ कवी मानतात. एके सामान्य बोलीक साहित्यीक भाशेच्या विकसीत करपाचे श्रेय ह्या दोगांकूय वता. 17 व्या आनी 18व्या शेंकड्यामदी भाशेंत भरपूर कृष्णकाव्याची निर्मीती जाली. उपरांत ब्रजभाशा ही फकत ब्रजमंडळाची बास उरनासतना समेस्त हिंदी प्रदेशाची एक मुखेल साहित्यीक भास जाली.

ह्या दोन शेंकड्यांतलें हिंदी रीतीसाहित्य लेगीत ब्रजभाशेंत बरोवप जालें. इ.स. च्या 120 व्या शेंकड्यांत मात हे भाशेचो प्रभाव खूब उणो जालो पडटा. ‘मेरी बोली पूरबी’.

ब्रज साहित्य

नाथ पंथियांच्या रचनांतल्यान ब्रज भाशेचें सगळ्यांत पोरने रुप दिश्टी ‘मेरी बोली पूरबी’ अशें म्हणपी कबीराच्या पदांची आदारशिलाय ब्रज भाशाच आसा. सुरदासाचे पयली अस्तंती हिदींची दोन रुपां आशिल्लीं.एक ‘डिंगल’ आनी दुसरे पिंगल. डिंगल ही वीरकाव्याची भास आशिल्ली. तिचो प्रभाव गुजराती आनी पंजीबीचेर पडला. साहित्यीक अस्तंती अपभ्रंशापसून डिंगलाचो विकास जालो आनी ब्रज भाशेंतल्यान पिंगल साहित्यांचो विकास साहित्यांचो विकास काव्य डिंगलांत आसून, तातूंत पिंगलाचोय स्पाव जाता. गोरख-नाथ आदीम अवस्थेची रचनाकार आसा. पूण कबीराचे आसा. भाशेची आदारशिला ब्रज भाशाच. गुरु ‘ग्रंथसाहिबा’त चीन कवींची जीं पदां आसात तातूंत जयदेव, नामदेव, कबीर ह्या संतांची तशेच गुरु नानकाची भाशाय ब्रज आसा. अमी र खुसरौ हाणें ब्रज भाशेवांगडाचखडी बलिंतूय रचना केल्या.

ब्रज भाशेक स्थायी रुपांत प्रतिश्ठीत करपी वल्लभाचार्य हाणें काशीत चिंतन- मनन करतकच ‘ब्रज’ हें आपलें केंद्र दवरलें आनी गोवर्धन.