भुगोल

भूगोल ह्या विशयाक भूगोलविद्या वा भूंयवर्णनशास्त्र अशेंय म्हण्टात. हाचें मुखेल कारण म्हळ्यार भूगोलाची परंपरीक व्याख्या आनी व्याप्ती हातूंत आमुलाग्र बदल जाल्लो आसात आनी जायत आसात. भूगोलाक शास्त्र ह्या नांवांन सुवात मेळची अशें आधुनिक भूगोलतज्ञांचें मत आसा. हालींच्या तेंपार समाजीक शास्त्रावांगडा सैमीक शास्त्राभितरुय भूगोलशास्त्राची सुवात म्हत्वाची.

धर्तरेसंबंदांतली म्हायती दिवपी शास्त्र अशी भूगोलशास्त्राची व्याख्या करुं येता. हातूंत मुखेलपणान भूंयपृश्ठवर्णनाचो आस्पाव जाता.सोंपें पडचें म्हणून हें भूंयपृश्ठवर्णन धर्तरेच्या सैमीक, भुगोलीक तशेंच राजकीय भागांनी वांटणी करुन करतात. भूंयपृश्ठ वर्णनांत प्रदेशांतलीं खडपां वा तळपां, हवामान, शेतवड संपत्ती-साधनां, येरादारी आनी हेर म्हयतीचो आस्पाव जाता. भूगोलशास्त्राचो दुसरो मुखेल घटक म्हळ्यार मनीस आनी पर्यावरण हांचे तांचे भितर आनी दीसपट्टे बदल रावपी संबंद आनी ह्या संबंदांचें पृथःतरणात्मक विवेचन करप हो आधुनिक भूगोलशास्त्राचो मुखेल हेत.

इतिहास

आदिम काळासावन भुगोलिक धारणाचे उत्पत्तीविशीं मनशआक म्हायती आशिल्ली. वैदिक काळांत भूगोल वैदिक रचणूकेच्या रुपांत मेळटा. ब्रह्मांड, धर्तरी, वायू उदक, उजो, मळब, सूर्य, नखेत्रां तशेंच राशींचें वर्णन वेदांनी, पुराणांनी आनी हेर ग्रंथांनी दिल्लें आसा. बारीकसाणीन पळयल्यार त्या ग्रंथांनी संस्कृतीक तशेंच मानवी भूगोलाची झलक दिसता. भारतांत हेर शास्त्रांवांगडा ज्योतीश,ज्यामिती तशेंच खगोल भूगोलाचोय विकास जाल्लो. म्हाकाव्य काळांत समाजीक, संस्कृतीक तशेंच वायू परिवहन भूगोल हांचोय विकास जाल्लो अशें कळटा.

यूनानच्या दार्शनिकांनी भूगोलाच्या सिध्दांताचेर भासाभास केल्ली. इ.स ६०० वर्सां पयलीं हाणें धर्तरी व्हड थाळयेच्या आकाराची आसा आनी तिका सगळ्या वटांनी ऑसनस न्हंयेन रेवाडिल्लली आसा, अशें म्हणिल्लें. मिलेटसाच्या थेल्स हाणें धर्तरी मंडलाकार आसा. अशें सगळ्यांत पयलीं सांगिल्लें.पायथागोरियन संप्रदायाच्या दार्शनिकांनीय मंडलाकार सिध्दांताचेर भर दिल्लो. एच.एफ टौजर हाणें टेकाटियस(इ.स.प.५००) हाका भूगोलाचो जनक मानिल्लो जाल्यार, ऑरिस्टोटल(इ.स.प.३८४-३२२)हो विज्ञानिक भूगोलाचो जल्मदातो आशिल्लो. ताणें धर्तरी वाटकुळी आसा हें पुराव्यासयत दाखोवन दिल्लें. धर्तरेच्या परिभ्रमणाची कक्षा लांबवर्तुळाकार आसा हें सिध्द करुन विंगड विंगड थळांचे अक्षांश थरयले. अशे रितीन धर्तरे विशींच्या गिन्यानांत भर पडत गेली. अर्वाचीन भूगोलाची बुन्याद मुखेलपणान आदिम काळांतल्या ग्रीक लोकांनीच घाल्ली. धर्तरेचें वाटकुळपण, तिचे ध्रुव, विषुववृत्तां आनी उश्ण कटिबंध ह्यो सगळ्यो गजाली सुरवेक तांणी वळखल्ल्यो. मुखार अक्षवृतां आनी रेखावृतां ह्योय कल्पना तांणीच मांडल्यो. ग्रीक संस्कृतीच्या भरभराटीच्या काळांत काळो दर्या, दक्षिण युरोप, अस्तंत युरोपीय दर्यादेग आनी हेर प्रदेशांची म्हायती नव्या दर्या मार्गांतल्यान आनी विंगड विंगड प्रदेशांनी केल्ल्या ग्रीक वसणुकांक लागून जाली. रोमी साम्राज्याच्या विस्ताराक लागून विंगड विंगड प्रदेशांची वळख जाताली.आफ्रिका खंडाची उत्तर दर्यादेग रोमी लोकांक खबर आशिल्ली.हिप्पालस(इ.स.७९)हाणें अरबांकडच्यान मॉन्सून प्रदेशांत नेमान जावपी ऋतुबदलांविशीं म्हायती मेळयल्ली. उपरांत ताणें त्या वाऱ्यांचो उपेग करुन तांबडो दर्या आनी हिंदुस्थान हांचे मदलो उकत्या दर्यामार्गाचो सोद लायलो. टॉलेमीचो जिऑग्रफिया हो चड म्हत्वाचो ग्रंथ. हातूंत भारतीय व्दीपकल्पाची उदेंत आनी अस्तंत दर्यादेग, तशेंच उत्तर भारतांतल्या म्हत्वाच्या थळांविशीं म्हायती दिल्ली आसा. रोमी साम्राज्याक देंवती कळा लागले उपरांत भुगोलीक गिन्यानांत भर घालपाचें काम कांय तेंप अरब शास्त्राज्ञांनी चालू दवरलें. इस्लाम धर्माचो प्रसार, अरबांचो भारत आनी चीनाकडेन वाडपी वेपार आनी आफ्रिका खंडांतल्या खूब पयसमेरेन आशिल्ल्या भागांकडेन चलिल्लो वेव्हार, हाका लागून साबार अरब शास्त्रज्ञांनी भोंवडेंतले आपले अणभव ग्रंथांच्या रुपांत बरयले.

उत्तर ध्रुविय प्रदेशाचो सोद सुरवेक नॉर्स ह्या दर्यावर्दीव लोकांनी केलो. तातूंत धाव्या शेंकड्यांतलो एरिक द रॅड आनी ताचो चलो एरिकसन लॅव हांचो व्हड वांटो आसा. ग्रीनलँड जुंवो आनी अमेरिका खंड हांचो सोद लावपाचें श्रेय तांकांय वता. मार्को पोलो(१२५४-१३२४)हाणें उदेंतेकडल्या भूगोलिक गिन्यानांत म्हत्वाची भर घातली. इब्न बतुता(१३०४-७८)ह्या अरबी भोंवडेकारान आपल्या पुस्तकांतल्यान अरबस्तान, इराण, हिंदुस्थान, चीन, मलाया, उदेंत आनी अस्तंत आफ्रिकेची दर्यादेग आनी सहारा रेंवट हांची बरी म्हायती दिल्ली आसा. चवदा ते सोळा ह्या शेंकड्यांमदीं आशिया आनी आफ्रिका खंडांतल्या खुश्की मार्गांच्या (land route)सोदाक लागून वेपार आनी येरादारी वाडली.

१४५३त कॉन्स्टँटिनोपल तुर्कांच्या हातांत गेले उपरांत युरोपांतल्यान भारताकडेन येवपाचो खुश्कीचो मार्ग तांणी बंद केलो. युरोप आनी भारत हांचेमदीं जावपी वेपाराचेर वायट परिणाम जावपाक लागलो. हाका लागून दर्या मार्गांतल्यान भारताकडेन येवपाचो मार्ग सोदप गरजेचें आशिल्लें. त्याच तेंपार नौकानयनांत होकायंत्राचो वापर करपाक लागले. ह्या नव्या साहसांत पुर्तुगाल आनी स्पेन मुखार आशिल्ले. पुर्तुगालाचो प्रिन्स हॅन्री द नॅविगेटर हाणें फुडाकार घेतिल्लो. सुरवेक पुर्तुगेजांनी आफ्रिकेच्या दक्षिण तोंकाचो सोद लायलो(१४८८).उपरांत वाश्कु द गामा हो आफ्रिकेक भोंवताडो घालून हिंदुस्थानांत आयलो(१४९८). स्पेनाच्या राजान क्रिस्तोफर कोलंबस ह्या धाडसी नाविकाक अर्थीक आनी हेर आदार दिल्लो.अस्तंतेकडच्यान हिंदुस्थानाकडेन येवपी सार्ग सोदतना तो अज्ञात आशिल्ल्या अमेरिका खंडाच्या उदेंतेकडच्या जुंव्याचेर पावलो(१४९२). उपरांत ताणें अमेरिकेचो सोद लायलो.

सोळाव्या शेंकड्यांत युरोपांतल्यान आशियाक अस्तंतेतल्यान येवपी मार्ग सोदा फाटल्यान क्रिस्तांव धर्माचे प्रसार, नव्या प्रदेशांतल्या साधनसंपतीची आस, साम्राज्यवाद, साहस करपाची जिद्द, गुलामांचो वेपार हांचेसारकीं प्रेरक उद्दिश्टां आशिल्लीं. ह्या यत्नांक लागून स्पेन, पुर्तुगेज, इंग्लीश नाविकांनी उत्तर आनी दक्षिण अमेरिका खंडांतल्या तशेंच आफ्रिकेच्या सागरी दर्यादेगांनी आशिल्ल्या प्रदेशाची खूब म्हायती मेळयली, किरिस्तांव धर्म पातळावपाच्या उद्देशान पोपाकडच्यान स्पेनाक अस्तंस गोलार्धांत आऩी पुर्तुगालाक उदेंत गोलार्धांत नवे प्रदेश सोदपाचे आऩी तांचेर राज्य करपाचे हक्क मेळ्ळे.

सतराव्या आऩी अठराव्या शेंकड्यांनी वेपार आनी वसणूकवाद हांचे सर्तींत स्पेन आनी पुर्तुगाल फाटीं उरले. इंग्लंड, फ्रान्स, हॉलंड हे मुखार आशिल्ले. हॉलंडी लोकांनी दक्षिण आफ्रिकेंत आपलो शेक बसोवन मुखार जावा आऩी सुमात्रा हे आग्नेय आशियांतले जुंवेय बळकायले. १७६८ ते १७७१ ह्या काळांत जेम्स कूक हाणें प्रशांत म्हासागरांतल्या साबार जुंव्यांचो सोद लावन ऑस्ट्रेलियाची दर्यादेगय सोदून काडली. ह्या काळांत कूक आनी बेलिंग्सहा उजेन हे अँटार्क्टिक प्रदेशाचे देगेमेरेन पाविल्ले. अठराव्या शेंकड्यांत अँटार्क्टिका खंडाची चडशी सगळी दर्यादेग आनी भोंवतणचे प्रदेश सोदून काडून तांचे आनी खंय पावपाचो नकाशेय तयार जावपाक लागले.

आफ्रिका खंडाची जशी जशी म्हायती मेळत रावली तशी युरोपी राश्ट्रांभितर थंय़ वसणुको करपाची म्हत्वाकांक्षा वाडत गेली. ताका लागून फ्रेंच, बेल्जियम आनी जर्मन सैनिकी अधिकारी, मिशनरी आनी भोवडेकार हांणी प्रदेशीक, भुगोलीक गिन्यानांत भर घातली. ऑस्ट्रेलियाची उत्तर दर्यादेग इंडोनेशियन लोकांक पुरातन काळासावन खबर आशिल्ली अशें म्हण्टात.पूण ह्या खंडाची रीतसर आनी पुराय म्हयती हांगाच्या गोऱ्या वसणूककारां कडल्यान एकूणिसाव्या शेंकड्यांचत मेळ्ळी.

उत्तर आनी दक्षिण अमेरिका ह्या भागाचो रीतसर सोद हो पुर्तुगेज आनी स्पेनी लोकांचे दक्षिण अमेरिकेंतल्या वसणुकांक लागून जालो. उत्तर अमेरिकेचे उदेंत दर्यादेगेर राबितो केल्ल्या इंग्लीश वसणुकांचो राजकीय प्रभाव जसो अस्तंतेकडेन पातळपाक लागलो, तशी खंडाच्या भितरल्या म्हायती मेळपाक लागली. अमेरिकेच्या स्वातंत्र्य झुजाउपरांत स्वतंत्र अमेरिकी राश्ट्राक अमेरिकेच्या पद्दतशीर सोदाक फाटबळ मेळूंक लागलें.

आशिया खंडांतले उसू आनी दोंगरी अशा खबर नाशिल्ल्या प्रदेशांचो सोद लावपाक टी.ई.लॉरेन्स आनी रिचर्ड बर्टन(अरबस्तान), एवरेस्ट, स्ट्रेची, गॉडविन-ऑस्टिन, श्लोगनवेट भाव, आब्रुत्सी, वर्कमन(हिमालय), ह्युक, गॅबेट, फ्रॅशफिल्ड, ऑरॅल स्टायन, हंटिंग्टन(मध्य आशिया-गोबी)स्मिथ, टिलमन(गिर्यारोहण) हांणी भुगोलिक गिन्यानांत भर घाली. आर्क्टिक आनी अँटार्क्टिक प्रदेशांचो सोद एकुणिसाव्या आनी विसाव्या शेंकड्यांमदीं लागलो. हातूंत रॉस, मारकम, नूर्डेनशिल्ड, रॉबर्ट पिअरि, बर्ड, नॉबीले हांचो वांटो आसा. दुसऱ्या म्हाझुजाच्या तेंपार आनी झुजाउपरांत विमानां आनी कृत्रीम उपगिरे हांच्या पालवान दोनूय ध्रुवीय प्रदेशांविशींचे म्हायतींत खूब भर पडली.

युरोपांत भूगोलीक संकल्पनांचें गिन्यान वाडपाफाटलें श्रेय सुरवेक युरोपांतल्या प्रबोधनाक आनी उपरां स्पेन-पुर्तुगाल हांकां फावो जाता.तांणी नव्या देशांचो आनी सागरी मार्गांचो सोद लायलो. सोळाव्या ते अठराव्या शेंकड्यांमदी साबार भूंयवर्णनाविशींचे ग्रंथ तयार जाले. तातूंतल्या पेट्रुस आपीआनुस हाच्या ग्रंथाक म्हत्वाची सुवात आसा. मर्केटर(१५१२-९४), म्युन्स्टर(१५४४),क्लूवर(१५८०-१६२२)आनी व्हेरेनियेस (१६२२-५०)हांचेय भूंयवर्णनाविशींचे ग्रंथ प्रसिद्द आसात.

अठाराव्या शेंकड्यांत भूगोलशास्त्राचें क्षितीज वाडून ताचो वाठार फकत भूंयवर्णना इतलोच शिमीत उरलोना. ह्या शास्त्राच्या स्वरुपासंबंदींचेय विचार जावपाक लागले. इमॅन्युएल कांट(१७२४-१८०४)ह्या नामनेच्या जर्मन तत्ववेत्यान इतिहास आनी भूंयवर्णन हांचो मेळ घालून दिलो. अठराव्या शेंकड्यांत आधुनिक भुगोलशास्त्राची बिन्याद घालपाचें श्रेय ऑलेक्झांडर फॉन हंबोल्ट हाका वता. हंबोल्ट हाणें पळयल्ल्या विंगड देशांचें वर्णन करतना भूंयस्थळांचेर दिश्टी पडपी साम्य आनी विंगडपण हांची रीतसर कार्यकारणमिमांसा केली. सैमांत हवामानासारकिल्या घटकांचे मापन कशें करचें हें ताणें दाखोवन दिलें.ह्यो सैमाक क्रिया कशो घडटात आनी हांचेमदीं बदल कशे जातात हांची ताणें विस्कटावणी केली. एकुणिसाव्या शेंकड्यांत फ्रांसेझ भूगोलतज्ञांनी भूगोलशास्त्राचो प्रदेशीक विवरणशास्त्र हे नदरेंतल्यान अभ्यास केलो. माल्ट-ब्रून, रकल्यू आनी व्हिदाल द ला ब्लाश ह्या भूगोलतज्ञांनी हे पद्दतीक नेट हाडल. मुखार व्हिदालाच्या शिश्यांनी ह्या श्रेत्रांत जोखमीचो वावर केलो. हाका लागून व्हिदाल पंरपरा ही भूंयवर्णन शास्त्रांतली म्हत्वाची घडणूक अशें मानतात.खंयच्याय प्रदेशांतली भूंयरचणूक, हवामान, वनस्पत, मोनजात, मानवनिर्मिती घटक आनी मनशाचो सैमाचे चौकटींत खूब तेंप चलिल्लो यत्न हांचो अभ्यास करुन सगळ्या घटकांचें वेवस्थीत आनी सोबीत चित्र पिंतारपाचें काम फ्रेंच भूगोलतज्ञांनी केलें. फ्रेंच भूगोल तज्ञांच्या फांट्यावांगडाच रिख्योफेन, ताटसॅल आनी हेर शिश्यांनी जर्मनींत भूगोलाची पंरपरा चालंत दवरिल्ली. हे पंरपरेचो भर भूगोलिक तत्वविचारांचेर चड आशिल्लो. शास्त्रांतलो नियतीवाद राटसॅल हाणें चालींत हाडलो आनी ताका जाप म्हणून व्हिदाल हाणें शक्यतायवाद मांडलो.

विसाव्या शेंकड्याचे सुरवेक फ्रेंच आनी जर्मन फांट्यांचो भूगोलशास्त्राचेर शेक चलतालो. उपरांत ब्रिटीश, अमेरिकन, स्लाव हे फांटे निर्माण जाले.दुसऱ्या म्हाझुजाउपरांत रशियन भूगोलतज्ञांनीय ह्या क्षेत्रांत खूब वावर केलो. ह्या शेंकड्यांत विज्ञान आऩी तंत्रगिन्यान हांचे उदरगतीचो प्रभाव भूगोलशास्त्राचेर पडलो. विज्ञानावांगडा हेर समजीक शास्त्रां भूगोलाकडेन एकरुप जालीं. भूगोलचे नवे उपफांटे निर्माण जाले. देखीक-राज्यशास्त्र आनी भूगोलशास्त्र मेळून राजकीय भूगोल तयार जालो. अर्थशास्त्र आनी भूगोल हांकां संख्याशास्त्र आनी गणितशास्त्र हांचो पावल मेळ्ळो. अर्थीक भूगोल हो उपरांत फकत वर्णनात्मक उरनासतना तातूंत सांख्यिकीकरणूय आयलें. मनीस आपले भोंवतणचें आकलन कशें करतात.हो भूगोलशास्त्रांतलो एक नवो विशय जावन रावला.अशे रितीन भूगोलाविशींच्या अभ्यासाचे नवे नवे फांटे जायत रावले.देखीक-भूंयरुपशास्त्र, हवामानशास्त्र, मोनजातभूगोल, मृदा भूगोल, अर्थीक भूगोल, वाणिज्य भूगोल, समाजीक भूगोल,इतिहासीक भूगोल, नागरी भूगोल, राजकीय भूगोल आनी हेर.

विसाव्या शेंकड्याचे सुरवेकसावन भूगोल विचारांत व्दिभाजना जाल्ल्याचें दिश्टी पडटा. देखीक-प्रकृतीक आड मानवी भूगोल, भूगोलविशयक निरिक्षण आनी विश्लेशण हांचेविशींचे कार्यपददींतूय क्रांतीकारक बदल घडून आयलो. ल्हान प्रदेशाच्या भूंयरिपाची, शेतवडीची, शार आनी हेरांचें विस्तृत विवेचन करपाची पद्दत सुरु जाली. थळाव्या घटकांवांगडा येरादारी, स्थलांतर, घटकांचो अभ्यास जावपाक लागलो. गणितशास्त्राच्या वाडट्या उपेगाक लागून भुगोलविद्याची मापन क्षमताय वांडूंक लागल्या. सर्वेक्षण आनी निरिक्षण हांचेवरवीं भूंय-उपेगी नकाशांची पद्दत इंग्लंडांत सुरु जाली. सवसारीक पांवड्याचेर हवामान प्रदेश, शेतवड प्रदेश, व्हड सैमीक प्रदेश हे सारकिल्यो संकल्पना नकाशारुपांत हर्बर्टसन टेलर सारकिल्या भूगोलतज्ञांनी मांडल्यो. तशेंच ल्हान, मध्यम आनी व्हड आकाराच्या प्रदेशांचे नकाशेसंच विंगड विंगड देशांखातीर जावपाक लागले.

भूगोल हें एक विकासशील विज्ञान. दर एका देशांतले तज्ञ आपल्या आपल्या क्षेत्राचो विकास करीत आसात. हाचो परिणाम म्हळ्यार भूगोलाचे साबार फांटे आनी उपफांटे तयार जाल्यात.

अ)भौतिक भूगोलः हातूंत विंगड विंगड शास्त्रीय आंगांची स्थळाकृती, हिम-क्रिया विज्ञान, दर्यादेग-स्थश-रचणूक, भूस्पंदनशास्त्र, दर्या विज्ञान, वायूविज्ञान, मातयेविज्ञान, जीवविज्ञान, भूगोल तशेंच पुरालिपी शास्त्र येता.

ब)अर्थीक भूगोलः हातूंत शेतवड, उद्देग, खनीज शक्ती, भुंयेचो उपेग, वेवसायीक आनी येरादारी भूगोल हांचो आस्पाव जाता.

क)मानव भूगोलः हाचीं मुखेल आंगां म्हळ्यार वातावरण, जनसंख्या, गांवगिऱ्या वाठारांटें तशेंच शारांतले जिणेचें वर्मन.

ड)राजनितीक भूगोलः भूराजनितीक शास्त्र, आंतरराश्ट्रीय, राश्ट्रीय, शीत-झुजाचो भूगोल आनी सैमीक भूगोल अशे हाचे फांटे आसात.

ण)इतिहासीक भूगोमः प्राचीन, मध्यकालीन, आधुनिक, वैदिक,पुराणीक तशेंच अरबी भूगोल हाचे उपफांटे आसात.

व)रचनात्मक भूगोलः रचनानिती, सर्वेक्षण, आकृती-अंकन, चित्रांकन, आलोकचित्र, कलामिती(फोटोग्रामॅटरी) तशेंच स्थाननामाध्ययन हांचो ह्या फांट्यांत आसपाव जाता.

हांचे खेरीज भूगोलाचे हेर खंड लेगीत विकसीत जायत आसात.देखीक-ग्रंथ, विज्ञानीय, दार्शनिक, मनोवैज्ञानिक, गणित शास्त्रीय, भ्रमण भूगोल आनी अंतर्नक्षत्रीय भूगोल.

अठराव्या शेंकड्यामेरेन भुगोलशास्त्राचें स्वरुप मुखेलपणान स्थलनामांची म्हायती दिवपा इतलेंच मर्यादीत आशिल्लें. उपरांत भुगोलिक विचारधारेचें स्वरुपच बदललें. भुगोलिक अभ्यासाची साधनसामुग्री वाडिल्ली आसून नकशे सोडून हवाई छायाचित्रां, उपग्रहांवरवीं घेतिल्लीं सावळेचित्रां आनी हेर आधुनिक पद्दतींचो वापर करता.