रघुवंश

रघुवंश एक महाकाव्य. महाकवी कालिदास हाचो कर्तो. ह्या काव्याच्या उपलब्ध प्रतींनी १९ सर्ग आसून, ताची श्लोकसंख्या १५६९ इतली आसा. हातूंत दिलीपापसून अग्निवर्णामेरेन अठ्ठावीस राजांच्यो कथा आसात. ह्या सगळ्या राजांभितर रघू हो खूब दानशूर आनी प्रजेचें हीत पळोवपी असो राजा जावन गेलो. तेखातीर ह्या महाकाव्याक कालिदासान रघुवंश अशें नांव दिलें.

हें महाकाव्य सगळ्या महाकाव्यवाङ्मयांत पयल्या पावंडयाचें आसा. ते सादें, सरळ आनी प्रासादिक भाशेंत बरयल्लें आशिल्ल्यान सगळ्या थरांवेल्यांक तें खूब प्रिय जालें.

रघुवंश म्हळ्यार श्रुतिस्मृतिपुराणोक्त आर्यधर्माचो काव्यमय आविश्कार. मनशाक आशिल्लीं तीन रिणां, ताचे सोळा संस्कार, चार पुरूशार्थ, वर्णश्रमवेवस्था, श्रौत याग, तप, व्रत, त्याग आनी भोग ह्यो सगळ्यो गजाली, कवीन काव्यांतल्या खूबशा राजांच्या आचारणांतल्यान अभिव्यक्त केल्यात.

सूर्यप्रभव वंशाचो काव्येतिहास सांगपी कालिदासाच्या ह्या महाकाव्याची कथा मांडल्या ती अशी-इक्ष्वकुवंशांत उत्पन्न जाल्लो राजा दिलीप हाणें वसिष्ठाक आपल्या निपुत्रीकपणाचें कारण विचारलें. तेन्ना स्वर्गांतली कामधेनू सुरभी हिचो अपमान केल्लेखातीर दिलीप राजाक भुरगें जावंक ना. तशेंच कामधेनूचे खयंचेय संततीची सेवा केल्यार हो शाप ना जावन ताका पूत जावं येता अशें वसिष्ठान सांगतकच दिलीप आनी ताची बायल सुदक्षिणा हांणी कामधेनूची धूव नंदिनी हिची सेवा केली आनी उपरांत तांकां पुत्रप्राप्ती जाली(सर्ग १,२); दिलीपाचो पूत रघूचें भुरगेपण, ताचो राज्याभिशेक, दिग्विजय आनी सर्वमेध(सर्ग ३ ते सर्ग ५); रघूचो पूत अज आनी भोजाची धूव इंदुमती हांचें स्वयंवर, रघुचो पूत दशरथाचो जल्म, आकाशयात्रेंत नारदाचे विणेवयली पुश्पमाळ इंदुमतीच्या काळजाचेर पडिल्ल्यान इंदुमतीचें मरण, तेखातीर अजाचो आकांत आनी आत्महत्या(सर्ग ५ ते सर्ग ८); श्रावणाचे हत्येक लागून दशरथाक शाप(सर्ग ९); रामायणाची कथा(सर्ग १०-१५); कुशाक राज्यलक्ष्मीचें सपनांत दर्शन, अयोध्येची पुनःस्थापना आनी कुशाचो राज्यकारभार(सर्ग १६); कुशाचो वंशज आनी फुडल्या २१ राजांचो राजवट, म्हळ्यार कुशाचो पूत अतिथीचो राज्यभिशेक, ताचो पूत निषध उपरांत नल, नभस, पुंडरीक, क्षेमधन्वा, देवानीक, अहीनगू, पारियात्र, शिल, उन्नाभ, वज्रनाभ, शंखण, व्युषिताश्र्व, विश्र्वसह, हिरण्यनाभ, कौशल्य, ब्रहिष्ठ, पुत्र, पुष्प आनी धरूवसंधी अशी वंशावळ चलत आयली. धरुवसंधी शिकार करतना मेलो.

उपरांत मंत्रिमंडळान ताचो पूत सुदर्शना हाचो राज्यभिशेक केलो. सुदर्शनाच्या पुतांभितर अग्निवर्णाचो राज्यभिशेक जालो. अग्निवर्णाच्या मरणावेळार ताची एक राणी गुरवार आशिल्ली. तिकाच मंत्र्यांनी गादयेर बसयली आनी सगळे जाण आपलो नवो राजा केन्ना जल्माक येतलो हाची वाट पळयत रावले(सर्ग १९). अशेतरेन रघुवंशाच्या १९ व्या सर्गाची अखेर अकस्मात आनी शोकांतिकेन जाली.

रघुवंशाचेर ३३ टिका जाल्यात. हाचेवयल्यान ह्या काव्याची विद्वन्मान्यता कळटा. म.म.मिराशी हाणें आपल्या कालिदास ह्या ग्रंथाच्या रघुवंश ह्या प्रकरणाचो समारोप केला तो असो-कवीची भास मोवाळ आनी प्रसादयुक्त आसून, उपमा, उत्प्रेक्षा, अर्थान्तरन्यास, ह्या अर्थालंकारांनी ते भाशेक नटयलां. कालिदासाचो शब्दालंकरांचेर खंयच चडसो भर दिसना. पूण अलंकारांचो वा वर्णनाचो अतिरेक टाळपाखातीर खूब जतनाय घेतल्या. सगळेकडे वाच्यार्थापरस व्यंग्यार्थाचेरच भर दिला आनी वृत्तांचो यथार्थ उपेग केला.