रस (रससिध्दांत)

रस म्हळ्यार नाट्य- काव्यांतलें एक प्राणभूत तत्व.‘रस्यत इतिहासः’= जाचो आस्वाद (सुवाद) घेता तो रस, अशी ताची व्याख्या आसा.रसनेंद्रियांवरवीं आस्वाद येवपी रस –कोडू, तीख, तोरट, गोड, खारट आनी बट अशे आसात. ह्या रसांनी भरिल्ल्या जेवणाक षड्रसभोजन (स रसांनी युक्त जेवण) अशें म्हण्टात.नाटक, कविता ह्या साहित्यांतूय सुवादीकपण ह्या लक्षणांक लेखून कांय रस मानल्यात.श्रृंगार, हास्य, करूण, रौद्र, वीर, भयानक, बीभत्स आनी अदभूत हे आठ मुखेल रस.कांय काव्य शास्त्राज्ञांनी हांची संख्या चड – उणी मानल्या.

भरताचें नाट्यशास्त्र हो रस प्रक्रियेचें स्वरूप सांगपी पयलो ग्रंथ अशें मानतात.पूण भरताचेय पयलीं द्रुहिण आनी वासुकी ह्या दोन आचार्यांच्यो दोन वेगळ्यो रसरंपरा आशिल्ल्यो अशें दिसता, भरताचें विवेचन नाटकांत त्या रसामेरेनच शिमीत आसा. भरताचें रससूत्र अशें-

विभावानुभावसंच्चारीसंयोगाद्रस निष्पात्तिः। (ना. शा.6.32)

अर्थ

विभाव, अनुभाव आनी संचारी भाव हांच्या संयोगांतल्यान रसनिर्मणी जाता.हांगा निर्मणी (निष्पत्ति)ह्या उतराचो अर्थ अभिव्यक्ती, उत्पत्ती, पूर्णताय,वा परिपक्वताय असो आसा. संयोग (मेळा) खातीर ताणें दृश्टांत दिला,तो असो - ‘जे प्रमाण तेल,तिखट (मिरसांगो) मीठ,मसालो हे जिनस घालून तयार केल्ल्या भाजी- कालवण्यान जेवणाक एके तरेची सुरबूससाण (रूच)येता. ते प्रमाण खंयच्याय नाटकांत विभाव , अनुभाव आदी सामग्री आयिल्ल्यान रसाची निर्मणी जाता.काव्यांतलें मुखेल तशेंच कवितेचो जीव म्हळ्यार रस.उतरांक जें काव्यत्व येता,तें ह्या रसाकलागूनच.जातूंत रस आसा तेंच काव्य नासून ती काव्याची नकल,काव्यांत जी गोडी निर्माण जाता ती रसाखातीरच.इंद्रियांनी रसाचे ग्रहण तयार जावपी सूख-दुखाच्यो संवेदना मनामेरेन पावतात आनी ते ते संवेदने प्रमाण मनाचेर त्यो त्यो भावना निर्माण जातात.ह्या भावनांच्यो प्रतिक्रिया म्हणून भावनेप्रमाण मनशाच्या मुखामळार तशेंच कुडीच्या हेर आंगांचेर कुरू (भाव) निर्देशीत जाता. खंयचेय कलाकृतीचो रसस्वाद घेतना तो घेवपी मनीस त्या प्रसंगांकोत समरस जाता आनी परिस्थितीचो कलात्मक अणभव घेवंक पावता.त्या त्या रसाचो भावनीक थरावयल्यान आस्वाद घेवप ताका शक्य जाता.तशें जातकच ताका खरो कलानंद प्राप्त जाता.

अशे तरेचो आनंद काव्यांत वा नाटकांत उत्पन्न जाता,तो मनशाच्या मनाभितर ज्यो किदें खाशेल्यो अशो मनोभावना आसतात,तांची सगळ्या वटांनी पोसवण केल्ल्यान घडटा.त्या मनोभावनांचें उठावदार त्या काव्याक वा नाटकाक ‘रसयुक्त’ अशें म्हण्टात.म्हणून त्या विशिश्ट मनोभावांकूच रस हेंच नांव साहित्यशास्त्रज्ञांनी दिलां.राग येवप, आनंद जावप,हळशिकवाणें दिसप, हे मनाचे धर्म सगळ्यांकूच अणभवपाक येतात,तांकांच काव्यशास्त्रवेत्त्यांनी भाव वा भावना अशो संज्ञा दिल्यात. ल्हानसावन व्हडां मेरेन सगळ्यांच्या मनांत ह्यो भावना राबितो करून आसतात आनी चेतना मेळटकूच उदकांत बुडयल्ल्या तेलाच्या थेंब्याप्रमाण त्यो व्हड जावन (पांकारून) मनाचेर ताबो मेळयतात.हास्य (हासो), क्रोध (तिडक),उत्साह (उमेद), शोक (दुख),भंय (भिरांत), किळस (हळशीक), अजाप ह्यो भावना ल्हान भुरग्यांमदीं लेगीत दिश्टी पडटात.व्हड जातकूच लेगीत खिणाखिणाक ह्याच भावनांचो वेगवेगळ्या रितींनी दर एक मनीस अणभव घेत आसता. ह्यो ज्यो बुन्यादी आनी आपसूक अशो मनशाच्यो अंतरंगांतल्यो भावना आसात, ताचेवयल्यान काव्यशास्त्रवेत्त्यांनी रस थारायल्यात.ह्या रसाची प्रक्रिया सांगतना कामय परिभाशीक संज्ञा दिल्यात त्यो अशो- (1) स्थायी भावः स्थायी भाव म्हळ्यार कायम तिगपी भाव वा धर्म. मनशाच्या मनांतले हांसो, दुख, खंत हे जे बुन्यादी आनी आपसूक भाव आसतात.तांकां स्थायी भाव ही संज्ञा वापरतात. हे स्थायी भाव रती, हास्य,शोक, क्रोध, उत्साह, भंय, जुगुप्सा वा किळस आनी विस्मय अशे आठ आसून, हांचेर आदारूनच श्रृंगार, हास्य, करूण, रौद्र, वीर, भयानक, बिभत्स आनी अदभूत अशे आठ रस मानल्यात. तर शांत रसाचो स्थायी भाव अभावात्मक मानला, कित्याक तर हातूंत कसलेय तरेची संवेदना दिसना.

(2) विभावः वासनेच्या रुपान मनांत आशिल्ल्या स्थायी भावांक सुवादीक करून रस पदवेक पावोवपी ते विभाव.

3) अनुभावः स्थायी भावामचो अणभव दाखोवपी म्हळ्यार परिणाम दाकोवपी ते अनुभाव.

(4) व्यभिचारी भावः स्थायी भावामचो परिपोश करून ताका सगळ्याक (काव्यांत)संचार करपाक तयार करपी भावांक व्यभिचारी भाव अशें म्हण्टात.

(1) श्रृंगाररसः हो सगळ्यारसांचें स्पश्टीकरण अशें – (1) श्रृंगाररसः हो सगळ्या रसांचो राजा.रती म्हळ्यार दादल्याक बायलेविशीं आनी बायलेक दादल्याविशीं दिसपी कामूक ओड,ही भावना ह्या सुरवेक सावन अखेर मेरेन मुखेलपणान आसता. श्रृंगाररसाचे दोन प्रकार आसात. एक संभोगश्रृंगार आनी दोन विप्रलंभश्रृंगारः‘अभिज्ञान शाकुंतलांतले दुष्यंत शकुंतलेचे मिलन हो संभोगश्रृंगार जाल्यार गीत गोविंदांतल्या राधाकृष्णाच्या श्रृंगाराच्या वर्णनाक हाचे फाटल्यान मोगी जिवांचें मिलन घडटा तो संभोगश्रृंगार जाल्यार हाचे उरफाटें दोनूय जिवांक मेळपाची ओड सता पूण मेळप शक्य जायना,हातूंतल्यान जो श्रृंगार रूप घेता तो विप्रलंभश्रृंगार

(2) हास्यः हांसो निर्माण करपी रस.मागीर ताका कारणां खंयचीय आसू येतात.जाका लागून हांसो निर्माण जाता ती व्यक्ती वा कृती म्हत्वाची थरता.

(3) करूणरसः भोव आवडपी वा लागशिल्ल्या मनशाचें मरण वा बऱ्याच तेंपामेरेन वियोग, केन्नाय बरें जावंक शकना अशा दुयेंसाक लागून कुडीक जावपी पिडा,संपत्तीचो नाश ह्या कारणांक लागून ह्या रसाची निर्मणी जाता.शोक होच ह्या रसाचो स्थायीभाव आसता.(4) रौद्ररसः राग हो ह्या स्थायीभाव.सुडाचे, बदल्याचे भावनेन भरिल्ली आनी राक्षची वृत्तीचो कृती हे रौद्ररसाचे विशय जातात.

(5) वीररसः उत्साह, उमेद, नेट, उर्बा हे ह्या रसाचे स्थायीभाव.

(6) भयानकरसः भंय, भिरांत होच ह्या रसाचो स्थायीभाव.

(7) बीभत्सरसः हळशीक दिसप, पोजडेपण दिसप हो ह्या रसाचो स्थायीभाव.

(8) अदभूतरसः विस्मय म्हळ्यार अजाप, हो ह्या रसाचो स्थायीभाव.

रसाचो सुवाद घेवप हो एक अणभव वा भावप्रतीती.ही प्रतीती लोकीक अशा प्रत्यक्ष,अनुमान ह्या प्रतीतीसावन वेगळी आसता. रस अणभवपा खातीर,रसिकाक एके खाशेले पातळेवयल्यान काव्याची गोडी चाखची लागता.खंयचेय गजालीक वा कारणाक लागून ती पातळी सुटली म्हणटकच रस ना जाता वा उणो जाता.ही पातळी सुटपाक कारण थरपी गजालींक अनुभवगुणान रसविघ्नां म्हळ्यांत. संभावनाविरह, स्वपरगत देशकाल विशेशावेश, निजसुखादिविवशीभाव, प्रतीत्यपायवैकल्य, स्फुटत्वाभाव, अप्रधानता आनी संसययोग ही सात रसविघ्नां आसात.

जरी आठ रसांक मुखेल मानल्यात तरी हो आंकडो उणो अदीक जाता.काय जाणांनी एकूच रस मानला, जाल्यार कांय जाणांनी जितले भाव तितले रस अशें म्हळां.भोज, भवभूती, मधुसूदन विश्वनाथ हे एकूच रस मानतात जाल्यार साहित्यशास्त्रज्ञ रुद्रट भाव तितले रस ह्या मताचे आसात.भरतान आठ रस मानल्यात जाल्यार उदभटान ‘शांत’ ह्या णव्या रसाची तातूंत भर घाल्या.मधुसूदन सरस्वतीन दावो रस म्हणून भक्ती कडेन बोट दाखयलां. क्रांती, प्रक्षोम, देशभक्ती हेय रसूच अशें कांय नवे साहित्यशास्त्रकार हालींकडेन मानूंक लागल्यात.धनीक, धंनजय, मम्मट, रामचंद्र गुणचंद्र, कर्णपूर ब्रद्मानंद आनी रसांनद हे आनंदाचे तीन प्रकार सांगल्यात.रस होच काव्याचो आत्मो,म्हळ्यार मुखेल प्रानवत तत्व, अशें प्रतिपादन करपी जें मत,ताकाच ‘रससिध्दांत’ म्हण्टात.रस म्हळ्यार एके खाशेले तरेची चित्तवृती. हिचें स्वरूप सुवाद घेवपाचें,हिचें स्वरूप सुवाद घेवपाचें, वर्णन करपाचें म्हळ्यार आल्हाद अणभवपाचें आसा.कलाकृतीचें आधुनिक मानसशास्त्रीय विश्लेशण आनी रससिध्दांत हांचो खूब लागींचो संबंद आसा.