रणजीतसिंग
देवनागरी
|
रणजीतसिंग (जल्म - इ.स. १७८० गुजराणवाला, पंजाब; मरण - इ.स. १८३९ लाहोर) पंजाबांत खालसा संघाचें राज्य स्थापना करपी सीख वीर. खालसा संघाचे बारा विभाग मिसल ह्या नांवान वळखतात. तातूंतल्या सुकरचक्किया नांवाच्या मिसलाचो सरदार महासिंग हाचो रणजीतसिंग हो पूत.
बंदासिंगाचो एक वांगडी बुधसिंग हाणें बंदासिंग मरतकच आपलें स्वतंत्र दल तयार केलें. तेंच हें सुकरचकिया. बुधसिंगाचो नातू चडतसिंग हाणें अहमदशाह अब्दालीच्या आक्रमणावेळार ह्या मिसलाची स्थापणूक केली. चडतसिंगाचो पूत महासिंग हो खूब हुशार आनी पराक्रमी आशिल्लो. थोड्याच का़ळा भितर ताणें आपल्या मिसलाची शक्त आनी प्रतिश्ठा वाडयली. ताच्या मरणा वेळार ताचो पूत रणजीतसिंग फकत धावर्साचो आशिल्लो.
ताणें सुरवेचें शिक्षण गुजरागवालाक घेतलें. तशेंच भुरगेपणांतच ताका युध्दविद्येचें शिक्षण मेळिल्लें. पिरायेच्या धाव्या वर्सासावन तो झुजाक वतालो. ताका शिकारेचीय आवड आशिल्ली. भुरगेपणांत देवी आयिल्ल्यान ताचो एक दोळो गेल्लो. बापूय महासिंगाचो वजीर लखपतराय, आवय राजकौर आनी मुखार जावपी मांय कन्हैया मिसलचि राणी सदाकौर हांचेवतीन रणजीतसिंग सुकरचकियाचो कारभार पळयतालो. पूण १७९९ वर्सा लखपतराय मरतकच, रणजीतसिंग स्वता कारभार पळोवंक लागलो आनी ते संघटनेचो मुखेल जालो. त्याच वर्सा ताणें लाहोर जिखलें. उपरांत १९०० वर्सा कांय सरदारांनी मेळून लाहोराचेर आक्रमण केलें. पूण ताका जैत मेळ्ळेंना. रोखडेंच ताणें जम्मू, सियालकोट आनी दिलावरगढच्या राजांचेर घुरी घालून तांचे कडल्यान खंडणी वसूल केली. १८०१ वर्सा ताणें लाहोरांत दरबार भरोवन महाराज हि पदवी घेतली आनी अशें तरेन पंजाबांत खालसा राज्याची स्थापणूक केली.
इ.स. १८०८ मेरेन ताणें पंजाबांतली बरींचशीं ल्हान-व्हड राज्यां आपल्या शेकातळा हाडलीं. इ.स. १८०७ त ताणें अमृतसर जिखून घेतिल्लें. सतलज न्हंयेचे दक्षिणेकडलीं शीख राज्यां आपल्या खालसा राज्यांत आस्पावन घेवचीं असो ताचो हेतू आशिल्लो. पूण तेन्नाच ब्रिटीशआंची सत्ता यमुनेमेरेन प्रस्थापीत जाल्ली आशिल्ल्यान तांकां रणजीत सिंगाची सत्ता सतलजचे दक्षिणेक पातळप योग्य दिसनाशिल्लें. तांकां रशिया आनी अफघाणिस्तानाचो भंय दिसतालो आनी नॅपोलियन घुरी घालीत म्हणूनय दुबाव मारतालो. देखून इ.स. १८०६ वर्सा तांणी रणजीतसिंगाकडेन इश्टागतीची कबलात केली.
सतलजाचे दक्षिणेकडल्या पंजाबांतल्या शीख राज्यांचेर आशिल्लें मराठ्यांचें प्रभुत्व इ.स. १८०६ वर्सा इंग्लिशांकडेन गेलें. तेन्ना कांय मिसलच्या मुखेल्यांनी रणजीतसिंगाकडेन आदार मागलो. म्हणून ताणें इ.स. १८०६ आनी इ.स. १८०७ वर्सा सतलजाचे दक्षिणेवडेन घुरयो घालून लुधियाना घेतलें. पुण तेन्नाच पतियाळा, नाभा, कैथल ह्या मिसलांच्या सरदारांनी ब्रिटीशांकडेन आदार मागलो. तेन्ना ब्रिटीश सरकारान चालर्स मेटकाफ हाका रणजीतसिंगाकडेन वाटाघाटी करपाक धाडलो. ब्रिटीश सरकाराची ही अडचण पळोवन रणजीतसिंगान सतलजाचे दक्षिणेकडले चड प्रदेश घेवपाचें थरयलें आनी मालेरकोटला आनी थानेसर ह्या संस्थानांनी खंडणी वसूल करून घेवन पतियाळाच्या राजाकडेन इश्टागतीची कबलात केली. उपरांत ताणें सतलजाचे दक्षिणेकडल्या पंजाबाचेर आपलो अधिकार ब्रिटीश सरकारान मान्य करचो अशी मागणी केली. पूण ती मान्य जाली ना. उरफाटें नॅपोलियनाचे घुरयेचो भंय ना जाल्ल्यान ब्रिटीशांनी रणजीतसिंगाक शस्त्रबळान विरोध करपाचें थरोवन लुधियानाकडेन आपलें सैन्य धाडलें. ब्रिटीशांच्या सैन्याचें व्हड बळगें पळोवन १८०९ वर्सा रणजीतसिंगान तांचेकडेन कबलात केली. तेन्ना सतलजाचे दक्षिणेकडल्या ४५ परगण्यांचेर रणजीताची सत्ता आशिल्ली, ती ब्रिटीशांनी मान्य केली. पून ताणें चड प्रदेशांचेर अतिक्रमण करचें न्हय आनी ब्रिटीशांनी सतलजाचे उत्तरेकडल्या प्रदेशांत वचचें न्हय अशें थरलें. उपरांत रणजीतसिंगान कांगड घेतलो. ताचे पयलीं तीन वर्सा गुरखा सैन्यान त्या वाठारांत लुटमार चलयल्ली. कांगडा घेतकच रणजीतसिंगान दोंगराळ भागांतल्या सरदारांकडेन इश्टागत केली आनी गुरख्यांचो मुखेली अमरसिंह थापा हाका पेंचांत हाडलो. तेन्ना ताणें रणजीतताक एक लाख रूपया खंडणी दिली आनी फाटीं सरलो. ते उपरांत ताणें आपलें लक्ष अफघानिस्तानाकडेन घुंवडायलें. पयलीं ताणें सिंधुचे उदेंतेकडलीं मुसलमानी राज्यां जिखलीं. १८१२ वर्सा काबूलच्या दुराणी राज्याचो वझीर फत्तेखान अटक आनी काश्मीरच्या सुभेदारांचें परिपत्य करपा खातीर भारताचेर चाल करून आयलो. ताणें रणजीतसिंगाचो आदार घेवन काश्मीराचेर घुरी घाली आनी तांच्या जोड सैन्यान काश्मीर जिखलें. पूण फत्तेखानान रणजीतसिंगाक काश्मीराचो खंयचोच भाग दिलो ना. फकत शहा सुजाक ताच्या ताब्यांत दिलो. तें पळोवन अटकेचो सुभो रणजीतसिंगाकडेन दिलो. तें कळटकच फत्तेखानान भावाक घेवन इ.स.१८१३ वर्सा अटकेचेर घुरी घाली. पूण रणजीतान तांकां हारयले. रणजीतसिंगान मुलतानाचेरय खूब घुरयो घाल्यो. पूण इ.स.१८१८ त मुलतान ताका मेळ्ळें. तेन्नाच फत्तेखानाचो खून जालो आनी अफघानीस्तानांत खूब गोंदळ जालो. ताचो फायदो रणजीतसिंगान घेतलो. ताणें सिंधू न्हंय हुंपून खैराबाद आनी पेशावर जिखलें. उपरांत ताणें काश्मीराचेर घुरी घालून इ.स. १८१९ वर्सा तो पुराय प्रदेश जिखलो. फुडल्या दोन वर्सांनी ताणें डेरा गाजीखान, डेरा इस्मायलखान, भक्कर, लेक मंकेश ह्यो सुवाती घेतल्यो. रणजीतसिंगान पेशावराचेर परतून घुरी घाली तेन्ना यार मुहंमद शरण आयलो आनी मुहंमदाकच सगळेकडेन जैत मेळ्ळें पूण ताणें ब्रिटीश सरकाराकडेन केल्ली इश्टागतीची कबलात कायम दवरली. बऱ्याचशा राजांनी ब्रिटीशांआड मदत मागली पूण ताणें दिली ना. पूण ब्रिटीशांनी आपली इमानदारी दवरलीना.
इ.स.१८२३ वर्सामेरेन रणजीतसिंगान पंजाबांतल्या चडशा सगळ्या मिसलांचें एक राज्य केलें आनी सिंधाकडेन नदर घुंवडायली. तेन्ना ब्रिटीशांनी ताका विरोध केलो.
फुडें इ.स.१८३१ वर्सा शहा सुजान काबूलाचेर घुरी घालपा खातीर रणजीतसिंगाचो आदार मागलो पूण कांय अटी घाल्यो. त्यो शहान मान्य केल्योनात. पूण इ.स.१८३३ वर्सा रणजीतसिंगान कसल्योच अटी घालिनासतना शहाकडेन कबलात केली. तेन्ना शहान रणजीतसिंगाची सिंधूचे अस्तंतेकडल्या प्रदेशाचेर सत्ता मान्य केली.
फुडें रणजीतसिंगान पेशावराचेर घुरी घालून तें जिखलें.थंयचो सुलतान महंमद काबूलाक पळून गेलो. उपरांत इश्ट मुहंमद हाणें शिखांआड बंड पुकारलें. भोंवतणच्या प्रदेशांतले मुसलमान जातीचे लोक ताच्या आदारक आयले. तेन्ना रणजीतसिंगान मुहंमदाचो भाव सुलतान महुंमद हाका वश करून घेतलो. तो आपलें सैन्य घेवंन शिखांक मेळिल्ल्यान अफघानी सैन्याचो धीर उणो जालो. ताका लागून इश्ट मुहंमदान हार घेतली आनी रणजीतसिंगाक जैत मेळ्ळें. हाका लागून ताका सत्ता पक्की जाली. उपरांत ताणें खैबर खिंडीच्या तोंडाकडेन जमरूडाक एक कोट बांदलो.
रोखडेंच ब्रिटीश सरकारान रणजीत सिंगाच्या आदारान शहा सुजाक काबूलाचें राज्य मेळोवन दिवपाचें उतर दिलें. पूण ब्रिटीश सैन्य काबूलाकडेन वता आसतनाच जून १८३९ त रणजीतसिंगाक मरण आयलें. तें उपरांत अंतर्गत यादवीक लागून पंजाबांत अराजक मातले आनी तो प्रदेश जिखून घेवप ब्रिटीशांक सोंपें जालें.
पंजाबाच्या लोकांनी रणजीतसिंगाक 'शेर-ए-पंजाब' ही पदवी दिल्ली. ताचो कारभार एकतंत्री आशिल्लो. सगळ्या अधिकाऱ्यांच्यो नेमणुको तो आपल्या मनाप्रमाण करतालो. ताची सत्ता नियंत्रीत नाशिल्ली. तो स्वताक खालसाचो सेवक मानतालो. ताच्या शिक्क्याचेर 'अकाल साह्य' म्हळ्यार देव सगळ्यांक मदत करूं अशीं अक्षरां आशिल्ली. जेन्ना जैत मेळटालें तेन्ना रणजीतसिंग तो गुरू नानक आनी गुरू गोविंद सिंग हांचो आर्शिवाद अशें मानतालो. ताणें राज्यकारभाराची वेवस्था बरी दवरल्ली. सैन्याचे वेवस्थेंत ताणें खूब सुदारणा केल्ली. शिक्षण आनी शिस्तीचें म्हत्व जाणून ताणें आपल्या सैन्याक अस्तंती धर्तेचेर शिक्षण दिवपाची वेवस्था केल्ली.
रणजीतसिंगाची स्मरणशक्त खूब बरी आशिल्ली. तेच भाशेन मनशाचीय ताका बरी पारख आशिल्ली. झुजांतल्या डावपेंचांभाशेन राजकारणांतले डावपेंच ताका खूब बरे कळटाले. शीख पंथाचेर ताचो चड भावार्थ. झुजांत जैत मेळटकच तो खूब दान करतालो. अमृतसरच्या सुवर्णमंदिरांतलें भांगरा- पाखें, कळस, वण्टीवयले पत्रे हें सगळें ताणें दान केल्ल्या द्रव्यांतल्यान केल्लें आसा. ज्वालामुखी देवीच्या देवळाचेरय ताणें पाखें आनी कळस चडयला.
पळेयात बदल
संदर्भ बदल
