रामायण
देवनागरी
|
|
रामायण नामनेचें आदिकाव्य वा छंदोबध्द इतिहास. वाल्मीकी मुनी हो ह्या महाकाव्याचो निर्मातो. प्रस्तूत ग्रंथाचीं सात कांडां आसून, सर्गसंख्या 645 आसा. ह्या आदिइक्ष्वाकु वंशांतलो पुरुषोत्तम श्रीराम हाचें चरित्र वर्णिलां. हातुंतली कथा थोडेभितर अशी आसा. रामायणकथा – एकदां वाल्मीकीन नारदाक, प्रस्न केलो, हे धर्तरेचेर गुणवान, पराक्रमी, धर्मज्ञ, सत्यवचनी आनी राग आयल्लो आसतना देवांकूय भंय घालपी असो गुणसंप्पन पुरुश कोण आसा? तेन्ना नारदान ताका, इक्ष्वाकू वंशांत जल्मल्ल्या रामाचें नांव सागंलें. तेन्ना वाल्मीकीन रामाचें पुराय चरित्र आयकुपाची इत्सा नारदाकडे उकत्तयली. नारदान वाल्मीकीक पुराय रामकथा सांगली. ती आयकून वाल्मीकीक खूब खोस भोगली. ताणें नारदाची पुजा करुन ताचो निरोप घेतलो. उपरांत भारव्दाज नांवाच्या शिश्यासयत तमसा न्हंयेचेर न्हावपाक गेलो. वाटेंत एका झाडाचेंर ताका क्रौंच पक्ष्याचें जोडपें बशिल्लें दिसलें. इतल्यान एका निषादान बाण मारुन तातुंतल्या नरपक्ष्याक मारुन उडायलों. तें पळोवन ताची जाडीदार व्हाडाव्हडान आक्रोश करुंक लागली. त्या दुश्यान वाल्मीकीक वायट दिसलें आनी त्या निषादाचो रागूय आयलो.
तेन्नाच ताच्या तोंडांतल्यान शापवाणी भायर आयली – मा निषाद l प्रतिश्ठां त्वमगम: शाश्वती: समा: l यत्कौच्ञमिथुनादेकमधी: काममोहिलम् ll अर्थ – हे निषाद, तू ह्या भूतलाचेर चड वर्सां जगचोना कारण तू काममोहित अशा क्रौंचयुग्मांतल्या एकाचो वध केला. ही शापवाणी पद्य आशिल्ली. तो एक सहजस्फूर्त असो अनुष्टुप् छंद आशिल्लो. वाल्मीकीक ते घडणुकेचें अजाप दिसलें आनी त्या श्लोकाचो विचार करीत तो आश्रमांत आयलो. फाटोफाट पितामह ब्रह्मादेव थंय आयलो. वाल्मीकीन ताका तो श्लोक म्हणून दाखयतकच, ब्रह्मादेवान ताका सांगलें, तुज्यांत सरस्वती आविर्भूत जाल्या, ह्या अनुष्टुप छंदांत समग्र रामचरित्राचें वर्णन करा. उपरांत वाल्मीकी रामचरित्र बरोवक बसलो. चोविस हजार श्र्लोक, पांचशे सर्ग, स कांडां आनी सातवें उत्तरकांड जातूंत आसा, अशें तें महाकाव्य निर्माण जालें. वाल्मीकीन ताका पौलस्त्यवध अशें नांव दिलें आनी हें काव्य ताणें लव – कुशाक शिकयलें. वाल्मीकीरामायणाचें बालकांड, अयोध्याकांड, अरण्याकांड, किष्किंधाकांड, सुंदरकांड, युध्दकांड आनी उत्तरकांड अशे सात भाग आसात.
बालकांड
बदल77 सर्ग. अयोध्या नगरींत दशरथ राजा राज्य करतलो. कौसल्या, सुमित्रा आनी कैकेयी असो ताच्यो तीन राण्यो, पूण वंश चलोवपाक ताका पुत्रसंतत नाशिल्ली. ती जावची म्हणून ताणें ऋष्यशृंग ऋषींच्या मुखेल पुरयतपणाखाल अश्र्वमेध यज्ञ केलो आनी उपरांत पुत्रकामेष्टि नांवाचो याग केलो. मनशाबगर हेर खंयच्याच प्राण्याकडल्यान तुका भंय ना असो ब्रह्मदेवाकडल्यान रावणाक वर मेळिल्लो. तेखातीर दशरथागेर जल्म घेवन रावणाचें पारिपत्य करचें, अशी देवांनी भगवान विष्णुक विनवणी केल्ली. दशरथ राजाचो पुत्रकामेष्टित याग चालू आसतना अग्नींतल्यान एका म्हापुरुस आयलो आनी ताणें संतान दिवपी, देवनिर्मीत पायस दशरथान दिलो. दशरथान हो पायस, कौसल्या, सुमित्रा आनी कैकेयीक वांटून दितकच दशरथाप राम, लक्ष्मण, शत्रुघ्न सुमित्रेचे आनी भरत हो कैकेयीचो. हे भुरगे व्हड जाता आसतना, एक दीस विश्र्वामित्र मुनी दशरथाकडे आयलो. मारीय आनी सुबाहू हे दोन पराक्रमी राक्षस यज्ञांत विध्नां हाडटाले. तांकां मारपाखातीर मुनीक रामाची गरज आशिल्ली. तेखातीर राम आनी लक्ष्मण विश्र्वामित्रावांगडा गेले. रामान त्या राक्षसांक मारले, ताटकेचोय वध केलो. उपरांत विश्र्वामित्रान तांकां विदेहराज जनकाकडे व्हेले. जनकाकडे शंकराचें श्रेष्ठ धोणू आशिल्लें. तें धोणू जनकान राम लक्ष्मणाक दाखोवचें अशी इत्सा उक्तायतकच जनकान तांकां त्या धोणुची कथा सांगली. जमीन नांगरताना त्या नांगराक लागून एक कन्या वयर आयली. शेत नांगरताना मेळ्ळी म्हणून ते चलयेचें नांव सीता दवरलें हें धोणू ज्या कोणाक पेलतलें ताचेकडे सीतेचें स्वयंवरांत खूब राजांनी तें उखलपाचो यत्न केलो पूण तो निश्फळ थारलो. निमाणें रामान तें सहजतायेन उबारुन, ताका प्रत्यंचा चडोवन कानामेरेन ओडलें आनी मोडून उडयलें. उपरांत रामाचें लग्न सीतेकडे आनी लक्ष्मणाचें लग्न जनकाचीच दुसरी धूवव. उर्मिला हिचेकडे जालें. विश्र्वामित्राचे सांगणेन जनकराजाचो धाकटो भाव कुशध्व हाच्या दोन धुवो मांडवी आनी श्रुतकीर्ती ह्यो अनुक्रमान भरत आनी श्रुतकीर्ती ह्यो अनुक्रमात भरत आनी शत्रुध्न हांकां दिल्यो. हाया बालकांडांत मदीं मदीं हेर कथा आयल्यात. क्षत्रिय विश्र्वामित्र आनी ब्राम्हाण ऋषी वसिष्ठ हांच्यांतल्या संघर्शाची कथा, विश्र्वामित्राक दीर्घ तपच्श्रर्येन ब्राह्मण्य प्राप्त जाल्ल्याची कथा, वामनावताराची कथा, शिवपूत कार्तीकेय वा कुमार हाच्या जल्माची कथा आसा.
अयोध्याकांड
बदल177 सर्ग. दशरथ राजा रामाचो युवराज्याभिशेक करपाचो थारयता. पूण राणी कैकेयीक ह्या अभिशेकाचे खबरेची तिडक मारता. ती दशरथाक खूब वायट दिसता. भरताक राज्याभिशेक आनी रामाक चवदा वर्सां वनवास अशे दोन वर ती मागता. अभिशेक जावपाच्या दिसा कैकेयी रामाक ह्या दोन वरांची म्हायती दिता. राम, सीता आनी लक्ष्मणासयत वनवासाक वता. तेन्ना भरत आपल्या आजोळी आसता. ताका जेन्ना खरी वस्तुस्थिती समजता तेन्ना तो आपल्यो राज्याभिशेक करुन घेवपाचो न्हयकरता. रामाक परतून हाडपाखातीर तो दंडकारण्यांत वता. पूण राम अयोध्येक परतून येना. शेवटाक तो रामाच्या पादुका राज्यतंत्राचेर दवरुन रामाचे वतीन राज्य करता.
अरण्यकांड
बदल75 सर्ग. दंडकारण्यांत ऋषिमुनी सतत राक्षसांचो त्रास जायत आसता. तेखातीर ऋषिमुनी रामाकडे संरक्षणाची मागणी करतात आनी राम तशें तांकां आश्र्वासन दिता. रावणाची भयण शूर्पणखा रामाक मेळून ताचेकडे लग्न जावपाची इत्सा परगटायता. रामान न्हयकारतकच ती लक्ष्मणाक विचारता. लक्ष्मणा कडल्यान न्हयकार मेळटकच ती सीतेक जिवी मारपाचो यत्न करता, तेन्ना लक्ष्मण रामाचे आज्ञेन तिचें नाक आनी कान कापून उडयता. तेन्ना ती आपलो भाव खर हाका ताच्या चवदा हजार राक्षस सौनिकांसयत रामाचेर हल्लो करपाक धाडून सूड घेवपाची यत्न करता. पूण राम तांकां सगळ्यांक वाटेक लायता. ही खबर अकंपन नांवाच्या राक्षसा कडल्यान रावणाक कळटा. तेन्ना रामाक दुख्ख दिवपापासत सीतेक उबारुन हाडपाचें थारयता. मारीच हो खूब रुपां धारण करपांत कुशळ आशिल्ल्यान तो कांचनमृगाचें रुप घेता. सीता कांचनमृगाक पळोवन भुलता आनी आपल्याक तो जाय म्हणून हट्ट धरता. राम ताका धरपाक रानांत वता. फाटोफाट लक्ष्मणाकूय वचचें पडटा. उपरांत रावण साधूचो भेस करुन सीतेकडे येता आनी तिका उबारुन लंकेंत व्हरता. रामाचो इश्ट गृध्रराज जटायू रावणाचेर वाटेंत हल्लो करता, पूण रावण ताका मारता. लंकेंत रावण, सीतेक आपल्यावांगडा लग्न जावपाक याचना करना. पूण सीता ताका बदना. राम आनी लक्ष्मण कांचनमृगाची शिकार करुन आश्र्मांत परततात. सीता आश्र्मांत ना ती पळोवन राम भियेता आनी दोगूय जाण तिका सोदपाक भायर सरतात. आसन्नमनण जटायूकडल्यान तांकां रावणान सीतेक व्हेल्ल्याचें समजतात. फुडें तांकां मानेपयर वयर तकली नाशिल्लो, फकत धड आनी तोंड पोटांत आशिल्लो असो, कबंध राक्षसाकडे गांठ पडटा. तो राम – लक्ष्मणाक खावपाक पळयता तेन्ना राम – लक्ष्मण ताचे हात तोडून ताका मारून उडयतात. ताचें दहन करतकच, ते चितेतल्यान कबंध तेजीश्ट रुपांत प्रकट जावन, रामाक सुग्राव ह्या वानरराजाकडे इश्टागत केल्यार सीता मेळटली अशें सांगता. कबंधाचे सुचोवणे वयल्यान राम मतंगवनांत वता. थंय ताका शबरी मेळटा.
किष्किंधाकांड
बदल67 सर्ग. पंपा सरोवराम्हऱ्यांत रामाची सुग्रीवाकडे भेट जाता. वाली हो सुग्रीवाचो व्हडलो भाव. ताणें सुग्रीवाचे बायलेचो अपहार करुन ताका वनवास आपणावपाक लायिल्लो आसता. म्हणूत वालीचें पारिपत्य करुन आपूण तुका तारतलो अशें राम सुग्रीवाक उत्तर दिता. सुग्रीवूय रामाक सीतेचो सोद करपाचें अभिवचन दिता. उपरांत सुग्रीव रामावांगडा किष्किंधेक वता आनी वालीक युध्दाचें आव्हान दिता. वाली आनी सुग्रीव हांचे युध्द चालू आसताना, थारायल्ल्याप्रमाण रामान वालीचेर बाण सोडून ताका मारपाचो आसता. पूण दागूय जाण एक सारके दिशिल्ल्यान राम गोंदळटा आनी सुग्रीव वाली कडल्यान मार खावन पळून वता. पूण वळखीखातीर गजपुष्पी वाल सुग्रीवाच्या गळ्यांत घालून परतून युध्द जाता आनी राम ताका मारता.किष्किंधा नगराच्या शिंवासनाचेर सुग्रीवाचो राज्याभिशेक जाता. उपरांत सुग्रीवूय सीतेचो सोद घेवंक लागता. तेखातीर वानरांचीं पथकां सगळ्या दिकांनी धाडटात. दक्षिणेवटेन गेल्ल्या वानरांभितर हनुमंत आनी वालीचो पूत अंगद आसता. एका पर्वताच्या पठाराचेर तांकां जटायुचो व्हडलो भाव संपाती मेळटा आनी ताचेकडल्यान तांकां कळटा की रावण, लंका नांवाच्या रमणीय व्दीपाचेर रावता. पूण सागर पार करुन लंकेंत वचपाचो प्रस्न येतकच हनुमान ती जबाबदारी आपणाचेर घेता आनी महेंद्र पर्वताच्या शिखराचेर उबो रावता.
सुंदरकांड
बदल68 सर्ग. हातूंत चडशो चमत्कारीक कथा आसात. महेंद्र पर्वतावयल्यान हनुमान त्रिकूटाचल पर्वताचेर वशिल्ले लंकेचें दर्शन घेता आनी राती वेळार लंकेंत भितर सरता. सोद घेतना अशोकवनांत ताका सीता दिसता. रावण थंय येवन तिका वश करपाचो यत्न करता आनी सीता ताका झ्डकारता. सीतेचें हें दुख्ख पळोवन हनुमनाक वायट दिसता. उपरांत सीतेक मेळून वळखी खातीर तिका राममुद्रिका दाखयता आनी तिका व्हरपाखातीर राम व्हड सैन्य घेवन येतलो अशें आश्र्वासन दिता. सीतेन दिल्लो चूडामणी म्हळ्यार विणयेंत घालपाचें रत्न घेवन तो रामाकडे वता. पूण वता आसतना रावणाक आपल्या शैर्याची जाणविकाय करुन दिवपाखातीर तशेंच ताचीय शक्य पळोवपाखातीर रावणाचें उपवन उध्वस्त करता. उपरांत लंकेचेंय दहन करुन रामाकडे वता.
युध्दकांड
बदल128 सर्ग. हातूंत राम आनी रावण हांच्या झुजाचो वृत्तांत आसा. राम लक्ष्मण वानरसेनेसयत दर्यादेगेर येतात. पूण येदो व्हड दर्या कसो हुंपप असो तांकां प्रस्न पडटा. तेन्नाच विभिषण, सीतेक लागून रावणाकडे वाद जाल्ल्यान रामाक येवन मेळटा. विभिषणाचे सांगणेन, राम दर्याची उपासना करतकच दर्या, रामाक, विश्र्वकमर्याचो पूत नल हाचेवरवीं सेतू बांदून लंकेकडे वचपाक सुचयता. वानरांच्या आदारान नल सागराचेर सेतू बांदता. झूज सुरु जावचेपयलीं वालीचो पूत अंगद रावणाकडे शिश्टई करुन वता पूण तातूंत ताका यश मेळना. झुज सुरु जाता. इंद्रजित राम – लक्ष्मणाक नागपाशांनी बांदता, पूण थंय गरुड येता आनी नाग पळून वतात. राम रावणाची रथ मोडून, रावणाक बेशुध्द करता पूण जिवो मारना. उपरांत कुंभकर्णाक मारता. इंद्रजित स्वता अधश्य जावन वानरसेनेचेर हल्लो करता, ब्रह्मास्त्राच्या आदारान राम – लक्ष्मणाक निश्र्चेश्ट करता. तेन्ना हनुमान तांकां महोषधींचो वास दिवन जागो करता. फुडें इंद्रजित मायावी सीता निर्माण करता आनी वानरांच्या सामकार तिका जीवी मारता. तें पळोवन राम परतून घुंवळ येवन पडटा. विभिषण रामाक ती मायावी सीता म्हणून सांगतकच राम – रावणाचें झूज सुरु जाताआनी रावण मरता. राम, वभिषणाक रावणाचें राज्य दिता. सीतेक राम म्हऱ्यांत हाडटात तेन्ना राम सीतेच्या चरित्र्याविशीं दुबाव घेता, सीता अग्निदिव्य करता. सीता पवित्र आशिल्ल्याचें अग्नीदेवता सांगतकच राम तिका आपणायता आनी अयोध्येक येता. रामाचो राज्यभिशेक जाता.
उत्तरकांड
बदल111 सर्ग. संशोधकांच्या मतान हें कांड म्हळ्यार मूळच्या काव्यांत पडिल्ली भर. राम अयोध्येक येतकच सगळे ऋषिमुनी आनी प्रजा ताचें स्वागत करता. उपरांत सीतेक दीस वतात. पूण सीतेचे शुध्दीविशीं लोकोपवाद पातळटा. रामाक मात तिचेविशीं इल्लोय दुबाव नासता. पूण लोकांक देख घालून द्वपाखातीर दुख्खी मनान तो सीतेचो त्याग करता. लक्ष्मणूय दुखेस्त मनान तिका गंगेचे पलतडीं, तमसा न्हंयेदेगेर वाल्मीकी मुनीच्या आश्रमा लागसार सोडून येता. उपरांत वाल्मीकी मुनी तिका आलाशिरो दिता. थंयच तिका उपरांत वाल्मीकी मुनी तिका आलाशिरो दिता. थंयच तिका उपरांत कुशी आनी लव अशे दोन जुंवळे पूत जातात. राम अश्वमेध यज्ञ करता, तेन्ना वाल्मिकी आपल्या शिश्यांक घेवन थंय येता. लव कुशाक तो रामायण गावपाक लायता. तेन्ना रामाक ते आपले पूत म्हणपाचें समजता. उपरांत सीतेची इत्सा आसल्यार तिणें आपले शुध्दतेचो निर्वाळो दिवचो असो राम, वाल्मीकीकडे सीतेक रकाद धाडटा. सीता आपली शुध्दता सिध्द करपाक येता पूण धरतीमातेक उल्लेखून म्हणटा की आपूण शुध्द आसल्यार पोटांत घे. तशेंच घडटा. लोकांक अजाप जाता. राम खूब दुख्खी जाता. उपरांत लव कुश रामाचें भविश्यचरित्र सांगपी उत्तरकाव्य गायतात. उत्तरकांडाचे निमाणें प्रत्यक्ष काळ येवन रामाक मेळटा आनी रामाक अट घालता आपूण तुजेकडेन उलयतना कोणूच तिका मेळूंक येवंक फावना.
तशें जाल्यार तुवें ताका मारचो पडटलो. तेखातीर काळ आनी राम उलयता आसतना, लक्ष्मण दाराचेर रक्षक म्हणून रावता. त्याच वेळार दुर्वासमुनी रामाक मेळपाक येता. रामाक मेळूंक दिलो ना जाल्यार रामाक, नगराक मेळपाक येता. रामाक मेळूंक दिलो ना जाल्यार रामाक, नगराक आनी देशाक आपूण शाप दितलो म्हणपाची धमकावणी दिता. तेखातीर उपाय नाशिल्ल्यान लक्ष्मण भितर वचून दुर्वास आयिल्ल्याचें रामाक सांगता. नियमभंग केल्ल्यान लक्ष्मणाक शासन करचेंच पडटा. सज्जनांचो त्याग करप आनी वध करप ह्यो दोनूय गजाली सारक्योच आशिल्ल्यान राम लक्ष्मणाक मारीनासताना ख्यास्त म्हण ताचो त्याग करता. लक्ष्मण शरयू देगेर वता थंय ताचें निर्वाण जाता. उपरांत लव कुशाक राज्याभिशेक करुन राम महाप्रस्थानाक वता. सगळे प्राणत्याग करतात. रामावांगडा आयिल्ल्या सगळ्यांक बरी गती मेळटा. उत्तरकांडांत ययाती देवयानी कथा, इंद्रान वृत्रवधाची कथा, मित्र आनी वरुण हांची आनी पुरुची कथा, ब्राह्माणांचें माहात्म्य वाडोवप मजकूर आसा. वाल्मीकीमुनीन मूळ रामायण रचलां आसलें तरी ताचे उपरांत कितलींशींच रामयणां बरोवप जालीं. तातुंतल्यान रामाच्या आनी सीतेच्या व्यक्तिरेखांक आपल्या विशिश्ट तत्वीक धर्मीक विचारांक सुसंगत अशें रुप दिवपाचे यत्न जाल्यांत आनी अशा यत्नांतल्यांनूय कांय रामायणां तयार जाल्यांत. संस्कृतांतल्या रामायणांत भुशुंडी रामायण, अदभूत रामायण, अध्यात्म रामायण आनी आनंद रामायण हीं चड उल्लेख करपासारकीं आसात. भुशुंडी रामायणांत मधुरी भक्तीचो पुरस्कार केला. अद्भूत रामायणांत सीतेचे व्यक्तिरेखेक दुर्गेचें रुप दिवन शतमुखी रावणाचो वध सीतेन केल्ल्याचें दाखयलां.
सीता ही रावणाची धूव कशी जाली हाचोय वृत्तांत ह्या रामायणांत आसा. आनंद रामायणांत चडशो रामाच्या राज्यकारभाराच्यो कथा आसात. महाराष्ट्री प्राकृतांतलें विमलसूरीचे पउमचरिय आनी महाकवी स्वयंभू हाचें भाशेंतलें पउमचरिउ ही जैन महाकाव्यां रामकथेचेर आदारिल्लीं आसात. विंगड विंगड भारतीय भाशांनी जीं रामयणां जाल्यांत, तातूंत तुलसीदासाचें रामचरितमानस हें खूब लोकप्रिय आसा. शिखांचो धावो गुरु गोविंदसिंग हाणें रामावतार ह्या नांवान एक रामयण बरयलें. दक्षिणेंत कंबनाचें तमिळ भाशेंतलें कंब रामायण प्रसिद्द आसा. कन्नड भाशेंत कौशिक रामायण आसा. तेलगूंत ‘रंगनाथ रामायणम्’ , ‘भास्कर रामायणां’ आसात. मराठींत, संत एकनाथान’ भावार्थ रामायण’ रचलें. समर्थ रामदासान रामायणांचीं सुंदरी आनी युध्द हीं दोन कांडां रचलीं आनीं रामयणाचें सार सांगलें. लागीं लागीं सगळ्याच भारतीय भाशांनी रामायणाच्यो आवृत्ती प्रसिद्द जाल्यात. आशियाई चड करुन आग्नेय आशियांतल्या लोकांचेर रामायणाचो खूब व्हड प्रभाव दिसून येता. प्राचीन जावानीज भाशेंत एक रामायण रचिल्लें आसा. नेपाळ आनी श्रीलंकेंत रामायण आसाच पूण जपान, मलेशिया, फिलिपीन्स, थायलंड, लाओस, ब्रह्मदेश ह्या देशांनीय रामायण पावलां. रामकथेचेर आदारीत काव्य – नाटकां अशें खूब साहित्य विंगड विंगड भासांनी आसा. तशेंच शिल्पाक़ृती आनी रुपण कलांतल्यानूय रामायणाचो आविश्कार दिसून येता.
संदर्भ
बदल