भरतनाट्यम
देवनागरी
|
|
'भरतनाट्यम' हो एक अभिजात भारतीय नाचाचो प्रकार. ताच्या नांवावयल्यानूच भरताच्या नाट्यशास्त्राकडेन संबंद आशिल्ल्याचें स्पश्ट जाता. भरतनाट्यम् ही एक संमिश्र कला. तिचेभितर काव्य, नाट्य, संगीत, ताल आनी लय ह्या सगळ्यांचो आस्पाव जाता. नर्तिकेच्या हातापांयांची हालचाल, संकेतीक वा सादृश्यदर्शक हाताच्यो मुद्रा, ताल, लय आनी काव्य हीं सगळीं भरतनाट्यमाचीं भाव उक्तावपाचीं साधनां. ह्या सगळ्या आंगांतल्यान खंयचो तरी दिव्य असो संदेश प्रेक्षकांमेरेन पावोवप आनी प्रेक्षकांक तांचे वास्तव अवस्थेंतल्यान तितल्या काळामेरेन तरी वयल्या पांवड्याचेर व्हरप असो ह्या नाचाचो हेत आसता. नाचांतले कथाप्रसंग रामायण, महाभारत,पुराणां आनी महाकाव्यां हातूंतल्यान घेतिल्ले आसतात. त्या त्या प्रसंगांतले ते ते व्यक्तीचें अनुकरण कलाकार करीत आसता. भरतनाट्यमाची साधना हो एक योग अशें म्हण्टात. ह्या नाचांत मुद्रा आनी दोळ्यांनी उलोवपाचें आसता. तेखातीर साधकाक कांय नेम आनी पथ्यां पाळचीं पडटात. पुराणांत आनी आगमांत (शास्त्र) शिव हो जसो नर्तक तशेंच तो योगीय आसा. नटराज ही ताची नृत्यकलेंतली उपाधी.
_(14146091479).jpg)
भरतनाट्यम् ही एक दोन हजार वर्सांसावन प्रचलीत आसा. भरतनाट्यम् ही शैली मूळ तमीळनाडूंतल्या तंजावर जिल्ह्याची म्हणून नामना आसा. हो नाच चड करुन बायलोच करतात. इ. स. दुस-या - तिस-या शेंकड्यांतल्या 'शिलप्पधिकारम्' ह्या तमीळ ग्रंथात ह्या नाचाचो उल्लेख मेळटा. तंजावरच्या चोल राजांचे कारकिर्दींत ह्या नाचाची पद्दत आशिल्ली. तांचेउपरांत नायक राजे हांणी ह्या नाचाक खूब उर्बा दिली. १८ व्या शेंकड्यांत तंजावराक प्रतापसिंह आनी ताचे उपरांत तुळजाजी हांच्या काळांत हे कलेची खूब उदरगत जाली. तांच्या दरबारांतले राजकवी महादेव अण्णावी हो नाट्यशास्त्रांतलो विद्वान आनी सुब्बराय हेड उत्तम नर्तक म्हणून गाजले. सुब्बरयाचे चार पूत चिन्नय्या, पोन्नय्या, वडिवेलू आनी शिवनंदम ह्या पिळ्ळे भावांचो 'अरेंगेट्रम' (पयलो रंगमाचयेर प्रवेश),दुसरो सरफोजी महाराज (कार. १७९८-१८३२) हाच्या दरबारांत १८२५ वर्सा जालो. ह्या चारुय भावांक आयच्या परंपरागत भरतनाट्यम् पद्दतीचे आद्द प्रवर्तक मानतात. ह्या चारुय भावांनी तेलुगूंत कांय तमीळ भाशेंत रचिल्ले नाचाचे प्रकार परंपरागत नृत्यपद्दत म्हणून रुढ जाल्यात. हेच सद्याच्या भरतनाट्यमाचे प्रकार आसात.
सुरवेक ह्या नृत्यप्रकाराक 'कूत्तू', 'आट्टम्' अशीं नांवा आशिल्लीं. उपरांत देवदासींनी ह्या नृत्याची जतनाय घेवन जोपासना केली. तोखातीर ताका 'दासीआट्टम' ह्या नांवान वळखूंक लागले आसुंये. पूण दुसरो सरफोजी भोंसले हाणें आपले सदरेंत वा दरबारांत हो नाच करपाची परंपरा चालीक लावन ह्या नाचाक प्रचिश्ठा मेळोवन दिली. तेन्नासावन ह्या नाचाक 'सदरआट्टम' म्हळ्यार दरबारी नाच ही मानाची सुवात फावो जाली. तेलुगू साहित्यांत नृत्यनाट्याचो 'भरतशास्त्र' असो उल्लेख मेळटा. भाव, राग आनी ताल हांचो जाणकार तो भरत अशें भरतशास्त्रांत मानिल्ल्यान सदरआट्टम् नाचाकूच उपरांत भरतनाट्यम् म्हणूंक लागले.
ह्या नाचाच्या अध्यापनाची सुरवात ब-या म्हुर्ताचेर विधीयुक्त पुजेन करतात. सुरवेक शिकयतात त्या पदाघातांक 'अडवू' अशें म्हण्टात. अडवू म्हळ्यार नाचपाची सुरवेची हालचाल. ह्या पांयांचे हालचालींक तमीळ-तेलुगू भाशेंत अडू वा अडवू अशें म्हण्टात. ह्या अडवूंचे खाशेले पंगड आसात ते अशे-
१) तट्टु अडवूः पांय मारपाचे प्रकार-७ २)नट्टु अडवूः पांय रोमपाचे प्रकार-९ ३) ता तै तै ता अडवू वा चतुरश्र हस्त अडवू-४, ४) वर्धमान हस्त वा शिखर हस्त अडवू-४, ५) तत् तै ता अडवू-११, ६) तट्टु मेट्टु अडवू-५, ७) कुदित्तु मेट्टु अडवू-१, ८) चक्राधार अडवू वा सरणचारि अडवू-५, ९) पेरिय अडवू-५, १०)जाति अडवू- हे तिश्र जातीप्रमाण ३ मात्रांनी शिकयतात. तातूंत एक पदन्यास आशिल्ले २ प्रकार आसतात, ११) मंडि अडवू-४, १२) गरुड स्थान अडवू-४, १३)गिण तोम् अडवू-५, १४)तरि किट तोम् अडवू-५
गिण तोम् अडवू आनी तरि किट तोम् अडवू हे दोनूय प्रकार हे 'मुत्ताईपु' वा तिहाईचे प्रकार बोल समेचेर हाडपाखातीर वापरतात. तशेंच 'नडै अडवू' म्हळ्यार चलपाचे प्रकार आनी मेय अडवू म्हळ्यार आंग हालोवन करपाचे प्रकार वेगळे शिकयतात. वेगवेगळ्या गुरुंच्या संप्रदायाप्रमाण अडवूंची संख्या चड - उणी आसता. हे अडवू शिकपाक उणोच दोन वर्सां काळ लागता. अडवूंत वापरतात ते हस्त, पाद, स्थान, मंडल त्या त्या क्रमान थंय थंय शकयतात. असंयुक्त हस्त ३२ आसात, संयुक्त हस्त २३ आसात, पादभेद ६ आसात, स्थानां ६ आसात आनी मंडंला १० आसात. भरतनाट्यमांत नृत्य करतना जी मुळची नाचाची अवस्था आसता, तिका तमिळींत आरै मंडी वा आयत मंडलम् अशें म्हण्टात. हाकाच चतुरश्र स्थान अशेंय म्हण्टात. अडवू शिकतकच पयलीं 'अलारिपु', 'जातिस्वरम्' असले सोंपे नृत्यप्रकार शिकयतात. उपरांत 'शब्दम्', 'वर्णम्', 'पद्म', 'जाविळ', 'तिल्लाना', 'श्लोक' हे प्रकार शिकयतात. हे सगळे प्रकार त्या प्रकारांक अनुरुप अशा गीत-गायना सयत करतात. तांची थोडे भितर म्हायती अशी-
१) स्तुती स्तुती म्हळ्यार ईशस्तवन. नाचाचो प्रयोग यशस्वी जावपाखातीर पड्डो उगडचे पयलीं गमपती, सरस्वती, लक्ष्मी, नटराज ह्या इश्टदेवतांची तुस्त करतात.
२) अलारिपु हो भरतनाट्यमांतलो पयलो प्रकार. पुर्विल्ल्या ग्रंथांनी हाचो 'पुष्पांजलि' असो उल्लेख मेळटा. पुष्पांजलि म्हळ्यार फुलांचो पोसो. नर्तकी रंगमाचयेर येतकचथंय आशिल्ल्या सगळ्या देवतांक पुष्पांजलि ओंपपाचो हो प्रकार. कमळ जेप्रमाण ल्हव ल्हव पाकळे-पाकळेन फुलता तेचप्रमाण ही नर्तकी आपले दोळे, मान, भुंवयो, खांदे हांच्या नाजूक हालचालींनी सुरवात करता. ह्या हालचालींनी एके तरेचो व्यायाम जाल्ल्यान नाचाच्यो फुडल्यो हालचाली चपळायेन करुंक मेळटात. ह्या प्रकारचो दुसरो हेत असो, नर्तकी आपल्यामाथ्याचेर तोंडासामकार आनी हड्ड्याचेर अंजली हसत दवरुन विघ्नहर्ता, रंगदेवता, गुरु आनी विद्वानांक नमस्कार करता आनी फुडली कार्यावळ यशस्वी जावपाखातीर आशिर्वाद नमस्कार मागता. तत्, तै, तैयुम्, ताम् ह्या कार वाचक बोलांची ही रचना आसता. हे बोल रागदारींत म्हळ्यार पुर्विल्ल्या शास्त्रीय ग्रंथाप्रमाण 'नटै' वा नाट रांगांत गायतात. अलारिपू चतुश्रादी विंगड विंगड जातींनी करतात.
३) जतिस्वर म्हो भरतनाट्यमांतलो दुसरो प्रकार. जति म्हळ्यार बोल आनी स्वरम् म्हळ्यार स्वर. कठीण अशा ह्या नृत्यप्रकारांत मान, हात आनी पांय हांच्यो तालबद्द हालचाली आसतात. राग, स्वर आनी ताल हांच्या संयोगान हो प्रकार आकर्शक करपाचो आसता. हो शुध्द नाच आशिल्ल्यान नृत्य ह्या प्रकारांत मोडटा. हें नृत्य चालू आसतना वाद्यांचेर खंयच्याय तरी रागाची धून वाजयतात.
४) शब्दम् देवादिकांच्या नाट्यपूर्ण कथाप्रसंगांचेर आदारीत काव्य म्हळ्यार शब्दम्. संस्कृतांत हाका यशोगीती अशें म्हण्टात. ह्या गितांत देवाची वा कोणाय नायकाची तोखणाय आसता. 'सालमुरे' म्हळ्यार तुमकां नमस्कार करतां ह्या उतरान ह्या गिताचो शेवट जाता. ह्या नृत्यांत मुद्रांचो उपेग करतात. भाव आनी मुद्रा हांच्या आदारान हातूंत गिताचो अर्थ उकतायतात. कवनाक सोबसारके आडाव नाचपाची हातूंत येवजण आसता.
५) वर्णम् वर्णम् म्हळ्यार भरतनाट्यमाचो गाभोच. हाका 'पदवर्ण' वा 'चौकवर्ण' अशांय नावा आसात. हो नृत्यप्रकार सामको गुस्पागोंदळाचो आनी कठीण आसता. नृत्य, संगीत आनी अभिनय हांचो कलापूर्ण संयोग म्हळ्यार वर्णम्. नर्तकाचें बुध्दिकौशल्य आनी अभिनयकौशल्य हातूंत चड दिश्टी पडटा. हातूंत गेय पद्याचो अर्थ जस-जसो बदलता. हस्तमुद्रांनी कवलाचो अर्थ आनी मुकरागान तातूंतल्या अंतर्भावनेच्यो विंगड विंगड छटा दाखोवपाच्यो आसतात. राग, ताल, आनी भाव हांचो त्रिवेणी संगम सादून अभिनयाचीं वेगवेगळीं आंगां दाखोवपाचीं आशिल्ल्यान हो नाच पुराय जावपाक एक वर तरी लागता. विलंबित, मध्य आनी द्रुत अशो तिनूय लयी ह्या नृत्याखातीर वापरतात.
६) पदम् वर्णमांतल्या हालचालींक लागून नर्तकी थकता, तेखातीर तिका सुशेगाची गरज आसता. देखून पदम् हो वेगळो पद्दतीचो नाच करतात. हातूंत मुद्रा-अभिनयाचेर भर दिवन सवकासायेन नाचतात. पदम् म्हळ्यार प्रेमगीत. तातूंत पल्लवी, अनुपल्लवी आनी चरण असो क्रम आसता. देव, राजा हांचेर हीं पदां रचिल्लीं आसतात. हातूंतलीं चडशीं पदां तिश्र-त्रिपुट तालांत गायतात. 'मिश्रम्', 'मिश्र चापु' वा फकत 'चापु' हीं सगळीं तिश्र जाति-त्रिपुट तालाचींच नांवां आसात. हीं पदां विलंबित लयेंत गावपाची चाल आसा.
८) जावळी हो चड करुन मध्य लयींत उडटे चालींत गावपाचो प्रकार. हातूंतलें साहित्य शृंगारस प्रधान आसता. नायिका वा तिची इश्टीण जावळिंतल्यान आपले भावविकार उकतायता. हातूंतल्या शृंगारभावाचें स्वरुप एकेकदां सादें-सोंपें, लौकिक आनी कांय फावटीं उत्तान आसता. हांची पल्लीवी, अनुपल्लवी आनी चरण अशी रचना आसता. केन्नाकेन्नाय एकापरस चड लेगीत चरण आसतात.
९) तिल्लाना तिल्लाना म्हळ्यार हिंदुस्थानी संगितांतलो तराणा. हातूंत 'तिल्लिलाना' ,दिरना' 'तोम् दिरना', 'तननम्' असल्या प्रकारांचे बोल एकठांय करुन तांची रागांत आनी तालांत बसका केल्ली आसता. हातूंत गती, जोश आनी वेगवेगळे पदाघात आसतात. तातूंतले स्वर, लय आनी बोल खाशेलें वातावरण तयार करतात. हातूंत लयकारीक चड म्हत्व आसून नर्तिकेच्या आंगाचें वेगवेगळ्या कोनशांनी आनी शरिरावस्थांतल्यान दर्शन घडयता. संगीत हो ह्या कार्यक्रमांचो आत्मो आसता.
१०) विरुत्तम चूर्णिका आनी श्र्लोक तिनूय प्रकार एकामेकांक सामके लागीं आसून ते तमीळ तेलुगू आनी संस्कृत भाशांतल्यान सादर करतात.
११) कौतुकम्य लींच्या काळांत हो प्रकार फकत देवळांनींच पळोवपाक मेळटालो, पूण हालीं हो प्रकार रंगमाचयेर अलारिपू पयलीं करतात. पुर्विल्ल्या ग्रंथांनी हाचो उल्लेख 'कौत', 'कउत्त' असो मेळटा. हातूंतल्या बोलांचेर योग्य तें नृत्य आनी साहित्याचेर अभिनय करतात.
१२) मंगळम् प्रयोगाच्या शेवटाक गावपाचो हो प्रकार. हाचेर नाच करिनात, पूण नर्तकी फकत पदाघात करता. प्रयोगांत जाल्ल्या गीत, वाद्य, नृत्य हातूंतल्या चुकांविशीं देवाकडेन चूक मागप, हो ह्या मंगळम् प्रकाराचो मुखेल हेत आसता. मंगळम् म्हळ्यार 'सगळें मंगळ जावं, बरें जावं' अशी देवाक केल्ली प्रार्थना. होच प्रयोगाचो शेवट आसता.
भेस
बदलपयलींच्या काळांत भरतनाट्यम् नाचाखातीर नर्तकी सदळसो चुडीदार आनी पायजमो वापरताली. ताचेर ऑरगेंडी कपडयाची णव वारी धवीफुल्ल साडी धोंपरासकयल मेरेन न्हेंसून दाव्या खांदावयल्यान पदर घेवन तो उजवे कुशीकडल्यान फुडें हाडून दावे वटेन कमराक खोयतालीं. हे साडयेक पाव इंच रुंदायेची भांगरा कोराची जर आसताली. देखून हे साडयेक 'तूया सेलै' अशें म्हण्टाले. तिचेर कमराक 'माजा' चो कमरपटो आनी वयर रंगीत ब्लाउज घालून सगळे अलंकार घालतालीं. पूण हालीं ह्या भेसांत खूब सुटसुटीतपणा आयलां. चलयांक णव वारी साडी न्हेसपाक जड जाता म्हणून, तशेच तरेचो भेस शिंवून तयार करतात. हो भेस शालवाचो शिंवतात. पूम हो भेस कास घालून न्हेशिल्ल्या पितांबरा भाशेन आसून ताका दोनूय वटांनी शिंविल्लो धोंपरामेरेन पावपी पंखो आसता. ताचेर कमराक गुठलायल्लो त्याच कपड्याचो शेलो आसता आनी त्या शेल्याकूय बोंबले सकयल येता असो एक ल्हानसो पंखो आसता. हेर अलंकार मात परंपरीक पद्दतीप्रमाण आसतात. म्हळ्यार गळ्यांत गळोभर माळो, हातभर कांकणां, कपलार भांगतिळो, बाजूबंद, नाकांत तशेंच नाकाचे मदीं लांबतो 'बुलाक' नांवाचो अलंकार आनी पांयांत भरपूर घुंगूर बांदतात.
पयलींच्या काळांत हो नाच चडसो देवळांनी तशेंच लग्नासारकिल्या मंगल सुवाळ्यांनी करप जातालो. पूण उपरांत तो राजदरबारांत आनी हालीं वेवसायीक रंगमाचयेर तशेंच हेर संस्कृतीक कार्यावळींनी पळोवंक मेळटा.
भरतनाट्यमाच्या प्रयोगांत मृदंग, वीणा, वायोलीन, मुरली, झांज, चिपळ्यो अशा वाद्यांची साथ आसता. तिस्त्र, चतुरस्त्र, मिश्र आनी आदिताल हे ताचे मुखेल ताल आसतात. रंगमाचयेचे उजवे वटेन हीं सगळीं वाद्यां आनी वादक आसतात. लोक बसतात त्या आसनांकडल्यान पयलीं मृदंगवादक, उपरांत घटम् वाद्य आसल्यार तें वाजोवपी ताचे दावे वटेन फाटल्यान, ताचे उपरांत मुखेल गायक नटटुवनार हो 'ताळम' वाजयत पुराय प्रयोगाचीं सुत्रां सांबाळटा, ताचे फाटल्यान उजवे वटेन 'मोरसिंग' नांवाचें वाद्य दांत-ओंठांचे मदीं धरुन उस्वासाच्या आदारान तोंडान दाजोवपी वादक आसता. नटटुवनारा फाटल्यान दावे वटेन तंबोरो वाजोवपी आसता. नटटुवनाराच्या फाटल्यान सहाय्यक गायक वा गायिका बसता. उपरांत वीणा वा वायोलीन वाजोवपी वादक आसता. वेणुवादक आसल्यार तो दोनूय गायकांच्या फाटल्यान आसता. भरतनाट्यमांत दाक्षिणात्य संगीत पद्दत वापरतात.
भरतनाट्यमांतले भाव हे अभिनयान उकतायतात. आंगिक, वाचिक, सात्त्विक आनी आहार्य अशे अभिनयाचे चार प्रकार आसात. तशेंच भरतनाट्यमांत मुखेलपणान तीन प्रवाह एकठांय जाल्यात. १) नटुवा मेळ्याचें सदिर नाट्य. देवदासींचे नृत्य म्हण्टात ते हेंच. २) तंजावरच्या भागवत संप्रदायाक अणसरुन करतात तें भागवतमेळा हें नृत्यप्रधान नाट्य आनी ३) कुरवंजी नांवाचें गांवगिरें नाट्य. ह्या तिनूय प्रवाहांचें सुसंवादी मिश्रण म्हळ्यारुच भरतनाट्यम् अशें शास्त्राचे जाणकार म्हण्टात.
मीनाक्षीसुंदरम् पिळ्ळै, मुत्तुकमार पिळ्ळै, चोकलिंगम् पिळ्ळै, चंद्रशेखर रिळ्ळै, रामय्या पिळ्ळै, किटट्पा पिळ्ळै हे भरतनाट्यमांतले नामनेचे परंपरागत नृत्यगुरु. गौरी अम्माळ, बालासरस्वती, रुक्मिणीदेवी अॅरंडेल, कलानिधी नारायण्, मृणालिनी साराभाय ह्यो नामनेच्यो नर्तकी आनी रामगोपान हो नामनेचो नर्तक.
यामिनी कृष्णमुर्ती आनी पद्मा सुब्रह्यम्यम ह्यो हालींच्यो नामनेच्यो नर्तकी. तशेंच कमला, इंद्राणी रेहमान, सोनल मानसिंग, वैजयंतीमाला, हेमा मालिनी ह्यो नामनेच्यो नर्तकी. मुंबयचो नृत्यगुरु पार्वतीकुमार हाणें तंजावरच्या मराठी राजांनी भरतनाट्यमाखातीर बरयल्ल्या मराठी रचनांचेर संशोधन केलें. ताचीच शिश्या आनी नामनेचो महाराष्ट्रीय नर्तकी सुचेता भिडे चापेकर हिंणें संशोधन फुडें चालू दवरलां.
हे कलेची उदरगत करपापासत कांय कलासंस्था वावर करतात. भरतनाट्यमाचें पद्दतशीर पदवीशिक्षण दिवपी 'कलाक्षेत्र' ही नामनेची संस्था चेन्नईंत आसा. एग्मोर हांगाचे 'इंडियन इन्स्टिट्यूट ऑफ फाइन आर्टस' हे संस्थेचोय उल्लेख करपाक जाय. बडोदेच्या विद्यापिठा भाशेनूच हालींच्या काळांत मुंबय विद्यापिठानूय भरतनाट्यम नाचाक उच्च आनी अत्युच्च पदवेखातीर मुखेल विशय म्हणून मान्यता दिल्या.
कों. वि. सं. मं.[1]
संदर्भ
बदलपूरक नोंदः नाच.