याज्ञवल्क्यस्मृती

याज्ञवल्क्यस्मृती संस्कृतांतलो एक म्हत्वाचो धर्मशास्त्राविशींचो स्मृतिग्रंथ. याज्ञवल्क्यस्मृतीच्या प्रायश्र्चिताध्यायांतल्या ‘ज्ञेयं चारण्यकमहं यदादित्यादवापतवान्’ ह्या श्र्लोकान आदित्यासावन बृहदारण्यक मेळोवन घेवपी याज्ञवल्क्य होच याज्ञवल्ल्यस्मृतिचो कर्तो आशिल्ल्याचो उल्लेख मेळटा. पूण शुक्लयजुर्वेदाचो कर्तो याज्ञवल्क्य आनी स्मृतिकार याज्ञवल्क्य हे दोगूय वेगळे आशिल्ल्याचें सांगलां. तरीय याज्ञवल्क्यस्मृतिचो संबंद शुक्ल यजुर्वेद आनी त्या वेदाचें हेर वाङ्मय हांचेकडेन हेर वेदांपरस चड लागींचो आसा.

साज्ञवल्क्यस्मृति आचार, वेव्हार आनी प्रायश्र्चित अशा तीन प्रकारांनी विभागिल्ली आसा.

आचाराध्यायः हातूंत धर्मलक्षण ,ब्रह्मचारीधर्म, लग्न, वर्णजातिविवेक, गृहस्थाधर्म, स्नातकव्रतां, भक्ष्याभक्ष्यविचार, द्रव्यशुध्दि, दान, श्राध्द, गणपतिकल्प, ग्रहशान्ति, राजधर्म ह्या विशयांचो आस्पाव जाता.

व्यवहाराध्यायः हातूंत वेव्हार म्हळ्यार न्यायालयप्रविश्ट वादाचें लक्षण, वेव्हारसभेचे वांगडी आनी न्यायधीश, अभियोग, प्रत्यभियोग, न्यायालयांतल्यो कारभार पद्दती, गवायांचीं लक्षणां, पुराव्याचीं साधनां, भूंयगत द्रव्य, रिणां वांटप, वारसोहक्क, आदी जायत्या न्यायलयीन विशयांचो आस्पाव जाता.

प्रायश्र्चित्ताध्यायः हातूंत निमाणे संस्कार, सुयेर-सुतक, आपदधर्म, वानप्रस्थधर्म, यतिधर्म, कर्मविपाक, वेगवेगळ्या पातकांखातीर प्रायश्र्चितां ह्या विशयांचो आस्पाव आसा.

मनुस्मृती आनी याज्ञवल्क्यस्मृतींत जरी एकसारके विशय जायते आसले तरी याज्ञवल्क्यस्मृतींत ते बेसबरे तरेन मांडिल्ले आसात. मनुस्मृतिचो विस्तार २,६८४ श्लोकांचो आसा. याज्ञवल्क्यस्मृतींत मनुस्मृतिंच्या विशयांचो संक्षेप १,००३ श्लोकांनी केल्लो आसा.

याज्ञवल्क्यस्मृतींत आशिल्लीं गणपतिकल्प, ग्रहशांति; तुला, अग्नि, उदक, विख आनी कोश हीं पांच दिव्यां; तशेंच गर्भांतल्यो अर्भकाच्यो अवस्था, शरिराचे भेद आनी अवस्था हे विशय सविस्तर वर्णन केल्ले आसात. मनुस्मृतींत ते तितले विस्तृत प्रमाणांत नात. तरी संवसाराचे उत्पतीचें विवेचन याज्ञवल्क्यस्मृतींत ना जें मनुस्मृतींत बरे तरेन दिलां.

हे स्मृतींत याज्ञवल्क्यावांगडाच मनु, आत्रि, विष्णु हारीत, उशनस्, अंगिरस, यम,आपस्तम्ब, कात्यायन, व्यास, गौतम, शातातप, वसिष्ठ आदि वीस ऋषींचो धर्मशास्त्राचो प्रवर्तक म्हणून उल्लेख केला. पुर्विल्लीं गृह्यसुत्रां, धर्मसुत्रां, कौटिल्याचें अर्थशास्त्र आनी मनुस्मृती हांचो नियाळ हे स्मृतींत घेतिल्लो आसा.

वर्णधर्म, आश्रमधर्म, स्त्रीधर्म, राजधर्म, चातुर्वणर्यवेवस्थेंतले त्रैवर्णिकांची चड करून ब्राह्मणवर्णाची खाशेली सुवात, अधिकार आनी कर्तव्यां, अनुलोम - प्रतिलोम लग्नावरवीं तयार जाल्ल्यो अम्बष्ठ, निषाद, पाराशर,सूत, वैदेहक, चण्डाल, क्षत्ता, अयोगव, रथकार ह्यो जाती हांचें विवेचन तेन्नाच्या समाजाचें दर्शन घडयता. मानवी मनाचो धर्म, तांच्यो आशा, आकांक्षा ह्यो गजाली चड करून वेव्हार आनी प्रायश्र्चित ह्या अध्यायांतल्यान कळटात. ह्या स्मृतीग्रंथाचेर विश्र्वरूप, विज्ञानेश्र्वर, अपरार्क आनी शुलपाणी हांच्यो टिका प्रसिद्द आसात. हातूंत विज्ञानेश्र्वराची मिताक्षरा ही टिका सर्वश्रेश्ठ आनी प्रमाणभूत मानतात.