राहूल सांकृत्यायन
राहूल सांकृत्यायन (जल्म : 9 एप्रिल 1893, कनैला, जि. आझमगढ, उत्तर प्रदेश; मरण: 14 एप्रिल 1963, दार्जिलिंग ).
संवसारीक नामनेचो भारतीय महापंडित आनी लेखक. ताचें मूळ नांव केदारनाथ आनी कुलनांव पांडे. ताच्या बापायचें नांव गोवर्धन आनी आवयचें नांव कुलवंती. ब्राह्मण कुटुंबांत जल्मल्ल्या केदारनाथान बौध्द धर्माची दीक्षा घेतकच राहूल हें नांव घेतलें आनी सांकृत्य हें ताचें गोत्र आशिल्ल्यान ताका राहूल सांकृत्यायन अशी नांमना मेळ्ळी.
पिरायेच्या पंदराव्या वर्सा उर्दू म्डल स्कूल परिक्षा पास जातकच तो घरांतल्यान पळून गेलो. ताचे पयलीं इकराव्या वर्सा ताणें लग्न केल्लें. पूण नेण्टेपणांत केल्लें लग्न म्हणून ताणें हें बंधन मानलेंना.
पिरायेच्या अठराव्या वर्सा तो वाराणसीक गेलो. थंय ताणें संस्कृत आनी भारतीय तत्वज्ञानाचें अध्ययन केलें. साधू जावपाची ताची विरक्त वृत्ती पळोवन छप्रा गांवाच्या एका महंतान ताका वैश्णव धर्माची दीक्षा दिली आनी ताचें पंथीय नांव रामोदार साधू अशें दवरलें. थंय कांय काळ मठपती म्हणून रावन उपरांत तो दक्षिण भारताचे तीर्थयात्रेक गेलो. ताणें सबंद भारताची भोंवडी केली. उपरांत तो अयोध्येक गेलो आनी संस्कृत पाठशाळेंत ताणें वेदान्ताचो खोलायोन अभ्यास केलो. आर्यसमाजाकडे आकृश्ट जाल्ल्यान ताणें दयानंदाच्या सत्यार्थ प्रकाशाचें खोलायेन अध्ययन केलें. अयोध्येसावन आगऱ्याक वचून तो थंयच्या आर्यसमाजाच्या विद्यालयांत गेलो. किरिस्तांव आनी हिंदुंचेर आघात करतात, तेखातीर ताणें विरक्त, विद्वान आनी संघटनाकुशल अशां हिंदू तरनाट्यांची मिशनरी वृत्तीन काम करपी संघटना उबी केली.
1917 वर्सा रशियांत जाल्ले क्रांतीन प्रभावित जावन तो क्रांती आनी साम्यवादाकडे आकृश्ट जालो. ताणें साम्यवादी तत्वज्ञान अभ्यासून बाइसवी सदी (1933) हो ग्रंथ बरयलो. मार्क्सवादाचेरय ताणें खूब लिखाण केलां. राजनीतिचेर ताणें ग्रंथ बरयल्यात ते अशे- साम्यवाद ही क्यों? (1934), सोविएत न्याय (1939), मानव समाज (1942), आजकी समस्याएँ (1944), आजकी राजनीती (1949). उपरांत तो बौध्द धर्माकडे आकृश्ट जावन ताणें पाली भाशा साहित्याचें आनी बौध्द – धर्म – तत्वज्ञानाचें सखोल अध्ययन केलें. लखनौच्या बोधानंद भिक्षू हाचेवांगडा ताणें जायत्या बौध्द तीर्थक्षेत्रांची यात्रा केली. भारतभायरूय बौध्द धर्माचो खूब प्रसार आसा अशें कळटकच ताणें त्या त्या देशांच्यो भाशा आनी लिपींचो अभ्यास केलो. 1930 वर्सा ताणें श्रीलंकेंत वचून बौध्द धर्माची दीक्षा घेतली. मजगतीं 1921 वर्सा ताणें गांधीजीवांगडा स्वातंत्र्य आंदोलनांत वांटो घेलतो. 1922 वर्सा स म्हयने आनी 1923 ते 25 ह्या काळांत दोन वर्सा ताणें बंदखणूय भोगली. 1927 वर्सा तो बौध्द धर्माच्या अभ्यासाखाती संस्कृताचो अध्यापक म्हणून श्रीलंकेंत गेलो. फुडें चड खोलायेन अध्ययन करपाखातीर तो नेपाळ मार्गान तिबेटांत ल्हासा हांगा गेलो. 1930 वर्सा तो परतून श्रीलंकेंत गेलो. 1932 वर्सा तो बौध्द धर्मप्रचाराखातीर लंडनाक आनी थंयसावन युरोपांतल्यान श्रीलंकेंत वचून थंयसावन भारतांत आयलो आनी परतून दुसरे खेपे जम्मू- काश्मीरांतल्यान लडाखाक गेलो. हे भोंवडेंत ताणें सुत्तपिटकांतलो नामनेचो ग्रंथ माज्झिमनिकायचो हिंदींत अणकार केलो (1933). उपरांत ताणें धम्मपद (1933), विनयपिटक (1934), दीघनिकाय (1935) हांचे हिंदींत अणकार केले. आनंदकौशल्यायन आनी जगदीश काश्यप हांच्या सहकार्यान ताणें खुद्दकनिकायाचे इकरा ग्रंथ देवनागरींत हाडले. तशेंच ताणें बुध्दचर्या (1930), महामानव बुध्द (1956) हे बुध्दाचें चरित्र आशिल्ले ग्रंथ हिंदींत बरयले.
1934 वर्सा तो भूंयकांप पिडेस्तांक आदार करपाखातीर बिहारांत रावलोय थंयसावन तों सिक्कीमांतल्यान परतून, भारतांत उपलब्ध नाशिल्ल्या संस्कृत ग्रंथांचो सोद घेवपाखातीर तिबेटांत ल्हासा हांगा गेलो. उपरांत उदेंतेकडल्यान बौध्द धर्मीय देशांनी म्हळ्यार ब्रह्मद्श, थायलंड, जपान, कोरिया हांगा गेलो. 1935 वर्सा तो जपानाक पावलो. थंयसावन परतून तो नेपाळआंतल्या तिबेटांत गेलो आनी थंय ताका म्हत्वाचे प्राचीन ग्रंथ मेळ्ळे. ते ताणें भारतांत हाडले. ताणें तिबेटी ग्रंथ ‘कंजूर’ (मूळ बुध्दवचनांचे अणकारीत – ग्रंथ संख्या – 1108)- ‘तंजूर’ (अणकारीत भाश्यग्रंथ – संख्या – 3458) सयत, तशेंच जायत्यो संस्कृत हातबरपांच्यो छायाप्रती वा नकलो करुन हाडल्यो. म्हत्वाचें ग्रंथांभाडार पाटणाच्या ‘बिहार रिसर्च सोसायटी’ आनी ‘के. पी. जयस्वाल रिसर्च इन्स्टिटूट’ च्या ग्रंथालयांत दवरलां.
भारतांतल्यान नश्ट जाल्ल्यो प्राचीन संस्कृत ग्रंथाच्यो छायाप्रती तीणें तिबेटांतल्या मठांतल्यान हाडल्यो. तातूंत वसूबंधुकृत अभिधर्मकोश – भाष्य, अभिधर्मदीप; महासांधिकांचें प्रतिमोक्षसूत्र, अर्थ – विनिश्र्चयसूत्र टीकेसयत; दुर्वेकृत धर्मेत्तर प्रदीप, प्रमाणवार्तिक भाष्य (संपा. 1953), योगाचारभूमि, विनयसूत्र आनी ताचेवयली वृत्ती आनी टिका हांचो आस्पाव जाता.
1936 वर्सा तो इराणमार्गान रशियेंत गेलो. तेन्ना लेनिनग्राड हांगाच्या ‘ओरिएंटल इन्स्टिट्यूट’ हातूंत’ तो प्राध्यापक म्हणून गेलो लेना ह्यो संस्थेच्या सचिव आशिल्ल्यो. तिचेकडे उपरांत राहुलाचें लग्न जालें. परतून एकदां तो तिबेटांत वचून आयलो. उपरांत भारताच्या गरीब जनतेची सेवा करपाखातीर आनी किसान मजदूर राज्य भारतांत हाडपाखातीर ताणें राजकारणांत वांटो घेतलो आनी एकूण अडेज वर्सां बंदखण भोगली. बंदखणींत आसतना ताणें लिखाण करुन हिंदी साहित्यांत मोलाची भर घाली. बंदखणींत बरयल्लो वोल्गा से गंगा (1944) ह्या हिंदी कथासंग्रहांतल्यो कथा, भारतीय आनी परदेशी अशा 15 भाशांनी अणकारल्यात.
उपरांत परतून ताका रशियेचें आमंत्रण येतकच सुमार दोन वर्सां रशियेंत रावन तो भारतांत परतलो. 1949 वर्सा हैदराबादेक भरिल्ल्या अखिल भारतीय हिंदी साहित्य संमेलनाचो तो अध्यक्ष आशिल्लो. तेन्ना एक नेपाळी बायल कमला ताची खाजगी सचिव आशिल्ली. तिचेकडे उपरांत ताणें लग्न केलें. एलेनापासून ताका इगोर राहुलोविच आनी कमलापसून जया, जेता अशीं भुरगीं जालीं.
मेरी जीवनयात्रा (3 खंड- 1951) ही ताची आपजीण. मसूरीक रावता आसतना ताणें मध्य ‘एशियाक इतिहास’ (2 भाग – 1952) तशेंच हिमालय परिचय येवजणेवतीन ताणें जायते म्हत्वाचे ग्रंथ बरयले. 1954 वर्सा ताणें कार्ल मार्क्स, लेनिन, स्टेलिन आनी माओ- त्से- तुंग हांची चरित्रां बरयलीं.ॉ
1958 त तो चीनाक गेलो. भारतांत येतकच परतून श्रीलंकेच्या निमंत्रणावयल्यान विद्यालंकार विद्यापिठांत तत्वज्ञान विभागाचो मुखेल म्हणून 1959 वर्सा गेलो आनी 1961 वर्सा प्रकृती बरी नाशिल्ल्यान भारतांत परतलो. ल्हानपणासावन ताणें खूब लिखाण केलें. हिंदींत मेरी लद्दाख यात्रा (1926), तिब्बतमे सवा वर्ष (1939), मेरी युरोप यात्रा (1932), जपान (1935) हीं भोंवडेवर्णनां बरयलीं. सतमी के बच्चे (1935), बहुरंगी मधुपुरी (1953), कनैलाकी कथा (1955-56). ह्यो कथा आनी जीनेक लिए (1940), जय योधेय (1944), विस्मृत यात्री (1954) ह्यो ताच्यो हिंदी कादंबऱ्यो आसात.
ताच्या कथा- कादंबऱ्यांतल्यान संस्कृतीक आनी इतिहासीक जिणेचें दर्शन घडटा. संस्कृत – प्राकृत ब्या प्राचीन भाशांतले ग्रंथ ताणें हिंदींत अणकारीत करुन हिंदी भाशेक चड समृध्द केली. ताच्या ग्रंथांनी संख्या 150 परस चड आसा. हिंदी वांगडाच ताणें संस्कृत, अप्रभ्रंश आनी तिबेटी भाशेंतूय ग्रंथ बरयले आनी प्राचीन संस्कृत ग्रंथा बरे तरेन संपादून उजवाडायले. धर्म, तत्वज्ञान, राजनीती, इतिहास, पुरातत्व, समाजशास्त्र, प्राच्याविद्या, व्याकरण, संस्कृती, भाशा- साहित्य कोश, विज्ञान, चरित्र, आत्मचरित्र, निबंद, कथा, कादंबरी, नाटक, भोंवडेवर्णन, देशदर्शन ह्या विशयाचेर ताणें दर्जेदार लिखाण केलां. ताच्या अशा ह्या असामान्य पांडित्याक लागून ताका महापंडित, महामानव, तशेंच बौध्द ग्रंथाच्या सखोल अध्ययनाक लागून त्रिपिटकार्चाय अशो मानाच्यो पदव्यो दिल्यो. बौध्द देशांतल्यान तशेंत रशिया सारकिल्या देशांतल्यान ताका खूब मान भोवमान मेळ्ळा. भारतांत ताका मानाची डॉक्टरेट आनी साहित्य अकादमी पुरस्कार मेळ्ळे. भारत सरकारान पद्मभूषण दिवन ताचो भोवमान केला.
संदर्भ बदल
