भारतेन्दु हरिश्चंद्र
भारतेन्दु हरिश्चंद्र (जल्म - ९ सप्टेंबर १८५०, बनारस; मरण - ६ जानेवारी १९८८५) आर्विल्ले हिंदी भशेचो जनक आनी नव्या युगाचो प्रवर्तक. ताचो जल्म सेठ अमीनचंद्र हाच्या प्रतिश्ठीत घराण्यांत जालो. ताचो जल्म सेठ अमीनचंद्र हाच्या प्रतिश्ठीत घराण्यांत जालो. नांव गोपालचंद्र ऊर्फ गिरिधरदास आनी आवयचें नांव पार्वतीदेवी. गोपालचंद्र हो एक कवी. ताणें हिंदी आनी संस्कृत भाळांनी काव्य रचणूक केल्या. भारतचेन्दु ही ताका मेलिल्ली पदवी, १८८० वर्सा पंडीत. तेन्ना सावन ताका भारतेन्दु हरिश्चिंद्र ह्या नांवान पाचारतात. भारतेन्दुच्या भुरगेपणांतूच ताच्या आवय-बापायक मरण आयलें.
तेखातीर तीचें शाळेंतलें शिक्षण वेवस्थीत जालें ना. भारतेन्दु स्वभावान सामको हट्टी आनी चंचंल आशिल्लो. पूण कुशाग्र बुध्द आनी घट यादीक लागून तो सदांच परिक्षेंत पास जातालो. लिखाण आनी वाचना कडेन ओड आशिल्ल्यान घरचेघराच ताणें बगांली, पंजाबी, हिंदी उर्दु, सस्कृत, मराछी. गुजराती, इंग्लीश ह्या भाशांचो अभ्यास केलो. ल्हानपणा सावन काता कविता रचपाची आवड आशिल्ली. पिरायेच्या तेराव्या वर्सा भारतेन्दुचें लग्न, काशीच्यी लाला गुलाबराय हाची धूव मुन्नादेवी हिचे कडेन जालें. पंदराव्या वर्सा तो आपल्या कुटुंबासयत जगन्नाथपूरीचे यात्रेक गेलो. तेन्ना सावन ताका यात्रा करपाची गोडी लागली. तीर्थयात्रेच्या निमतान ताणें खूब भोंवडी केली. हे भोंवडेंत ताणें विंगड विंगड भाशांचो अभ्यास केलो. इंग्लीश शिक्षणाचें म्हत्व आनी गरज जाणून भारतेन्दुन पयली आपणाल्या घरांत एक शाळा सुरु केली. उपरांत १८८५ वर्सा हे शाळेक हरिश्चंद्र हायस्कुल अशें नांव मेळ्ळें. इ.स. १८६८ वर्सा ताणें पयलीं 'कविवचनसुधा' नांवाचें एक म्हयनाळें सुरु केंलें. इ.स. १८७३ वर्सा ताणें 'हरिश्र्चंद्रचंद्रिका' हें म्हयनाळें सुरु केलें. ह्या मासिकांत लोकांक आर्विल्ले हिंदी भाशेचो परिचय जालो. १८७४ वर्सा ताणें बायलां खातीर बालबोधनी नांवाचें म्हयनाळें काडलें. भारतेन्दु उदार, दानी, विद्या मोगी, रसीक आनी मनमेकळो आशिल्लो. तसोच तो संघटक आनी पुरोगामी विचारांचो साहित्यीक आशिल्लो. हिंदी भाशा आनी साहित्याटे उदरगती खातीर ताणें खूब कश्ट घेतले. तशेंच समाज सुदारणे खातीर लेगीत ताणें खूब यत्न केले. हेखातीर ताणें समाजीक संस्थांची स्थापणूक केला. भारतेन्दुन खूब प्रकारची साहित्य निर्मिती केली. हिंदी नाट्य-वाङमयाक नवें स्वरुप मेळोवन दिलें. समाजीक पुराणीक, इतीहासीक, राजकीय अशीं सगळ्या प्रकारचीं नाटकां ताणें बरयलीं. ताच्या नाटकांनी गद्य भास खडी बोली आसून पद्य भास ब्रज आसा. भारतीय आनी अस्तंती नाट्य परंपरांचो संगम ताच्या नाटकांनी दिसता. नाचक ह्या नांवाचो एक निबंधूय ताणें बरयला. नाटक हें लोकां कजेन संपर्क सादपाचें प्रभावी माध्यम आशिल्ल्यान आनी भरतेन्दु स्वता एक नाटकाकार आसलो देकून नाटक हो भारतेन्दुचो आवडटो विशय आशिल्लो. पिरायेच्या फकत पस्तिसाव्या वर्सा भारतेन्दुक मरण आयलें. तेखातीर ताणें आपल्या अल्पायुश्यांत साहित्य क्षेत्रांत जें म्हान कार्य केलें, तें दैवी शक्तीचे प्रेरणेनूच ताका शक्य जालें अशें मानतात. ताणें बरयल्लीं कांय नामनेचीं नाटकां अशी आसात. 'विद्या-सुन्दर' (१८६८), 'पाकंड विडंबन'( १८७२), 'धनंजय विजय' आनी 'वैदिकी हिसा हिसां न भवती' (१८७३), 'सत्य हरिश्चंद्र' (१८७५), 'कर्पूर-मंजरी' (१८७५), 'विषस्य-विषमौषद्यम' (१८७६), 'श्री चंद्रावली' (१८७६), 'भारत-जननी' (१८७७), 'मुद्राराक्षम' (१८७८), 'भारतदुर्दशा' (१८८०), 'दुर्लभ-बंधु' (१८८०), 'नीलदेवी' (१८८१), 'अंधेर नगरी' (१८८१-प्रहसन).
नवलकथा
बदलपूर्ण प्रकाश और चंद्रप्रभा, 'हिंदी भाषा', नाट्य-शास्त्र, इतिहास-पुरातत्व, रामायण का समय, अग्रवालों की उत्पति, खाप्रियों की बादशाह दर्पण, बूँदी का राजवश, उदय पुतोवृत संग्रह, चरितावली, पंच पवित्रात्मा, दिल्ली दरबार दर्पण, कालचक्र. जैन कुतुहल (१८७३), स्वर्गवासी श्रीअलवरत वर्णन (१८६१), श्री राजकुमार सुस्वागत पत्र (१८६९) मुँह-दिखावनी (१८७४), श्री राजकुमार शुभा-गमन वर्णन (१८७५), मानसोपयान (१८७५). मानसोपयान (१८७५). हिंदी की उन्नीत पर व्याख्यान (१८७७), मनोमुकुलमाला (१८७७), भारत-वीरत्व (१८७८), विजय-वल्लरी (१८८१), विजयिनी-विजयपताका या वैजयन्ती (१८८२) नये जमाने की मुकरी (१८८४) जातीय संगीत (१८८४) रिपनाष्टक (१८८४). भारतेन्दु एक ब-यांतलो बरो कवी आशिल्लो. ताच्यो सुमार ६९ ल्हन-व्हड कविता उपलब्ध आसात. हातूंत अणकारीत केल्लोय कवीता आसात. ताणें शृंगार, भक्ती, दिव्य प्रेम हे विशीं कविता बरयल्यो तशोच राजभक्ती, देश भक्ती, भावोन्नती आनी समाज सुदारणेविशीय कविता बरयल्लो. व्यंग आनी हास्य काव्यूय ताणें बरयलें. चडशी कविता ताणें ब्रज भाशेंत बरयली. ताणें खडी बोलीत बरयल्लो काव्यांझेलो फुलों का गुच्छा (१८८२) ह्या नांवान प्रसिध्द आसा. ताच्या दिव्य प्रेमाविशीं बरयल्ले म्हत्वाचे काव्यांझेले अशे आसात.
संदर्भ
बदल