यिद्दीश भास

पुर्विल्ली यिद्दीश (१५०० मेरेन):व्होमर्सच्या माखसोरांत १२७२-७३ त पयली नोंद जाल्ली भास म्हणून एके कवितेची ओळ आसा. चवदाव्या शतमानाचे अखेरेचीं जायतीं हातबरपां उपलब्ध आसात. पंदराव्या शतमानांतलीं पत्रां, नोदीं, गुपीत संदेश तशेंच साहित्यीक आनी शास्त्रीय बरपां मेळिल्लीं आसात. उपरांत ज्यूंचेर जावपी अत्याचारांक लागून १२-१४ व्या शतमानांत ज्यूंनी स्थलांतर केलें. ताका लागून अस्तंत यिद्दीश भाशेंत बदल जावन उदेंत यिद्दीश भाशेक सुरवात जाली.

अर्वाचीन यिद्दीश भास (१५००-१७५०): हो काळ अस्तंत यिद्दाश भाशेचो भांगरा काळ आनी उदेंत यिद्दीश भाशेचो सुरवेचो काळ म्हणून वळखतात. उदेंत यिद्दीशांत स्लाविक उतरां आनी वाक्प्रचार हांचो आस्पाव जावंक लागलो. ज्यूंच्या देशांतराक लागून मध्य युरोपांत यिद्दीश भाशेक खूब म्हत्व आयिल्लें. पूण अठराव्या शतमानासावन हे भाशेचो मध्य युरोपावयलो प्रभाव ल्हव ल्हव उणो जालो.

आर्विल्ली यिद्दीश (१७५० सावन): दळणवणळणाची भास म्हणून मुखेलपणान उलयतली उदेंत यिद्दीश अठराव्या शतमानासावन ज्यूंची मुखेल संस्कृतीक भास म्हणून वळखूंक लागले. आश्केनिझिक ज्यूंचे हे आवयभाशेच्या वांटयाक विसाव्या शतमानांत ज्यूंच्या देशांतरा उपरांत (युरोपांतल्यान चड करून अमेरिकेंत) आनी खास करून नाझींकडल्यान जाल्ल्या ज्यूंच्या शिरकांडा उपरांत ज्यू लोकांवांगडाच वनवास आयलो म्हळ्यार उपकारता. पूण जायत्या ज्यू भाशासंस्थांनी तिचो पुनरुध्दार करपाचो वावर हातांत घेतला.

यिद्दीश साहित्यः यिद्दीश साहित्याचे पोरन्यांतले पोरने पुरावे चवदाव्या शतमानासावन मेळटात. मौखिक परंपरेन निर्माण जाल्लें तशेंच बरयल्लें बरेंचशें यिद्दीश साहित्य मुद्रणकलेच्या आनी ते सांबाळपाक फावो ती जापसालदारकी घेवंक नाशिल्ल्यान काळाच्या ओघांत तें नश्ट जाल्ल्याची शक्यताय आसा. मध्ययुगाचे अखेरेक युरोपी भाशेंतलें रोमान्स साहित्य यिद्दीश भाशेंत अणकारलें. बायबलांतल्या कथांचेर आदारिल्ले धर्मीक स्वरुपाचे रोमान्सूय हे भाशेंत बरयले. १५४४ त मार्टिन ल्यूथरान बायबल जर्मन भाशेंत अणकारतकच १० वर्सांनी पँटाटयूकचे दोन यिद्दीश अणकार जाले. सोळाव्या शतमानाचे अखेरेक Tzehno-Ureno हो पँटाटयुकान (पोरन्या कराराचे पयले पांच भाग) केल्लो यिद्दीश सारांश. हाका खुबूच नामना मेळ्ळी. सोळाव्या शतमानांत एलियास लेविटा हो हिब्रूचो बरो अध्यापक आनी कवी, भाशाशास्त्र आनी व्याकरण हेंय ताचें अभ्यासाचें मळ. ताणें यिद्दीश भाशेंत मोलादीक वावर केलो. ताणें यिद्दीश भाशेंत रोमान्सी बरयल्यात. सर बेव्हिस ऑफ हँपटन ह्या रोंमान्साच्या इटालियन रुपांतरावयल्यान Bovo d’ Antona ह्या ताणें बरयल्ल्या रोमान्सीक खुबूच नामना मेळ्ळी.

सतराव्या शतमानांत इतिवृत्तां, विलापिका, भाशांविशींचीं मार्गदर्शक पुस्तकां, नैतिक उपदेशांचें लिखाण अशें वेगवेगळ्या स्वरुपाचें साहित्य निर्माण जालें. ह्या शतमानांत यिद्दीश भाशेंत जीं पुस्तकां बरयल्लीं तातुंतलें एक भारतांतल्या कोची शारांत रावपी ज्यू समाजाच्या अभ्यासक्रमांत आसून यिद्दीश भाशेंतल्या नामनेच्या ग्रंथांनी ताचो आस्पाव जाता (सुमार १६७५). ग्लीकेल नांवाचे बायलेन बरयल्ल्यो स्मरणिका उल्लेख करपासारक्यो आसात. Kurantin हें यिद्दीश भाशेंतलें पयलें दिसाळें. १६८६त अॅम्स्टरडॅमांत सुरू जालें. तें दर मंगळाराक आनी शुक्राराक येतालें.

अठराव्या शतमानांत जर्मनींत ज्यूंचें जर्मनीकरण करपाचो यत्न जालो, जाल्यार रशियेंत ज्यूंचें रूशीकरण जावंक लागलें. पोलंडांतूय ज्यूंचेर पोलंडी संस्कृतायेचे संस्कार जावंक लागले. अशे परिस्थितींत यिद्दीश भास वयर सरूंक पावलिना. ह्या अडचणींचेर जैत जोडून यिद्दीश भास वयर सरुंक पावलिना. ह्या अडचणींचेर जैत जोडून यिद्दीश साहित्य चालूच आशिल्लें. जर्मनीभायर इटली, स्वित्झर्लंड, बोहिमिया, हॉलंड ह्याय देशांनी यिद्दीश साहित्य निर्मीती जाताली.

एकुणिसाव्या शतमानांत इइत्रायल आक्सेनफेल्ट (१७८७-१८६६) हाणें सुमार तीस ग्रंथ रचले. आर्विल्ल्या यिद्दीशांतली पयली नाटयकृती (लिटल सारा, सॉलोमन एटिंजर (१८००-६५), ह्या पोलंडी डॉक्टरान बरयली. व्हिल्नांत आयझॅक मेयर डीकान (१८१४-९३) भरपूर प्रमाणांत कथासाहित्य निर्माण केलें. मोखर सेफारिम मेंडेल हाणें दीर्घकथा, समाजीक कादंबरी अशा साहित्यांतल्यान ज्यूंच्या जिविताचें उपरोधप्रचूर चित्रण करून यिद्दीश भाशेक कलात्मक अभिव्यक्तीचें प्रभावी माध्यम थरयलें. झाराचे सत्तेखाल रशियेंत रावपी ज्यूंच्या दुख्खाचें रुपकात्मक चित्रण ताणें ‘द डॉबिन’ ह्या आपल्या ग्रंथांत केलां. त्याच काळांत आयझॅक जोएल लिनिएट्झकी हाणें ज्यूंचे जिणेंतल्या फाटसारिल्ल्या कांय गजालींचेर आदारीत ‘पॉलीश बॉय’ हें पुस्तक बरयलें. शोलेम अलेईकेम हो एक विनोदकार. ज्यू साहित्य संवसारांतलो मार्क ट्वेन म्हणून ताका वळखतात. आयझॅक लेब्युश पेरेट्सची (१८५१-१९१५) ‘नायट अॅट द ओल्ड मार्केटप्लेस’ ही उल्लेख करपासारकी नाटयकृती.

एकुणिसाव्या शतमानाचे निमाणें यिद्दीश रंगमाचयेर सुदारणा घडोवन हाडपाचें काम अमेरिकेंत सुरू जालें. हातूंत जेकब गॉर्डीन हाणें केल्लीं रुपांतरीत नाटकां उल्लेख करपासारकीं आसात. १९१५च्या सुमाराक अमेरिकेंत यिद्दीश कविता बरोवपी तरणाटे कवी उदयाक आयले. हातूंत इग्नाटॉव्ह, जोसेफ ओपाटोशू आनी झीशा लंडो हे कवी मुखेल.

विसाव्या शतमानांत यिद्दीश साहित्याच्या मळार वेगवेगळे विशय हाताळिल्ले दिश्टी पडटात. इइत्रायल सिंगर हाची द ब्रदर्स आश्केनाझी ही ज्यूंचे जिणेवयली, आर्विल्या काळांतली एक व्हड कादंबरी. ह्या काळांतली शोलेम अॅश हाची ‘गॉड ऑफ रिव्हँज’ ही वादग्रस्त नाटयकृती उल्लेख करपासारकी. हाचेभायर ह्या शतमानांतले हेर उल्लेख करपासारके कादंबरीकार अशे-शोलेम अॅश, आयझॅक सिंगर, जोसेफ ओपाटोशू, इइत्रायल सिंगर, लिऑन कॉब्रीन (अमेरिका), झेड सेगालोविट्स (पोलंड), डेविड बेर्गलसन (रशिया).

जेकब गॉडीन (गॉड, मॅन अँड डेव्हिल), हिर्शबेन (हॉटेड ईन), डेविड पिन्स्की (ट्रॅन्स्झ्यीर), लिऑन कॉब्रीन (कंट्री स्वेन) हे विसाव्या शतमानांतले कांय नामनेचे नाटककार.

यिद्दीश भाशेंत इतिहास, समाजीक तत्वगिन्यान, भाशाशास्त्र ह्या सारक्या विशयांचेरूय बरप जाल्लें आसा आनी ज्यूंचे संस्कृतीक चळवळीक हे बरपावळींतल्यान प्रेरणा मेळिल्ली आसा. अमेरिका, रशिया आनी पोलंड ह्या वेगवेगळ्या देशांतल्यान यिद्दीश साहित्याची निर्मीती जाल्ली आसून त्या-त्या देशांतल्या वट्ट वातावरणाचे ठशे ताचेर उठल्यात. यिद्दीश भाशेंतल्या जायत्या ग्रंथांचे हेर भाशेंत अणकारूय जाल्यात. निर्मिती, पाव, मनशाचें जेवण आनी पशुखाद्य, जीवसत्वांचें उत्पादन आनी एंझायम निर्मितीखातीर ताचो उपेग जाता.

यिस्टाच्यो कांय जाती त्रास दिण्योय आसतात. क्रिप्टोकॉकस निओफॉर्मन्स आनी कॅन्डिडा अल्बिकान्स ह्या जातींचें यिस्ट मनशाच्या शरिरांत तंत्रिका तंत्राच्यो आनी कातीच्यो पिडा निर्माण करतात. तशेंच, कांय यीस्ट जनावरां, सुकणीं आनी वनस्ततींनी पिडा निर्माण करतात. अशा रोगांचेर जैत जोडून यिस्टाचो मनशाच्या उपेगाखातीर चडांत चड वापर कसो करपाक येतलो हाचेर संशोधन चालू आसा.