रेणुका

रेणुका ही भुंयदेवता. तिचें नांवूच भुंयेकडलो तिचो संबंद सुचयता. संस्कृतांत ‘रेण’ म्हळ्यार बारीक कण. ह्या ‘रेणु’ उतराक ‘का’ हो प्रत्यय लागून ताचें ‘रेणुका’ उतर घडलां. मातयेचे जायते कण एकठांय येवन घडटात ती आकृती म्हणजे ‘रोयण’. तिका उद्देशून रेणुका हें उतर वापरिल्लें मेळटा. रेणुकेचो जल्मच रोयणिंतल्यान जालो आनी ती रोयणिंतूच अंतर्धाना पावली अशी आख्यायिका कितली सत हें सांगूंक नजो. पूण ‘रेणुका’ हें उतर ‘रोयण’ उतराक लागींचें हें उकतें आसा. (रोयण ‘रोयण’ रेणु = रेणुका).

रोयणीक धर्तरेचें प्रतीक मानतात. अनार्यांच्या सगळ्या भुंयदेवतांक मुळांत हेच रोयणीच्या रुपांत भजताले. अशाच दक्षिण भारतांतले रोयण रुपांतले अनार्यांच्या भुंयदेवतेचें वैदिक संस्कृतीच्या प्रभावाखाला संस्कृतीकरण जावन तिका आयचें रेणुकेचें रूप फावो जालां. रोयणीक जरी रेणुका म्हणून उल्लेखतात आसले तरी भौतेक कडेन रेणुकेच्यो मुर्त्यो मेळटात आनी त्यो उत्तानपाद, नग्न आनी शिरा विरयत आसता. तिच्या हातांत नागकाश्टूय दाखयतात. जातूंतल्यान तिचें मातृरूप आनी सृजनाकडलो संबंद उकतो जाता. रेणुका ही मनीस योनींत जल्माक आयिल्ली बायलमनीस. मरणा उपरांत तिका देवत्वाचो मान फावो जाला असोय निश्कर्श रेणुकेसंबंदान मेळपी जायत्या आख्यायिकांच्या आदारान काडचात. रेणुका ही संतत दिवपी देवता अशें मानतात आनी भुरगें जावचें म्हण तिका आंगवणी करतात. गोंय वा कोंकण वाठांत रोयणीच्या रुपांत पुजतात, ती सांतेर वा महाराष्ट्र, आंध्र, कर्नाटक ह्या वाठारांतली रोयण रुपांतली मातंगी, ह्योय देवता रेणुकेच्यो समरूप वा एकरुपाच अशें मानतात. यलम्मा, जोगुळांबा, यमाई, एकवीरा हींय रेणुकेचीच रुपां अशें विव्दानांचें मत आसा. स्कंदपुराणाच्या सह्याद्रिखंडांत जाचो आस्पाव आसा अशें सांगतात, त्या रेणुकामाहात्म्यांत रेणुका ही अदितीचो अवतार अशी श्रध्दा व्यक्त केल्या.

‘माहुर’ हें रेणुकेचें मूळपीठ. हांगा देवीची शिळा आसा. हांगा रेणुकेचो प्रसाद म्हणून खांवची पानां कुटून दिवपाची चाल आसा. भायर म्हाराष्ट्र – कर्नाटकांत जायतेकडेन तिचीं थळां मेळटात. गोंयांत मात तिची समरूप आशिल्ली सांतेरी गांवागांवांनी मेळटा आसली तरी रेणुका ह्या तिचें एकूय थळ आयकुपांत ना. यलम्मा ह्या तिच्या नांवान मेळपी देवतेची एक देवळी मात बांदोडें गांवांत बोकडबागांत आसा.

रेणुका ही पुराणांतली जगदग्नी ऋषीची बायल आनी परशुरामाची आवय अशी आख्यायिका आसा. रेणुका महात्म ग्रंथांत तिच्या जल्मासंबंदान कथा आसा ती अशी-

पुर्विल्ल्या काळांत कान्यकुब्ज देशांत इक्ष्वांकुवंशीय रेणु नांवाच्या राजान (हाका प्रसेनजीत अशें दुसरेंय नांव आशिल्लें) कन्या – कामेश्ठी याग केल्लो तेन्ना होमकुंडांतल्यान जी कन्या वयर आयिल्ली तीच ही रेणुका. रेणु राजाच्या नांवावयल्यान तिका रेणुका म्हणून वळखताले. तिचें पाळण्यांतलें नांव ‘कामली’. पिरायेंत येतकच स्वयंवरांत तिणें ‘जमदग्नी’ क घोव म्हणून स्विकारलो. तिका रूमावंत, वसू, विश्र्वावसू आनी परशुराम अशे चार पूत जाले. रेणुकेची उत्पत्ती कमळांतल्यान जाली आनी ‘रेणु’ हो तिचो भाव आनी ‘सोमप’ हो तिचो बापूय अशीय म्हायती महाभारतांत मेळटा. जाल्यार रेणुका ही विदर्भ राजाची धूव अशीय म्हायती कलिका पुराणांत आसा.

रेणुका आनी मातंगी हांच्या संबंदाचेर उजवाड घालपी एक कथा मेळटा, जाचीं वेगवेगळीं रुपां आसात. ‘गोंधळी’ ह्या रेणुकेच्या उपासकांमदीं मेळटा ती कथा अशी – खूब कोपिश्ट म्हणून नामना आशिल्ल्या जगदग्नी ऋषीचो आश्रम माहुरगडाचेर आशिल्लो. ताची बायल रेणुका ही पविव्रता अशी अस्तुरी आशिल्ली. पूण एक दीस न्हंयेचेर उदक हाडूंक गेल्लेकडेन उदकांत न्हावपी स्वरूप सुदंर अशा गंधर्वांक पळोवन थोडो वेळ तिचें मन विचलीत जालें आनी आश्रमांत परतूंक तिका कळाव जालो. जमदग्नीऋषीक अंतरज्ञानान तें रोखडेंच समजलें आनी ती परत येतकच ताणें आपल्या पुतांक तिचो वध करपाक सांगलें. पयले चारूय पूत आवयक मारूंक तयार जालेनात. पांचव्या पुतान, परशुरामान तिचें मस्तक उडयलें. तेन्ना प्रसन्न जावन जमदग्नीन ताका जाय तो वर मागूंक सांगलो. तेन्ना ताणें बापायकडेन आपले आवयक परतून जिवी करपाचो वर मागलो. तशें तिचें मारिल्लें शीर हाडून धडाचेर दवरूंक जगदग्नीन ताका सांगलें. परशुरामान खूब सोद घेतलो, पणू शीर खंय पडलां तें ताका मेळना जालें, तेन्ना ताणें रेणुकेभाशेन दिसपी एके मातंगी (मांगीण) बायलेचें शीर मारून हाडलें. तें पळोवन मागीर जमदग्नीन स्वताच्या तेजानूच रेणूकेचें शीर सोदून हाडून तिका जिवी केली. स्वताचे आवयक जिवी करपाच्या यत्नांत ती मांतगी बायल मात फुकट मेली हे जाणविकायेंतल्यान उपरांत परशुरामाक खूब दुख्ख जालें आनी ताणें तिचें धड हाडून माहुरगडाचेर ताची स्थापणूक केली आनी रेणुकेआदीं लोक तुजें दर्शन घेतले अशें तिका उतर दिलें. ह्या उतराक धरून आजूय माहुरगडाचेर रेणुकेआदीं मातंगीचो मान जाता.

कांय कथांनी निमाणो वांटो मात्सो वेगळे तरेन येता, जातूंत रेणुकेक जिवी करपाचो गडबडींत तिच्या आनी मातंगीच्या धडांच अदला बदल जाली अशी म्हायती मेळटा. मूळच्या अनार्यांचे रोयणी रुपांतले भूदेवतेचें संस्कृतीकरण जाताना ह्यो कथा घडल्यो अशें लोकसंस्कृतीच्या विव्दानांचें मत आसा.

परशुरामान माहूर क्षेत्रांत जमदग्नऋषीचो निमाणो संस्कार केलो आनी रेणुका थंयच सती गेली. देखून तें रेणुकेचें मुखेल थळ जावंक पावला असो तिच्या भगतांमदी समज आसा. ज्योतिबाक, रेणुकेचो घोव मानतल्यांची म्हायती मेळटा. ‘केदारकवच’ आनी ‘रवळनाथस्तवराज’ नांवाच्या तोत्रांनी ‘ज्योतिबी’ क जमदग्नी, एकवीरापती आनी रेणुकानाथ ह्या नांवांनी उलेखला.

गोंधळी भायर जोगती – जागतिणी आनी भुत्ये परंपरेंतले लोकूय रेणुकेचे उपासक आसता. ह्या मदले जोगतिणीक दिक्षा घेतकच जल्मभर लग्न जायनासताना देवतेचो प्रचार करीत दारादारांनी भोंवचें पडटा आनी ‘जोगवो’ (भीक) मागून आपलें पोट भरचें पडटा. पूण थारावन दिल्ल्या दादल्याकडेन शारिरीक संबंद जोडपाची तिका मेकळीक आसता.

रामानंद, विष्णुदास हे सारके कवी आदल्या काळार रेणुकेचे भक्त जावन गेले. तांणी तिची महती सांगपी जायती गितां रचल्यांत. एकल्या विष्णुदासानूच तिचेर शंबरांवयर गितां बरयल्यांत.

-जयंती नायक

-कों. वि. सं. मं.