लोकसेवा आयोग

लोकसेवा आयोग आर्विल्लद्या काळांत विंगड विंगड केंद्रीय तांच्यो पश्क्षिा आजी कार्यक्षम अधिकान्यांची निवड कश्पाश्वातीश्, शासञ्जान नेमिल्लो तज्ञ मजशोचो अायोश. देशादेशाप्रमाण तशेच काळाप्रमाण हाचे रचणुकेंत आजी कार्यपद्दतीत फरक दिसून येता. मात निवड करपाचे निकश कमी अद्विक प्रमाणांत मगळ्याक साश्केच दिसून येतात. शासकीय कार्यक्षेत्र हालीं तेंपार व्हडा प्रमाणात वाडत पडटात, ह्यो वाडटयो जापझालतदाश्क्यो समर्थपणाज पेलतपाश्चातीर आजी सरकाशज जी ध्येय धोरणां आंश्वूज दिल्यांत तांची अंमलबजावणी यशस्वी तऐन करपाश्वातीर, कार्यक्षम झळदी जोकरांची गरज आसता. अधिकारी तंत्रांत कार्यक्षम आजी बुटवंत अधिकान्यांचो आस्पाव आप्तलो, तरय ही जोकरशाही लव्यो जापसालदाश्क्यो यशस्वी तरेज पेलूक शकता. गुणवत्तेविणे हेर जिकश जोकश्भश्तेश्वातीर लावचे व्हय, म्हणून तेश्वातीर आयज चडशा देशांजी लोकसेवा आयोण स्थापज केत्यात, आर्विल्लया प्रशासजांतलें जोकरशाहीचे अनन्यसादारण महत्वमताज जोकरशाही ही विधियुक्त अघिसतेचो उपेण करपी संघटजा पदसोपणां, जेमाप्रमाण काम करपाची पद्दत हीं जोकरशाहीचीं कांय स्वाशेलपणां वेबशज झांणल्यांत. अधिकारी तंत्र पद्दतीन दर एका जेमणूक जाता, जिवडणूक (वेंचणूक) जायजा. ही जेमणूक गुणवतेच्या जोकरजिवडीश्वातीर वेगवेगळ्या देशांत लोकसेवा आयोगाची स्थापणूक करपति आयल्या. संवसारांत सगळ्यांत पयल्तीं १८५५त सिव्हिलन सकिईस कनिशज ह्या जांवाज ग्रेट ब्रिटजाज लोकसेवा आयोणाची स्थापगूक अस्तित्वांत आशिल्ली, जव्या शश्ट्राध्यक्षांचे निवडीवांणडा जव्यो जेमणुको करपांत येताल्यो. पूण उपरांत प्रशासजाक थीरताय आत्नी सातत्य हाडपारवातीए जोकरशाहीची गरज शासनाच्या लक्षांत आयली आनी अमेरिकेंत सिव्हिल सव्हिस कमिशनाची स्थापणूक करपांत आयली (१८८३). तावेपयत्तीं १८६८ वसा सिव्हिल सर्व्हिस कमिशनची स्थापजा कॅजडांत करपांत आयिल्ली. ह्या झणळ्या सेवा आयोगाची स्थापणूक करपा फाटल्याज मुरवेल मोएव कार्यक्षम आजी शुणवत्ता आसपी उमेदवारांची जोकरशाहींत भश्ती करून घेवप हीच आशिल्ली. जोकरशाहीत वंशपरंपराणत पद्दतीन भरती जावची व्हय. तेच प्रमाण हे भरतेचेर शजकीय प्रभाव आसचो व्हय. सरकारी जोकरशाही ही तटस्थ, नि:पक्षपाती, आयूंक जाय. तिणे जेमांप्रमाण एवंयचेच तरेचो पक्षपात करिजासतजा सरकारी काम करूक जाय, हे विचार सगळ्यांक मान्य जालने. भाश्तांत ब्रिटीश सत्ता स्थीर जाल्याउपरांत ह्या एवंडप्राय देशाची प्रशासन वेवस्था चलोवपाश्वातीर ब्रिटिशांनी इंडियन सिव्हिल सव्हिंस जांवाची सेवा सुरू केली. हे सेवेंत प्रवेश घेवपाक इत्क्षुक आशिल्लद्यांश्वातीए ‘ब्रिटीश सिव्हिल सविहस कमिशन' परिक्षा घेताले. ही आय्.सी.एस.ची परिक्षा भुरवेक फकत युरोपी लोकांश्वातीर आशिल्ली. पूण उपरांत ती भारतीय जागरिकांश्वातीर उक्ती करपांत आयली. भारत सरकाशच्या १९१९ च्या झुदारणा कायद्यांत करपांत आयिल्लो. भारतांत आय्.सी.एम्.ची. परिक्षा पास जाले उपरांत प्रशिक्षणाश्वातीर सुरवेक इंग्लंडाक वचर्चे पडटा. १९२६ वर्सा भारतांत ‘मेंट्रल सिव्हिल सकिईस कमिशन'ची स्थापना करपांत आयली. भारत सरकारच्या १९३५ च्या कायद्याप्रमाण १९३७ वसf केंद्रीय लोक सेवा अयोगाची स्थापना करपांत आयत्ती. ह्या आयोगाक आय्.झी.एम्. आजी की. वि.-३२ ჯ&(9 लोकसेवा आयोग ह्या कायद्याच्या अजुशंगाल केंद्रीय लोकसेवा आयोणाचे धर्तेर विंगड विंगडप्रदेशांजी प्रांतीय लोकसेवा आयोगाची स्थापणूक करपांत आयली. प्रशासकीय सेवांभायर जंगलश्वातें, शिक्षण, अभियांत्रिकी, वैजकी, ह्या आयलें. तातुंतल्या तरतुदीप्रमाण १९५0 वसा केंद्रीय लोकसेवा आयोगाची स्थापणूक करपांत आयली. भारतीय संविधाजाच्या आण १४, अजुच्छेद ३१५ - ३२३त केंद्रीय लोकसेवा आयोण आजी शज्याची लोकसेवा आयोण हांची रचणूक, सुवात, अधिकार, संघटजा आनी कार्य हेबाबतीत तरतूदी करपांत जेमणूक राश्ट्रपती स वसाँखातीर करता. लोकसेवा आयोगाच्या वट्ट प्तरकाराच्या सेवेची कमीत कमी धा वसाँचो अणभव आर्मूक जाय. ह्या वांणडद्यांची जिवृत्तीची पिशय ६४ वसाँची आसा. राज्याच्या लोकसेवा आयोणाची नियुक्ती राज्यपाल करता आली तांची जिवृत्तीची पिशय ६२ काडूज उडोवपाची तजवीज घटजेंत आसा.राश्ट्रपती सर्वोच्च न्यायालयाची बुद्द घेवज केंद्रीय लोक सेवा आयोग आजी प्रांतीय लोक सेवा पणारावांगडा भविश्य जिवाह जिधी आजी जिवृत्तीवेतज मेळटा. जिवृत्त आयोगाचे अध्यक्षपद सोडून हेर एवंयचेच सरकारी पद आपणावपाक एवंयच्याय तरेच्या दबावाश्वालता ज येता काम करचे, अशी अपेक्षा आसता. म्हणूज भारतांत तांकां कार्यकारी मंडळासावज आजी हेर राजकीय देव्हारासावज वेगळे दवरपांत आयल्यात. ह्यो जेमणुको गुणवतेचेर जावच्यो अशी आस्त आसता. भारतीय संविधाजाच्या अनुच्छेद ३२0 त लोकसेवा आयोगांजी झेवांमर्दी लेमणुको करपाएवातीर परिक्षा घेवप आजी उमेदवारांची केंद्रीय लोकसेवा आयोगाज गरज लागता तेळला शज्याच्या लोकसेवा आयोगाक तांणी तशी विळवणी केल्ली आसत, तर आदार कश्चो. शासकीय सेवा आळी सरकारी पदां हांचेमदल्या लोकर भरतीचे पद्दतीच्या संदर्भाज केंद्रीय आळी शज्य लोकसेवा आयोणांजी शासजाकलोकसेवा आयोण। बुद्ध दिवची. तशेंच शासकीय सेवांतली पदोज्जती, बदल्यो हे बाबींतलीं जेम थारवप. एकाद्रया श्वाशेल्या प्रश्जार जेव्जा राश्ट्रपती लोकसेवा आयोणाक सल्लो दिवपाची विनंती करतलो, तेवेळार तसो सल्लो राश्ट्रपतीक दिवचो. शश्ट्रपती संसदेंत कायदो करून लोक सेवा आयोगाचें कार्यक्षेत्र वाडीवंक शकतात. दर वर्मा आपणे केल्लया कार्याची अहवाल लोकसेवा आयोणाञ राश्ट्रपतीक दिवचो हो जियाळ उपरांत संसदेमुरवार सादर करतात. नोकसेवा आयोगाची एकाद्री शिफारस जए केंद्र सरकाशळ अमान्य केल्ली आसत, तर ती माळ्य ज कश्पाफाटलीं कारणां संसदेनुरवार उक्ती कश्चीं. राज्याच्या लोकसेवा आयोशाल अशेच तरेचो आपल्या कार्याचो अहवाल राज्यपालाक भेटीवचो. घटजेंतल्या तरतूर्दीचो विचार केलो तर अशें दिसून येता, भारतांत लोकसेवा केंद्रीभूत जाल्ले आसात. सद्या भाश्तांत केंद्रीय लोकसेवा आयोगाच्या वांगडद्यांची संश्व्या अध्यक्षासकट पणव आसा. आयोगाचे दिल्लीक एवतंत्र कार्यालय आझा. तातूंत २२६ अधिकारी आजी सुमार १,१00 कामगार आसात. ह्या आयोणाचे प्रशासकीय काम पळोवपाश्वातीर एक सचिव आसूज ताका आटाश् दिवपाश्चातीर एक जोडसचिव, एक परिक्षा जियंत्रक आळी १८ उपसचिव आसात. केंद्रीय लोकसेवा आयोगाचे वांगडी हे वेणवेगळ्या कार्यक्षेत्रांतल्याल आयिल्ले आसतात. एक वा दोन वांगडी भारतांत केंद्रीय लोकसेवा आयोगाची अध्यक्ष चडकरून झळदी लोकश् आसतालो, पूण उपरांत हेर मळांवयल्या मजशाकूथ अध्यक्षपद दिताळने. हें लोकसेवा आयोगाचें मुश्वेल कार्य आसा. ह्या सेवांमदल्यो सगळ्यांत महत्वाच्यो अाळी प्रतिशठेच्यो सेवा म्हळ्यार भारतीय प्रशासकीय सेवा (आय्.ए.एस्.), भारतीय पोलीस सेवा (आय्,पी.एम्.), भारतीय पश्राश्ट्रमेवा (आय्.एफ्. एम्.), भारतीय टपाल सेवा, भारतीय सीमाशुल्क आजी अबकारी सेवा, भारतीय प्राप्तीकर सेवा, भारतीय लतेरवा आळी लतेश्वापरीक्षण सेवा, भारतीय वजसेवा, भारतीय राजस्व आरोग्य मंत्रालयाची वैजकी सेवा आदी सेवांचोय तातूंत आसपाव जाता. राश्ट्रीय संरक्षण प्रबोधिजी वायुदळ अकादमी हाच्योय प्रवेश परिक्षा आजी अधिकारी पदाच्यो परेिक्षाय केंद्रीय लोकसेवा आयोग घेता. वापर करून करतात. भरतेची पयळतो प्रकार हो स्पधत्मिक लनेश्ची परिक्षेतल्याज भरती करून घेवप. तर दुसरो प्रकार प्रत्यक्ष कोकर्णी वि३वको श : ४ भरपाचे सुवातीची जायशत दिसाळ्यांजी दितात. त्या पदाश्वातीश् जे मुलारवर्तीत जे उमेदवार योज्य दिसतात, तांच्या जांवाची शिफारस वेगवेगळ्यो एवाशेल्यो सेवा जिमणि जाल्लद्यो आसात. तेझतंबंदींची अभ्यासक्रम सुरू करून तातुंतल्यो पदव्यो विंशड विंगड विद्यापिठां पश्क्षेिक बमपाची शरज जासता. ह्या सेवांमदीं शिक्षण आळी प्राध्यापक, अभियंते, वैजकी, विज्ञाजिक, तंत्रज्ञ आदींची आश्पाव जाता. भारतीय प्रशासन सेवेचे पश्क्षेिक बसपी उमेदवाशची पेिशय उण्यांतउणी २१ वसाँ आजी चडांतचड २६ वसाँ इतली आमची पडटा, अनुसूचित जाती आजी जमातीश्वातीर संविधाजांतलो आण १६ अनुच्छेद ३३५ प्रमाण कांय सुवाती शरवीव दवरपांत येतात. शिक्षणिक, सामाजिक आजी झांस्कृतिक जदरेल फार्टी आशिल्लया जातीजमातींक प्रशासनांत सुवातीचें घोरण भारत देशान आपणायलां. अजुसूचित जाती आजी जमातींच्या उमेदवारांक पिशयेंत थोडी सूट (मेकळीक) दिल्ली आझा. १९७९ त केंद्र सरकाशळ पेिशयेची मयदिा २६ वसाँवयल्यान २८ वसाँचेर व्हेली. पूण १९८६ त तातूंत परत बदल करूज ती परत २६ वसाँच केली, २वंयच्याय उमेदवाराक फकत तीज एवेपो हे परिक्षेक बसूक मेळटा. हे परिक्षेक बसपी उमेदवाशलाणीं स्वंयच्याय मान्यता सुरवेच्या काळांत केंद्रीय लोकसेवा आयोणाची परिक्षा ही दोज थरांजी वांटिल्ली आझा, मुश्वेल लिश्वित परिक्षा आली तोंडी परिक्षा. लेश्वी परिक्षेश्वातीर लारवांपरझ चड विद्यार्थी बर्मूक लागले. हे समस्येचो विचार करपाएवातीश् १९७५ त सरकाशन डॉ. एम्. कोठारी हांचे येजमाळकेरवाल्न समिती स्थापन केली. १९७६ वसा हे समितीज आपलो अहवाल दिली. तिणे अशी सुचोवणी केली, झर्त (मुळावी) वांचणी परिक्षा घेवची आजी तातूंत उत्तीर्ण जाल्लया वेंचीक उमेदवारांची मुख्वेल लेरवी परिक्षा घेवची. हे समितील अशेय मत उक्तायलें, हेर भारतीय भाशांतल्याज उत्तर पत्रिका बरोवपाक परवाजणी दिवची. ह्यो सुचोवण्यो केंद्र सरकाशल मालूज घेतल्यो आळी १९७८ झावज तीज थशंवयल्ती सर्त परिक्षा घेवपाक सुरवात जाली. मुळावी चांचणी परिक्षा दर वसा जूज म्हयज्यांत घेवपांत येता. हे एवातीर दोन प्रस्नपत्रिका आसतात आनी प्रस्नांचे स्वरूप वस्तुनिश्ठ पद्दतीचें आसता. तातुंतली पयली प्रस्जपत्रिका सामान्य ज्ञाजाची देडशें शुणांची आसता, तर दुसरी प्रस्जपत्रिका इत्सूक विशयाची ४१८ तीजशें शुणांची असता. हे मुळावे चांचणी परिक्षेत जे उमेदवार उत्तीर्ण जातात, तांकां मुरवेल लिश्वित (बरोवपावी) परिक्षेक बसपाची मेकळीक दिवपांत येता. मुश्वेल लेखी परिक्षेत उमेदवाराचे बुद्दीमतेची आजी विशय ज्ञाजाचो रवरो कप्त कळून येता. हे परिक्षेत दर एक तीजशें शुणांच्यो आठ प्रस्जपत्रिका आसतात. तातुंतली एक प्रस्जपत्रिका - एवंयचीय १) भारतीय भास, २) इंग्लीश भाझ, ३) आजी ४) सामान्यज्ञाज, ५) आजी ६) ऐच्छीक विशय, ७) आजी ८) दुसरो ऐच्छीक विशय. भारतीय भास विशयाचे पत्रिकेंत मेळिल्लया गुणांचो वट्ट शुणांनर्दी आस्पाव करपांत येता. हे परिक्षेत लिबंदात्मक प्रश्न विचारपांत येतात आजी उमेदवाशच्या विशयाच्या ज्ञाजाची बारीकझाणेन तपासणी करतात. हे परेिक्षेत जे विद्यार्थी उत्तीर्ण जातात, तांकां दिल्लींत जावपी तोंडी परिक्षेक आपयतात. तोंडी परिक्षेक २५0 गूण आसतात. मुश्वेल लेखी परिक्षेक मेळिल्ले गूण आजी तोंडी परिक्षेक मेळिल्ले गूण हांकां एकठांय करूळ गुणवत्ता यादी तयार कश्पांत येता. हे गुणवता यादींतले उत्तीर्ण जाल्ले उमेदवार तांणी दिल्ले पयले पसंतीप्रमाण आळी तांणी हातासलेल्या गुणांप्रमाण वेणवेगळ्या सरकारी सेवांत आस्पावज घेतात. तेउपशंत त्या उमेदवारांक प्रशिक्षण दितात. पूण प्रशिक्षणाची।