विल्यम शेक्सपियर

देवनागरी

Romi

(जल्मः 23 एप्रिल 1564, लंडन; मरणः23 एप्रिल 1616 लंडन).

First Folio

विश्र्वविख्यात इंग्लीश कवी आनी काळविजयी नाटककार. मध्यमवर्गीय वेपारी आसूनय ताचो बापूय जॉन शेक्सपियर प्रतिश्ठीत आसलो. ताचो हातमोजे तयार करपाचो धंदो आसलो. ताका अर्थीक सुबेत्तेवांगडा समाजीक सन्मानय फावो जाल्लो आनी उतार पिरायेर तो बेलीफ (मेयर) हे पदवेक पाविल्लो. विल्यम शेक्सपियरची आवय मेरी आर्डन रोमन कॅथलिक पंथांतल्या घरंदाज मध्यमवर्गीय घराब्यांतली आशिल्ली. ताचें भुरगेपण स्ट्रेटफर्डाच्या सैमीक सोबितकायेच्या सांगातान गेलें. जात्रा, नाटकां,चित्ररथ, हेर दबाजे तशेंच भौशिक मनरिजवणेचे तरेकवार कार्यक्रम स्ट्रेटफर्डाक येताल्यो. रॉबिनहूड आनी ताचे आत्मिखुशाल सांगाती हांच्या आख्यायिकांचेर आदारीत प्रयोग जाताले जावंक जाय. पिरायेच्या 7 व्या वर्सा स्ट्रेटफर्ड ग्रामर स्कूलांत शेक्सपियर शिकूंक गेलो. थंय हेर अभ्यासावांगडा लॅटीन विशय शिकप गरजेचें आसलें. देखून सिसेरो, ओव्हीड, प्लॉटस्, सिनेका, टेरेन्स तशेंच विर्जिल हांचे सारके म्हान लॅटीन बरोवपी ताणें ल्हानपणांतच वाचले जावंक जाय. कडक शिस्त आनी खर अभ्यासाखातीर ताची शाळा प्रसिद्द आसली. देखून ताका थोडीभोव ग्रीक आनी ते परसय उणी लॅटीन येताली हें कांय टिकाकारांचें मत लॅटिनाच्या संदर्भांत तरी योग्य दिसना. मात शेक्सपियर चड शिकिल्लो अशें म्हणपाकय आदार ना. 1582 त अठराव्या वर्साच ताणें आपले परस आठ वर्सांनी व्हड अॅनहॅथवे हे शेतकरी घराब्यांतले चलयेकडेन लग्न केलें.

पयलें पर्व (1590-94): काळांत कामदी(सुखात्मिका), त्रासदी (शोकांतिका) आनी इतिहासिका अशीं सरभरस नाटकां शेक्सपियरान बरोवन माचयेर हाडलीं. मॉत ह्या वा हेर नाटकांचीं पातयेवण्याजोगी प्रत वा हस्तलिखितां उपलब्ध नात. दर नाटकांचीं क्वॉर्टो वा चवथय ह्या नांवांचें सुपुल्लें बरप सांपडटा. पूण तें खासा लेखकाचें वा हेरांनी घडयल्लें(Pirated Version) हें नीट सांगूंक येना.1623 त ताच्या सगळ्या मान्य नाटकांची सोडून पॅरिक्लिस संपादीत प्रत फर्स्ट फोलियो ह्या आयजॅक जागार्दाच्या झेल्यांत मेळटा. अशे आनीक तीन फोलियो उजवाडाक आयल्यात. दुसरो फोलियो 1633 त, तिसरो 1663-64 त आनी चवथो 1685 त.

पयल्या पर्वांतल्यो शेक्सपियराच्यो गाजिल्ल्यो कामदी म्हळ्यार, टैमिंग ऑफ द थ्रू. कॉमेडी ऑफ अॅरर्स आनी द टू जंटलमेन ऑफ व्हॅरोना. ताच्या इतिहासिक नाटकांच्या साखळेंतलीं किंग जॉन, हेनरीद सिक्स्थ भाग, 1,2, आनी 3, तशेंच रिचर्ड द थर्ड हीं ह्याच काळावयली. हीं इंग्लंडाच्या इतिहासाचेर आदारल्यांत आनी हे खातीर शेक्सपियरान हॉल आनी हॉलिनशॅड ह्या इतिहासकारांच्या काळ टिपणां (Chronicler) चो बेसबरो उपेग केला. खासा करून हेनरी द् सिक्स्थची नाटकस्त्रयी आनी रिचर्ड द थर्ड हीं नाटकां, यॉर्क आनी लेंकॅस्टर ह्या सरदार घराब्यांमदल्या सत्ता-संघर्शाक लागून गाजिल्ल्या वॉर्स ऑफ रोजिस (गुलाबझुजां) ह्या युध्दांच्या फाटभूंयेचेर बरयिल्लीं आसात. टायटस् अँड्रोनिकस ही सूडनाट्य जावन आशिल्ली त्रासदीय ह्याच काळार बरयिल्ली. ह्या सुरवेच्या नाटकांनी जांव कामदी, त्रासदी वा इतिहासिका-कांय समानतायो दिसून येतात. तंत्राची अमुरपिकी वाड, रचनेची सदळसाण, अदीक घडणुको पूण उणीं पात्रां, मूळ कृताचो यांत्रिक उपेग आनी चड नटवी भास हे गूण सगळ्या सुरवेच्या नाटकांनी चड उण्या प्रमाणांत समानतायेन दिसून येतात. तशेंच, फुडाराक शेक्सपियराचीं पेटंट तंत्रां थारिल्लीं तांची सूलूसय ह्याच तेंपावयल्या नाटकांनी मेळटा. तीं म्हळ्यार, रुपांतर वा भेसांतरचो उपेग, रम्य अशा रानावनांचो उपेग आनी गितांचो प्रयोग हीं आसात. हे वरवीं ताणें नाटकांत नवलाय, संघर्श, संदर्भ बदल, कथानक-कलाटणी आशयघनता आनी घुस्पट हाडून भोव परिणामकारक प्रयोग केल्यात.

ह्याच काळार शेक्सपियराची काव्य प्रतिभाय फुलोराक आयली. हाका लंडनांतली प्लेगाची साथय कारणीभूत थारली म्हळ्यार चूक जायना. 1592-94 त प्लेगाक लागून नाटकघरां बंद उरलीं. नाटकांची मागणी थंडावली. 1594 त रिचर्ड फील्ड ह्या लंडनच्या संपादकान (जो स्ट्रॅटफर्डाक शेक्सपियराचो शेजारीय आसलो) व्हिनस अँड एडोनिस हें दीर्घ काव्य छापलें. तें अर्ल सदम्पृन ह्या सरदाराक (शेन्रीऱ्हिओत्सली) ओंपिल्लें. उपरांत रेप ऑफ ल्युक्रेस ही दुसरी दीर्घ कविता उजवाडा आयली. ह्या कवितेच्या अर्पण पत्रिकेंत आदले कवितेखातीर अली कडल्यान बक्षिस लाबिल्ल्याचो उल्लेख मेळटा. ह्यो दोनूय कविता भरपूर नामना जोडून साबार आवृत्त्यांनी प्रसिद्द जाल्यो. ‘एलिझाबेथन’ इंग्लंडांत कवितेक नाटकापरस अदीक श्रेष्ठ प्रतिश्ठा लाबताली. तरीकय शेक्सपियरान नाटकां बरोवपाचें सोडलें ना वा नाटकाचो धंदोय सोडलो ना.

पुरायेन नाटकाचेरच जियेवपी (उपजिविका करपी) शेक्सपियर हो आपल्या युगांतलो पयलो नाटककार. 1594-1608 मेरेन तर तो पुरायेन नाटकाच्या विश्र्वांतच आस्पाविल्लो अशें म्हणूंक जाय.समकालीनां मदीं सगळ्यांत अदीक लोकप्रिय जावनय ताची असामान्य प्रतिभा मात लोकांनी वळखुपाची आसली. अशे वळखिची पयली पावती ताका (पालदिश लामियाःविटस् ट्रेज्यरी हे कृतींत) मेरिश ह्या बरोवप्यान प्लोटस आनी सिनेका ह्या लॅटीन लेखकां वांगडा तुल्यबल थारावन दिल्या. मेरिशान ताका त्रासदी आनी कामदी बरोवपी श्रेश्ठ इंग्लीश लेखक म्हळां.

दुसरें पर्व (1595-1600): ह्या काळार ताची नाट्यकला पुनवेच्या चंद्रावरी वाडत गेली. एक जिनशी संरचना, प्रभावी पात्रनिर्मणी, नेमके संवाद आनी आकांताचो प्रभाव घालपी भास हांचें मेळावळ ह्या काळावयल्या कामदी, त्रासदी आनी इतिहासिकांनी नदरेंत भरता. अ मिडसमर्स् नायट, लव्हस लेबर लॉस्ट, मर्चंट ऑफ व्हॅनिस, अॅज यू लायक इट, मच अ डू अबाव्ट नथिंग, व्हेल्थ नायट आनी मेरी वाजव्हज ऑफ विंडसोर ह्यो एका परस एक सरस कामदी ह्याच तेंपावयल्यो. पात्रांचें जिवें चित्रण आनी इतिहासीक तटस्थतायेक लागून सदाबहार थारिल्ल्यो रिचर्ड द् सेकंड, हेनरी द् फोर्थ आनी हेनरी द फिफ्थ ह्यो इतिहासिका ह्या काळारच माचयेर आयल्यो. ज्युलियस सिजर ही मनोविश्र्लेशण आनी ‘आदर्श-विश्र्लेशणा’ खातीर प्रसिद्द इतिहासीक त्रासदी लेगीत ह्याच काळार बरयिल्ली. ह्या नाटकाक नॉर्थ हाचे इतिहासीक बरपावळीचो आदार लाभला. ग्रीक-रोमन अभिजनांच्या जिवितांचेर उजवाड घालपी ही कृती प्लुटाकीच्या मूळ लॅटीन बरपाच्या अेमियो ह्या फ्रेंच लेखकान केल्ल्या अणकाराचेर नॉर्थान आदारल्या. देखून हे बरपावळीक चडशे लोक नॉर्थस् ‘प्लुटार्क’ ह्या नांवान वळखतात.

Brooklyn Museum - Hamlet and Horatio Before the Grave Diggers - Eugène Delacroix.

शेक्सपियराच्या ग्रीक- लॅटीन इतिहास पुरसांच्या जिवितावयलीं नाटकां नॉर्थस प्लुटार्काच्या बुन्यादी म्हायती (कांय वेळां चरित्र चित्रणां) चेर उबीं जाल्यांत मात अशा नाटकांनी खाशेली जिवसाण आनी वेगळेंपण हाडपी भास-तंत्र-आराखडो-दिश्टावो पुरायेन शेक्सपियराचोच आसा हातूंत जाणकारांक दुबाव ना. 1595-1600 हो काळ शेक्सपियरा खातीर व्यक्तीक तेचपरी कलात्मक नदरेन अत्त्युच्च उदरगतीचो थारला. भोव मोलादीक अशी अर्थीक सुबत्ता, वेवसायीक प्रतिश्ठा,दुर्मिळ असो राजप्रतिसाद असादारण लोकप्रियता आनी प्रस्थापित लेखक म्हूण दर्जो हें सगळें शेक्सपियराक ह्याच काळार फाव जालें. फकत दोन सुनितां आनी लव्हस लेबर लॉस्ट ह्या नाटकांतलीं तीन गितां इतल्या म्हालवजाचेर द पेशनेट पिलग्रिम हो वीस कवितांचो झेलो मुखुपृश्ठाचेर शेक्सपियराचें नांव मिरयत उजवाडा आयलो. 1596 त ताणें स्ट्रेटफर्डाक(दोन व्हडल्या आलीशान घरां मदलें) एक घर, ‘द न्यू प्लेस’ विकतें घेतलें. 1599 त ताणें आपाल्या सांगात्यांच्या भागीदारेन ‘द लोब’ हें 3000 बसका आशिल्लें विशाल नाट्यघर सावथवर्क ह्या लंडनाच्या उपनगरी वाठारांत विकतें घेतलें. मात ह्या काळार एक खर त्रासदीय ताच्या व्यक्तीगत जिवितांत घडली. 1596 त ताचो हेम्नेट हो चलो 11 वर्सांचेरच भायर पडलो. घडये ह्या पुत्रशोकाक लागून जायत वा मध्यानीच्या कडाक तेंकिल्ल्या वेवसायीक वा निजी जिणेच्या हेर हुलपाक लागून जायत ताचें तिसरें तेंगशे पर्व गाड त्रासदीची सया दाखयता. हें पर्व 1601 1608 अशें घरतात.

तिसरें पर्व(1601-1608): हें शेक्सपियराच्या कलात्मक उत्कर्षाचें अत्त्युच्च पर्व. ताच्यो हेम्लेट, मॅकबेथ, किंग लियर आनी ऑथेलो ह्यो चारय म्हा-त्रासदी ह्याच काळार माचयेर आयल्यो. ज्वलंत मानवी अणभव आनी जिणेच्या अनाकलनीय यथार्थाची घुस्पट ह्या कलाकृतींनी अप्रतिम तरेन उक्तायल्या. विशेश म्हळ्यार ह्या चारय शोकांतिकांनीचा न्हय जाल्यार मॅज्यर फॉर मॅज्यर, ऑल्स वेल दॅट एँण्डस् वेल ह्या सुखांतिकांनी लेगीत शोक आनी दुख्खाची सावळी पडल्या. देखून ह्या नाटकांक ह्याच तेंपावयल्या ट्रॉयलस अँड क्रेसीद हे इतिहासिके वांगडा ’प्रोब्लेम प्ले’(समस्यानाट्य) म्हणपाची प्रथा अभ्यासकांमदीं दिसून येता. टायमन ऑफ अथेन्स, पेरीक्लिस्, कोरियोलेनस आनी अँथनी अँड क्लिओपात्रा ह्यो इतिहासिक ग्रीक-रोमन त्रासदीय ह्या काळार बरोवन माचयेर आयल्यो. हांचोय मुळाधार नॉर्थाल्या प्लटार्कांतलीं जिवितां आसात. 1603 त शेक्सपियराच्या नाटक कंपनीक राया जेम्स पयलो हाचेवरवीं राजमान्यता आनी राजाश्रय लाबला आनी कंपनीचें नांव ’किंग्जमेन ’ अशें जालें. 1608 ब्लेकफ्रायर्स हें नाटकघर ताणें 21 वर्सांचे कबलातीचेर भाड्याक घेतलें. 1603 त प्लेगाक लागून नाटकघरां बंद उरलीं. पूण 1604 त जेम्स पयलो राजासनाचेर बसूंक लंडनाक भितर सरतना ’किंग्ज मेन’ ताचे वांगडा आसले.

निमाणें पर्व (1609-1613): हो काळ शेक्सपियरा खातीर सवस्तकाय आनी थिरायेचो आसलो. ह्या तेंपार ताणें चारच नाटकां बरयलीं. 3 कामदी आनी 1 इतिहासिका. सिंबेलीन, द विंटर्स टेल आनी द् टेंम्पेस्ट (1610) ह्यो रम्य-कामदी आनी फ्लेचर ह्या समकालीन लेखका वांगडा बरयिल्ली हेनरी द् एयथ (1613) ही इतिहासिका. उपरांतच्या काळार शेक्सपियरान नाटकां बरयल्ल्याची वा लंडनाच्या नाट्यक्षेत्रांत कसलेंय आगळें योगदान केल्ल्याची गवाय मेळना. चड करून तो निमाणीं तीन –चार वर्सां स्ट्रॅटफर्डाकच रावंक लागिल्लो जावंक जाय. 1616 त तीन म्हत्वाच्यो घडणुको ताचे जिणेंत घडिल्ल्याची नोंद मेळटा,त्यो म्हणजे-जुडिथ हे ताचे धाकटे चलयेचें लग्न; कांय म्हयन्यांनी शेक्सपियरान आपल्या मृत्यूपत्रांत केल्लो बदल आनी एप्रिलांत(चड करून 26 एप्रिलाक)ताचें मरण.

शेक्सपियराचो काळ हो इंग्लिश साहित्याच्या सुवर्णयुगाचो काळ. नवजागृताय आनी प्रबोधन हांचें युग अशें ह्या इंग्लीश बरपाक्षराच्या समृध्द काळाक साहित्य इतिहासकार मानतात. अशा काळार आपलो खासा छाप घालपी लेखक म्हूण तर शेक्सपियराचो उगडास उरतलोच. खेरीज संवसारीक साहित्यपटार आनी चड करून नाटकाच्या विशाल मळार संदाकाळाखातीर आपली कुरू दवरपी प्रतिभावंत म्हूण शेक्सपियराक फुडार संदाच याद दवरतलो. आयचो पुराय संवसार विल्यम शेक्सपियराक एक असामान्य लेखक पूण सामान्य असो तत्कालीन मध्यमवर्गी मनीस मानता. ताचे प्रतिभेचे सांवळेंत अस्तंती साहित्यविश्र्वच न्हय तर पुराय विश्र्वीक साहित्य वावुरता. कलेचें दायज गिरेस्त करून जिणेचो दिश्टावो दिवपी कल्पक सृजनशाली लेखक म्हूण ताचें स्थान अज्रंवर जालां.

-डॉ.किरण बुडकुले