भरतकाम
भरतकाम हे कसल्याय प्रकारच्या लुगटाचेर सुती, रस्मी, लोकरी, जरी वा प्लास्टीक हांचे सारक्या तरेकवार आनी विविध रंगांच्या धाग्यांनी तरेतरेचे पोंत घालून, सुयेच्या वा मशिनाच्या आदारान तयार केल्ली कलात्मक कलाकृती म्हळ्यार भरतकाम.
इतिहास
बदलपुर्विल्ल्या काळार वल्कलाचेर तणाव वा कातडी धाग्यान लांकडी सूय वापरुन जोड काम करताले. रशियेंत खूब पुर्विल्ल्या काळारसावन धातूचे धागे लांकडी सुयेन वापरुन वा रेनडियर ह्या जनावराचे कातीचेर ताच्या केंसांच्या धाग्यांचो वापर करुन जोडकाम करताले. हे कलेचो उगम निश्र्चीत केन्ना जालो ताची म्हायती मेळना. पूण ही कला सुरवेक भारत आनी उपरांत हेर देशांनी उदयाक आयली अशें मानतात. भरतकामांतलें 'भरत' हें उतर 'भृ' ह्या मूळ संस्कृत धातूपसून तयार जालां. 'भृ' म्हळ्यार भरप वा पुराय करप असो अर्थ जाता. वैदीक काळार सावन ऋग्वेदांत कशिदाकाम केल्ल्या वस्त्राक 'पेशस' हें उतर वापरलां. तशेंच, काशिदा काडपी बायलेचो पेशसकारी ह्या नांवान उल्लेख केल्लो मेळटा. सादारण १००० वर्सां क्रिस्ताआदल्या काळांत भरतमुनीन अस्तित्वांत आशिल्ल्या कलांचें संकलन करतना चवसठ कलांचे यादींत भरतकलेचो उल्लेख केल्लो आसा. मोहेंजोदडो आनी हडप्पाच्या उत्खननांत भरतकलेचे नमुने मेळ्ळ्यात. कालिदास, बाणभट्ट, भारवि ह्या कवींच्या संस्कृत साहित्यांतूय भरतकलेचो उल्लेख मेळटा. इ. स. आदीं चवथ्या शतमानांत चंद्रगुप्त मौर्याच्या काळांत आयिल्लो ग्रीसी सत्त्वगिन्यानी मॅगास्थेनीस हाणें भरतकला केल्ल्या लुगटाचें वर्णन आपल्या लिखाणांत केल्लें. अजंठाच्या चित्रांनी जायत्या जाणींनी भरतकाम केल्लीं वस्त्रां पळोवंक मेळटात. उपरांतच्या काळांत भारताचो परक्या देशांकडेन संबंद आयलो. पुर्तुगाल, इंग्लंड, फ्रांस, स्पेन, जर्मनी ह्या देशांकडेन वेपार वाडटकच तांचेय कलाकुसरीचो परिणाम भारतीय भरतकामाचेर आनी शिवणकलेचेर दिश्टी पडपाक लागलो.
बायलांचे जिणेंत भरतकलेक तेचपरी शिवणकलेक एक आगळीच सुवात आसा. बायलांचे कपडे दुरुस्त करपापसून ते घराची सोबाय वाडोवपा खातीर भरतकामा कडेन परतो परतो संबंद येता. उपजिविकेचें एक साधन म्हणून वा एक छंद म्हणूनय कांय बायलो भरतकले वटेन आकर्शीत जातात. आर्विल्ले जिणेंत हे कलेक खुबींच म्हत्व आसा. उशाफ्रोंजी, बसकेवयली अभ्रां, साडयो,पड्डे, च्या प्राच्छादनां (टि कोझी), ल्हान भुरग्यांचीं आंगलीं, चादर आदी नित्याचे उपेगी पडपी वस्तू सोबोवपा खातीर हे कलेक खुबूच म्हत्व दिवप जाता. काश्मीर तशेंच भारतांतल्या हेर कांय वाठारांनी उपजिविकेचें साधन म्हणून बायलांवांगडा दादलेय भरतकाम करतात.
इजिप्त, ग्रीस, इटली, फ्रांस, नॉर्वे, रशिया, अमेरिका ह्या देशांतले लोक आपआपले आवडीप्रमाण आनी परंपरेप्रमाण वेगवेगळ्या टांक्यांचो वापर करुन भरतकाम करतात. तशेंच आशियांत तुर्कस्थआन, पाकिस्तान, चीन, जपान, कोरिया, अरबस्थान आदी देशांनी वेगवेगळ्या टांक्यांचो वापर करुन जायते तरेचें भरतकाम करतात. सोबीत ठिगळकाम, गांठणकाम, भूमितीक भरतकाम, मोनजात, मनीस, हांचे आकृती बंदद् ह्यो सगळ्यो पुर्विल्ल्या आशियाई भरतकला. फुल्ली टांको, चीनी टांको (पॅकिनीज स्टीच) हांची चीन ही जननी मानतात. हाचे वयल्यान अशें दिसता, आशियाई भरतकलेचो प्रसार युरोप, अमेरीका आनी हेर खंडांनी जालो आनी आतां ही कला संवसारभर पातळ्ळ्या. भारतांत कर्नाटक, महाराष्ट्र, काश्मीर, पंजाब, चंबा, गुजरात, कच्छ, काठेवाड, उत्तर प्रदेश, बंगाल, अस्तंत बंगाल, गोंय, हैदराबाद, चेन्नइ, बंगलोर, आदी वाठारांनी भरतकलेचीं केंद्रां आसात. त्या त्या वाठारांतलें भरतकाम विशिश्ट नांवान वळखतात. देखीकः काश्मिराचो-कशिदा, कर्नाटक-कसूती, सौराष्ट्र, गुजरात-हारशाकाम, लखनौ-चिकनकारी, पंजाब-फुलकारी, बंगाल- कथा, बिहार-चादवा, गोंय-कपयाळीं, हे भायर कांय खाशेले टांके ज्या ज्या वाठारांत तयार जाल्यांत तांकां त्या त्या वाठारांवयल्यान नांवां पडल्यांत. देखीक- बंगाली टांको, काश्मिरी टांको, कच्छी टांको आदी.
भरतकाम करपा खातीर सूय, सूत, तरेकवार इस्किना, ट्रेसिंग पेपर, कार्बन पेपर, कातर, पेन्सिल आदी साहित्यावांगडा जाय जाय ते तरेचें भरतकाम करपा खातीर ते ते तरेचें साहित्य लागता. देखीक, मणीकाम करपाचें आसल्यार मणी वा हारशे काम करपा आसल्यार हारशाची गरज आसता. भरतकाम करपाखातीर ज फाटभूंय वा कपडे वापरतात ते योग्य तरेन वेंचन तांचेर चित्रां (डिझायन्स) काडून उपरांत भरतकाम करचें पडटा. भरतकलेंत रंगसंगतीक खुबूच म्हत्व आसता. एकरंगी, दुरंगी, जायते रंगी, सजातीय आनी विजातीय आशे रंगसंगतीचे प्रकार आसात. कपड्याचे फांटभुंयेचेर जो रंग आसता त्याच रंगाच्या धाग्यान जें भरतकाम करतात तें एकरंगी, दुरंगी रंगसंगतींत काळो-हळदुवो, तांबडो-धवो आशा खंयच्याय दोन रंगांची जोडी वापरतात. कांय वेळार गाड रंगाचें प्रमाण चड वापरुन उपरांत लेव रंग वापरुन डिझायनाचो तोल सांबाळटात. सजातीय रंगसंगती एकाच वर्गांतले म्हळ्यार सगळेच गाड वा सगळेच लेव रंग वापरुन वेगवेगळ्या छटांचो वापर करतात. विजातीय रंगसंगतींत परस्परविरोधी रंग वापरतात. देखीक- एक गाड रंग आसल्यार दुसरो लेव रंग वापरुन भरतकाम करतात.
भरतकाम करपा खातीर वेगवेगळ्या टांक्यांचो उपेग करतात. हे टांके अशे आसात- १) भायली कडा भरपाचो टांको (आऊट लायन स्टिचीस ग्रुप), २) सपाट टांको (प्लॉट स्टिचीस), ३) चवकट वा धागे मेजून भरपाचो टांको (काऊण्टेड थ्रॅड स्टिचीस), ४) गंवांचो टांको (चेन स्टिचीस), ५) गांठीचो टांको (नोटोड स्टिचीस), ६) बांदणीचे भरीव टांके (कौचिंग अॅण्ड फिलींग ग्रुप), ७) लहर टांको ( व्हेंविंग अॅण्ड फिलींग ग्रुप), ८) बंगाली टांको (सॅटीन स्टिच), ९) पानांचो टांको (लिफ स्टिच), १०) काजां टांको (बटनहोल स्टिच), ११) कांबळ टांको (ब्लँकेट स्टिच), १२) जोड टांको (इन्सर्शन स्टिच), १३) संमिश्र टांको (कम्पोझिट स्टिच), १४) कपड्याचे धागे ओडून केल्ले टांके (ड्रॉन थ्रॅड स्टिच), १५) हार्डेजर टांको (हार्डेजर एम्ब्रॉयडरी स्टिच), १६) होलबेयन टांको (होलबेयन स्टिच), १७) कॅनवास चौकट टांको (कॅनवास वा निडल पोईंट स्टिच), १८) फुलींचो टांको (क्रॉस स्टिच).
भरतकामाचे प्रकार
बदलभरतकामाचे तीन प्रकार जातात.
१) हस्त भरतकला
२) यांत्रिक भरतकला
३) सोबीत भरतकला.
१)हस्त भरतकला (हॅण्ड एम्ब्रॉयडरी)- सुयो आनी लुगट हांचो वापर करुन वेगवेगळ्या टांक्यांच्या आदारान हातान भरतकाम करतात
२) यांत्रिक भरतकला (मशीन एम्ब्रॉयडरी)- हें भरतकाम माक्नाच्या आदारान करतात. हातूंत वेळ थोडो लागता आनी काम बेगीन जाता.
३) सोबात भरतकला (डेकोरेटिव्ह एम्ब्रॉयडरी वा फॅन्सी वर्क)- हातूंत गरजेप्रमाण वेगवेगळ्या प्रकारांच्यो सुयो वेगवेगळ्या रंगांचे वा प्रकारांचे धागे वा लोकर भरतकाम वा विणकाम करतात. हातूंत विणकाम (निटींग), क्रोशेवर्क, टँटिग वर्क (शटल वर्क), खेळणीं, बोटवे, कारपेट काम (रंगकाम), मॅक्रोम वर्क (गोफ काम) तशेंच झीग, मणी, मोतीं, चमक्यो हांचो उपेग करुन सोबात भरतकाम करतात.
भरतकामांत मुखेल ७५ टांके आसून उपरांत एका टांक्यातल्यान हेर टांक्यांची निर्मिती जावन ह्या टांक्यांची संख्या वाडत गेली. सद्या सुमार ३०० मेरेन टांक्याचे प्रकार मेळटात. हातूंतल्यान कांय टांक्यांच्या आदारान भरतकामाचे प्रकार करतात. ते अशेः १) ड्रॉन थ्रॅड वर्कः सुतां काडून आनी बांदून केल्लें काम, २) कट वर्क (काप काम), ३) थिगळ काम (आप्लिके वर्क), ४) आसीझी भरतकाम, ५) नॅटवर्क (जाळी कापकाम), ६) शॅडो वर्क (छाया भरतकाम), ७) पॅडींग वर्क (फुगीर भरतकाम), ८) क्रुवेल एम्ब्रॉयडरी (मिश्र जाळीकाम), ९) आप्लिके ऑन नॅटवर्क (थिगळ जाळीकाम), १०) जॉकोबीयन भरतकाम, ११) स्पॅनीश ब्लॅक वर्क (काळें काम), १२) स्मोकिंग वर्क (चुणी काम), १३) हार्डेजर वर्क, १४) क्रॉस वा इटालियन क्रॉस वर्क, १५) हॉलबिन वर्क (बादला), १६) अरिवर्क (जरी काम), १७) हॉलबिन वर्क (कुस्कर, आमोर कशिदा), १८) बीड वर्क (मणी काम), १९) झीग वर्क (झीग काम), २०) पंच वर्क (पंच काम), २१) कच्छी काम), २२) रिचेलू वर्क, २३) आटलेट वर्क (दोळ्यांचें काम), २४) अब्ला वर्क (हारशे काम), २५) तिकली वर्क (तिकली काम).
कों. वि. सं. मं.[1]