मानपूरचे राष्ट्रकूट

मानपूरचे राष्ट्रकूट सगळ्यांत पोरनें घराणें. इ. स. च्या 4 थ्या आनी 5 व्या शेंकड्यांत कृष्णा न्हंयेच्या देगणांत राज्य करतालें. ताचो मूळ पुरुस मानांक हाणें आपल्या नांवान मानपूर नांवाचें नगर स्थापून थंय आपली राजधानी केली. ह्या राष्ट्रकूट राजाक कुंतलेश्र्वर अशेंय म्हणटाले. विदर्भाचे वाकाटक आनी कुंतलाचे राष्ट्रकूट हांचीं राज्यां एकामेकांक तेकून आशिल्ल्यान तांचेभितर सतत वाद चलताले. मानांकान विदर्भाक खूब सतायलें, अशें राष्ट्रकूटांच्या पांडरंगपल्ली तांब्यापटांत म्हळां, तशेंच वत्सगुल्म (वाशीम) च्या विध्यसेन वाकाटकान कुंतलेशाचो पराजय केल्याचो उल्लेख अंजिंठ्याच्या लेखांत आयला. मानाकांचो पूत देवराज हाच्या काळांत गुप्त सम्राट दुसरो चंद्रगुप्त (विक्रमादित्य) हाणें आपलो राजकवी कालिदास हाका ह्या कुंतलेश राष्ट्रकूटांच्या दरबारांत वकील म्हणून धाडिल्लो. मानपूर हांगा हें घराणें दुसऱ्या पुलकेशीच्या काळामेरेन तिगलें. पुलकेशीन तांकां हारोवन तांचो प्रदेश खालसा केलो.

सव्या शेंकड्यांत, विदर्भांत दुसरें राष्ट्रकूट घराणें कलचुरींचे मांडलिक म्हणून उदयाक आयलें. कलचुरींच्या उच्छेदाउपरांत तांणी बादमीच्या चालुक्यांचे स्वामित्व आपणायलें आनी फुडें ते राष्ट्रकूटांचे मांडलिक जाले. तांची राजधानी पयली नंदिवर्धन, उपरांत भंडारा जिल्ह्यांतल्या पद्मपूर (पद्मनगर) आनी निमाणें अमरावती जिल्ह्यांतल्या अचलपूर हांगा आशिल्ली. हें घाराणें धाव्या शेंकड्याच्या मध्यामरेन उरलें. ह्या दोनूय घराण्यांपरस चड नामनेचें अशें तिसरें राष्ट्रकूट घराणें औरंगाबाद जिल्ह्यामत उद्याक आयलें. ह्या घराण्याचो पयलो नामनेचो राजा दंतिदुर्ग. हो पयलो बदामीच्या चालुक्यांचो मांडलिक आशिल्लो. पूण फुडें तें सोडून ताणें सुमार 45 वर्सा राज्य केलें. लाट (दक्षिण गुजरात), महाराष्ट्र, विदर्भ हे प्रदेश जिखून ताणें आपल्या राज्याक जोडले. उपरांत ताणें मालव, कोसल (छत्तीसगड), कलिंग (ओरिसा), श्राशैलम ह्या प्रदेशांचेर घुरयो घाल्यो. 753 च्या अदमासाक ताणें चालुक्य कीर्तिवर्म्याक हारयलो.

दंतिदुर्गा उपरांत ताचो बापलयो पयलो कृष्णा हाणें चालुक्य सम्राट दुसरो कीर्तिवर्मा हाका परतून हारोवन चालुक्य राजवट सोंपयली. उपरांत ताणें गंगवाडीच्या गंगाचो आनी बेंगीच्याय पयलीच्या चालुक्यांचो पराभव केलो. अशे तरेन ताणें राष्ट्रकूट साम्राज्याची बसका घाली. ताच्या काळांत वेरुळ हांगाचें कैलास लेणें खोदलें.कृष्णा उपरांत ताचो पूत दुसरो गोविद गादयेर आयलो पूण ताच्या काळांत सगळी सत्ता ताचो धाकटो भाव ध्रुव हाच्या हातांत आशिल्ली. निमाणें ध्रुवान ताका हारोवन स्वता गादी घेतली. उपरांत ध्रुवान गोविंदाच्या पक्षाचे गंग आनी पल्ल राजांक हारोवन गंग राजपूत्र शिवराम हाका बंदिस्त केलो आनी गंगवाडी खालसा केली. उपरांत ताणें उत्तर भारतांत स्वारी करुन दोआबामेरेन आक्रमण केलें. गुर्जर प्रतिहार नृपती वत्सराज हाका राजपुतान्यांत धांवडावन घाले आनी बंगलचो पालनृपती धर्मपाल हाका दोआबांत हारयलो. तेन्नासावन गंगा आनी यमूना न्हंयांचीं चिन्नां राष्ट्रकूटांच्या ध्वजांचेर दिसूंक लागलीं. ध्रुवाउपरांत तिसरो गोविंद हो गादयेर आयलो. ताणें आपल्या स्तंभ नांवाच्या व्हडल्या भावाचो आनी ताच्या पक्षाच्या आनी बंदातल्यान मुक्त जातकच उलटल्ल्या गंग राजाचो पराभव केलो. गंगाक परतून बंदींत उडयलो. पूण स्तंभाक परतून गंगवाडीचो अधिपती नेमलो. उपरांत ताणें आपल्या बापायप्रमाण उत्तर भारतांत घुरी घालून थंयच्या वत्सराजाचो पूत दुसरो नागभट हाका हारयलो. पालनृपती धर्मपाल आपलो हस्तक कनौजाचो अधिपत चक्रायुध्र हाचेसयत ताका शरण आयलो. उपरांत ताणें हिमालयामेरेन स्वारी केली. परतून नर्मदा देगेचेर येवन ताणें मालक, डाहल (चेदी), ओड्रक (ओरिसा) हे देश जिखून पावसाच्या दिसांनी श्रीभवन (गुजरातांतलें सारमोण) हांगा मुक्काम केलो. थंयच ताका पयलो अमोघवर्ष हो चलो जालो. गोविंद तेउपरांत मयूरखंडीक परतून आयलो. थंय कांय काळ रावन ताणें दक्षिणेंच्या दिग्विजयाची तयारी केली आनी तुंगभद्रेचे देगेर हेलापूर हांगा तळ दिलो. थंयच्या ताणें गंग, पल्लव, पांड्य आनी केरळ देशांचेर घुरयो घालून थंयच्या राजांचो पराभव केलो. तांकां आपलें स्वामित्व आपणावपाक लायलें. ताणें वेंगीच्या पूर्वचालुक्य दुसरो विजयादित्य हाका हारोवन ताचो धाकटो भाव भीम हाका गादयेर बसयलो. अशे तरेन ताणें हिमालयासावन कन्याकुमारीमेरेन आपलें साम्राज्य पातळायलें.

तिसऱ्या गोविंदा उपरांत ताचो पूत पयलो अमोघवर्षा गादयेर आयलो. तेन्ना तो पंदरा- सोळा वर्सांचो आशिल्लो. अमोघवर्षाचे कारकीर्दींत खूब बंडां जालीं. पूर्वचालुक्य विजयांदित्यान आपली गादी परत मेळयली. गंगांनी राष्ट्रकुटांक गंगवाडींतल्यान धांवडावन घाले. गुजरातांत तिसऱ्या गोविंदान स्थापन केल्ले राष्ट्रकूट शाखेनूय स्वातंत्र्य फर्मायलें. हातुंतल्या खूब जाणांक अमोघवर्षान काबूत हाडले. पूण ह्या बंडाळ्यांखातीर ताच्या राज्याक शांतिकाय लाबलीना. अमोघवर्षाच्या काळांत विद्येक खूब उर्बा मेळ्ळी. ताणें स्वता कविराजमार्ग नांवाचो साहित्यशास्त्रीय ग्रंथ कन्नड भाशेंत बरयलो. ताच्या प्रश्रोत्तरमालिका नांवाच्या दुसऱ्या एका ग्रंथावयल्यान तशेंच कोरांतिल्ल्या लेखांच्या उल्लेखांवयल्यान तो मदीं मदीं आपल्या युवराजाचेर कारभार सोंपोवन धर्मीक चिंतनाखातीर मठांत वचून रावतालो अशें दिसता. एक फावट ताणें वशाच्या रोगनिवारणाखातीर आपल्या हाताचें बोट कापून तें कोल्हापूरचे महालक्ष्मीक ओंपिल्ल्याचो उल्लेख लेखांत आसा. ताच्या दरबारांत बऱ्याचशा जैन कवींनी आपले ग्रंथ रचिल्ल्याचे उल्लेख आसात.

पयल्या अमोघवर्षाउपरांत ताचो पूत दुसरो कृष्ण गादयेर आयलो. कृष्णान आपले कारकीर्दिच्या शेवटाक उत्तर अर्काट जिल्ह्यांतल्या बाण नृपती दुसरो विजयार्दित्य प्रभुमेरु हाचो पराभव केलो. हो घुरयेंत ताचो नातू तिसरो इंद्र हाणें पराक्रम गाजयल्लो. कृष्णाक उत्तर भारतांतले माळवो आनी कोठवाड हे प्रांत गुर्जर प्रतीहार पयलो भोज हाका दिवचे पडले. ताचे कारकीर्दींत गुजरातेंतले राष्ट्रकूट शाखेचो अस्त जालो. कृष्णाचो पूत जगतुंग हो ताचे हयातीत मेल्ल्यान ताचे उपरांत ताचो नातू तिसरो इंद्र हो गादयेर आयलो. इंद्राक इ. स. 927 वर्सा मरण आयलें. ते उपरांत ताचो पूत दुसरो अमोघवर्ष हो गादयेर आयलो. पूण एका वर्सांतूच ताका मरण आयिल्लयान ताचो भाव चवथो गोविंद हाका गादी मेळ्ळी. हाच्या काळांत बऱ्याचशा सामंतांनी बंड करुन मान्यखेटाचेर चाल केली. कलचुरी युवराजदेवान आपलो जावंय तिसरो अमोघवर्ष हाचो पक्ष घेवन उत्तरेकडल्यान राष्ट्रकूट प्रदेशाचेर सैन्य धाडलें. त्या सैन्याचें आनी राष्ट्रकटांच्या अचलपूर हांगाच्या सामंताच्या सैन्याचें पयोष्णीचे देगेर व्हड झूज जालें. तातूंत कलचुरी सैन्याक जैत मेळ्ळें. ताणें अमोघवर्षाक फुडें घालून मान्यखेटाचेर चाल केली. दक्षिणेकडल्यान अमोघवर्षाचे साहाय्यक आयिल्लेच. हे धुमश्र्चक्रींत चवथो गोविंद मेलो आनी तिसरो अमोघवर्ष गादयेर आयलो. पूण तेन्ना तो खूब जाण्टो जाल्लो. तशेंच तो शांत वृत्तीचो आशिल्ल्यान ताचो पूत तिसरो कृष्ण होच सगळो राज्यकारभार पळयतालो. तीन वर्सानी बापायच्या मरणाउपरांत तो गादयेर आयलो. तिसरो कृष्ण महापराक्रमी आशिल्लो. ताणें आपलो मेवणो बूतुग हाका गंगवाडीचे गादयेर बसयलो, उत्तरेंत घुरयो घालून कालंजर आनी चित्रकूट हांगा राष्ट्रकूटांचीं ठाणीं वसयलीं. उपरांत दक्षिणेंत परत येवन कांची आनी तंजावर हीं स्थळां काबीज केलीं. फुडें स वर्साउपरांत तक्कोलम हांगा जाल्या खर झुजांत चोल युवराज राजादित्य हाका गंग सामंत बूतुगान जिवो मारलो. उपरांत कृष्णान रामेश्र्वरमेरेन चाल करुन थंय आपलो जयस्तंभ उबारलो. फुडें चोलांनी आपलो कांय प्रदेश जिखून परत घेतलो पूण तांचो तोंडइमंडल (अर्काट, चिंगलपुट आनी वेल्लोर जिल्ह्यांचो ) प्रदेश राश्ट्रकूटांच्या हातांत उरलो. कृष्णान परतून 963 वर्सा उत्तरेंत घुरी घाली आनी माळवा काबीज करुन बुदेलखंडाचेर आक्रमण केलें.

कृष्णाउपरांत ताचो धाकटो भाव खोट्टिग गादयेर आयलो. ताचो कारकीर्दींत माळव्याच्या परमार सीयकान मान्यखेटाचेर इ. स. 972 वर्सा घुरी घालून तें नगर लुटलें. उपरांत खोट्टिगाचो पुतण्यो दुसरो कर्क गादयेर आयलो पूण तो व्यसनी आशिल्ल्यान राज्यांत बेबंदशाय माजली. हाका लागून बेळगांव जिल्ह्यांतल्या तरदवाडी हांगा राज्य करपी राष्ट्रकूटांचो मांडलिक तैलप हाणें हाचो फायदो घेतलो आनी 973 वर्सा घुरी घालून कर्काचो पराभव केलो आनी मान्यखेट काबीज केलें.

धार्मीक मळार राष्ट्रकूट राजे सहिश्णू आनी उदार आशिल्लें. बौध्द, जैन, मुसलमान, शैव, वेश्णव ह्या सगळ्यांक तांणी समभावन वागोवन आदार केलो. मुसलमान धर्माविशीं तांचें उदार धोरण आशिल्लें. तांकां मशिदी बांदपाक परवानगी दिल्ली. कितल्याशाच प्रदेशांचेर मुसलमानी प्रांतधिपतीची नेमणूक केल्ली. राष्ट्रकूटाच्या काळांत सगळ्याक बौध्द धर्म अधोगतीचे वाटेर आशिल्लो तरी राष्ट्रकूटांच्या साम्राज्यांत एक – दोन सुवातींनी बौध्द विहार आशिल्ल्याचे उल्लेख मेळटात. कृष्णगिरी (कोंकणांतलें कान्हेरी) हांगाच्या बौध्द संघाक पयल्या अमोघवर्षाचे कारकीर्दींत शिलाहारांच्या अमात्यान कांय द्रव्यांच्यो देणग्यो दिल्ल्यो. पयलो अमोघवर्ष आनी ताचो पूत दुसरो कृष्ण हांणी दैन देवळांक देणग्यो दिल्ल्यो गुजरातांतल्या सामंत राष्ट्रकूट शाखेच्या दंतिवर्म्यान कांपील्या तीर्थांतल्या विहाराक ग्राम दिल्लें. राष्ट्रकूटांनी धर्म, विद्या आनी कला हांकां आलाशिरो दिला. तशेंच तांचो विद्वानांक आश्रय आसतालो. तांणी बऱ्योचशो साहित्यकृती निर्माण केल्यो. तांच्या काळांत स्थापत्य आनी शिल्प ह्या कलांकूय उर्बा मेळ्ळी. तांणी आपल्या राज्यांत खूबशीं देवळां, वास्तू बांदल्यो. सामान्यपणान राष्ट्रकूट राजे हिंदू आसून शिवाचे उपासक आशिल्लें. कृष्णाराजाचें कृष्णेश्र्वर हें कैलासलेणें हें एक शिवमंदिरां आसा. हाचे भायर तांणी अठरा शिवमंदिरां बांदिल्ल्याचो उल्लेख राष्ट्रकूटांच्या कोरांतिल्ल्या लेखांनी येता. वेरुळाभशेनूच घारापुरी हांगा राष्ट्रकूट राजांनी कितलेशेच शिवकथा प्रसंग चितरायल्यात. हेभायर आनीकूय खूब कडे शिवमंदिरां राष्ट्रकूट राजांनी बांदल्यांत.