"आंध्र प्रदेश" च्या आवृत्तींत अंतर

गोदावरी आनी कृष्णा न्हंयांक लागून ह्या राज्याचो बरोच मोटो वाठार उदकाळ आनी पिकाळ आसा. गोदावरी ही ह्या प्रदेशांतली मुखेल न्हंय आसून ती ह्या राज्यांतल्यान 720 किमी. व्हांवन बंगालच्या उपसागराक मेळटा. राजमहेंद्री हांगा तिचो त्रिभूजप्रदेश सुरू जाता. कृष्णा न्हंयची मुखेल उपन्हंय तुंगभद्रा, कर्नाटक राज्यांतल्यान आयिल्ली पेन्नार, ओरिसा राज्यांतल्यान आयिल्ली वंशधारा आनी नागवली ह्यो न्हंयो आंध्र प्रदेशांतल्यान व्हांवतात.

 

आंध्रप्रदेशांत गिमाच्या दिसांनी तापमान 37˚ से. ते 44˚ से. मेरेन आसता. कांय जाग्यार ते 50˚ से. मेरेन वता. शिंयाळ्याच्या दिसांतलें तापमान 16˚ से. ते 19˚ से. मेरेन आसता. दर्यादेगेवयल्या वाठारांत शिंयाळो आनी गीम चड खर नासता. आंध्र प्रदेशाक दक्षिण अस्तंत मान्सूनाकडल्यान दोन-तृतियांश तर उत्तर उदेंत मान्सूना कडल्यान एक-तृतियांश पावस मेळटा. उत्तरेच्या दोंगराळ वाठारांत 110 ते 125 सेंमी. पावस झडटा. बंगालच्या उपसागरांतल्यान येवपी वादळांक लागून ह्या वाठारांत नेटाचो पावस झडटा. तेलंगाणा रायलसीमा (अनंतपूर, चित्तूर, कडप्पा, कर्नूल हे जिल्हे) आनी दर्यादेगे वयल्या वाठारांनी पावसाचें प्रमाण क्रमान उणें जायत वता.बंगालच्या उपसागरांतल्यान येवपी वादळ-वारें आंध्र प्रदेशाक व्हड लुकसाण दिता. आयजवयर जाल्ल्या वादळ-वाऱ्याक लागून आंध्राक अर्थीक लुकसाणी वांगडाच जिवीतहानीय सोंसची पडल्या.

=== वनस्पत आनी मोनजातः ===

=== राज्यवेवस्थाः ===

प्रशासकीय कामांत सुटसुटीतपणा हाडचेखातीर आंध्र प्रदेशांत अनंतपूर, चित्तूर, कडप्पा, उदेंत गोदावरी, गुण्टूर, कृष्णा, कर्नूल, नेल्लूर, प्रकाशम, श्रीकाकुलम,विशाखापट्टणम, विजयानगरम, अस्तंत गोदावरी, आदिलाबाद, हैदराबाद, रंगा रेड्डी, करीमनगर, खम्मम, महबूबनगर, मेदक, नलगोंडा, निजामाबाद, वरंगळ हे तेवीस जिल्हे घडयल्यात. आंध्र प्रदेशाचे विधानसभेंत 295 वांगडी वेंचून काडटात. आंध्रांची विधान परिशद 1 जून 1985 वर्सा बरखास्त जाली. लोकसभेंत 41 तर राजसभेंत 18 वांगडी आंध्र प्रदेशाचे प्रतिनिधित्व करतात.हैदराबाद शारांत राज्याचें उच्च न्यायालय आसा तशेंच जिल्हा आनी तालुका पांवड्याचेर न्यायदानाचें काम चलता.

आंध्र प्रदेश आपले सैमीक गिरेस्तकायेचो उपेग आपली अर्थीक स्थिती घट करपाक करता. राज्यांतले सुमार 74% टक्के लोक शेत-धंद्यांत आसात. कृष्णा, गोदावरी,पेन्नार आनी हेर न्हंयां देगांच्या पिकाळ वाठारांत तांदूळ, ऊंस, केळीं, आंबे, हीं फळां आनी पिकावळी जातात. तेलंगाणा वाठारांत कापूस, तंबाखू, मिरसांग, हळद, ज्वारी बाजरी आनी हेर धान्यां जातात. दख्खनचें पठार आनी रायलसीमा वाठारांतले तांबडे जमनींत कुळीद, भिकणां, दोन दाबीचें धान्य, फळ-फळावळ जाता. कांय उदकाळ वाठारांत कापूस, तंबाखू, ऊंस तर ह्याच सैमाक विभागांतल्या जांभ्या फातराचे जमनींत नाल्ल, सुपारी हीं कड्डणां, फळां आनी कांय वाठारांत तांदूळ पिकता. सादारणपणान आंध्र आपले गरजेपरस चड तांदूळ पिकयता. 1981-82 त तांदळाचें उत्पादन 11.4 दशलक्ष टन जालें. 9.22 दशलक्ष हेक्टर जमीन फळ-फळावळीखाला आसून 13.04 दशलक्ष हेक्टर जमीन लागवडी सकल हाडल्या. लागवडीखाला आशिल्ल्या पुराय जमनींतली 26% जमीन भात-पिकाखाल, 20% ज्वारीखाल तर 15.9% बाजरी, नासणो, राळ, मको, वरई, सावा, गंव ह्या पिकावळीखाला आसा. कालवे, बांध, तळयो, बांयो आनी हेर शिंपणावळीच्या सादनांवरवीं आंध्रांतलो शेतकार वर्साक तीन फावटीं लेगीत पीक काडटा. चक्रीवादळ, हुंवार, दुकळ ह्या सैमीक संकश्टांचो त्रास ह्या राज्यांक खूब फावट सोंसचो पडला.ताचो परिणाम शेत-पिकावळीचेर जाला. 1972 त दुकळ पडिल्ल्यान 600 कोट रूपयांचें लुकसाण आंध्र प्रदेशाक सोंसचें पडलें.

 

आंध्र प्रदेशांतले सगळ्यांत पोरने फातर आर्कियन काळांतले आसून तातूंत गुलाबी आनी गोबऱ्या रंगाचे ग्रॅनायट, नायस आनी थोड्या प्रमाणांत धारवाड वर्गाचे हॉर्नब्लेंड टाल्क, क्लोरायट, मायका, शिस्ट, लोही, क्वार्टझायट, खोंडालायट, नेफेलिन, सांयेनायट हे फातर मेळटात. ह्या आर्कियनकालीन फातरांत लोखण, मँगनीज, तांबें, क्रोमायट आनी हेर धातू तशेंच अभ्रक, बेरिल, ग्राफायट, कायेनायट, सिलिमनायट आनी हेर जायतीं उद्येगीक म्हत्वाचीं खनिजां मेळटात. खम्मम, अदिलाबाद, करीमनगर, वरंगळ आनी अस्तंत गोदावरी हांगा 3908 दशलक्ष टन कोळशाचे सांठे आसात. अदिलाबाद, हैदराबाद, मेहबूबनगर, कर्नूल, कडप्पा, गुण्टूर नलगोंडा आनी कृष्णा हांगां 2,018 दशलक्ष टन चुन खडीचे सांठे आसात. अनंतपूर, करीमनगर,आदिलाबाद, चित्तूर, खम्मम, प्रकाशम, कृष्णा, कर्नूल, कडप्पा हांगां 390 दशलक्ष टन लोखणाचे साठे आसात. विशाखापट्टणम हांगा आशिल्ले बॉक्सायटचे सांठे 30 दशलक्ष टन आसात.

 

आंध्र प्रदेशाक 982 किमी. लांबायेची दर्यादेग मेळ्ळ्या. दर्यांतलो सुमार 32,000 चौ. मैल वाठार नुस्तें मारपाखातीर वापरपाक मेळटा. वर्साक 4 लाक टन नुस्तें नुस्तेंमारी केंद्रांवरवीं धरतात. 1980 त 1,16,013 टन नुस्तें दर्यांत धरलें. काकीनाडा आनी मछलीपट्टणम् हांगा नुस्तेंमारी प्रशिक्षण केंद्रां आसात. सद्या राज्य सरकार, ऊंच तंत्रगिन्यानाच्या आदारान अत्याधुनिक ट्रॉलर बांदपाचो विचार करता. तेभायर उदकांतली नुस्तेमारी करपाक एक जोड नुस्तेमारी प्रकल्प राज्य सरकारान हातांत घेतिल्लो आसून ताचेर 238.0 दशलक्ष रुपया खर्च येवपाचो आसा. तेखातीर संवसारीक बँकेन 150.5 दशलक्ष रुपयांचें रीण दिलां. आंध्र प्रदेशांतले 3.26 लाख लोक नुस्तेंवेवसायांत आसात.

 

आंध्र प्रदेशांत आशिल्ल्यो इतिहासीक वास्तू, पवित्र देवमंदिरां पर्यटकांक आकर्शीत करपी म्हत्वाचीं थळां जावन आसात. चित्तूर जिल्ह्यांत तिरुपती हांगाचें श्री वेंकटेशाचें देवूळ,भद्राचलमचें श्रीरामचंद्राचें देवूळ, श्रीशैलम हांगा आशिल्लें मल्लिकार्जुनस्वामीचें देवूळ, तशेंच आहोबलम, श्रीकुमकुम आनी सीमाचलम हांचीं देवळां आंध्र प्रदेशांतलीं म्हत्वाचीं आनी नामनेचीं देवळां जावन आसात.हैदराबाद-सिकंदराबाद जोड-शारां, हुसेन सागर, 1591 त बांदिल्लो चार मीनार, उस्मानिया विव्श्रविद्यापीठ, सालारजंग म्युझीयम, राज्य म्युझीयम, आर्ट गॅलरी, हेल्थ म्युझीयम, नेहरू जिऑलॉजिकल पार्क, बिर्ला मंदर हीं हैदराबादांतलीं मुखेल थळां.हैदराबाद सावन 8 किमी. अंतराचेर आशिल्लो गोलकोण्डा किल्लो पर्यटनाचे नदरेन म्हत्वाचें थळ आसा. नामनेचे कोहिनूर आनी पिट हिरे गोलकोण्ड्याचे खणींत मेळिल्ले.

 

आंध्र प्रदेशांत उद्देगधंद्यांची वाड नेटान जायत आसा. 1988-89 च्या अदमासपत्रकांत उद्येगीक कारखाने आनी खनिजां हांचेखातीर 62 कोटी रुपयांची तजवीज केल्ली. राज्यांत 649 मध्यम आनी व्हड उद्येग आसून तातूंत 3353.13 कोटी रुपयांचें भांडवल घोळटा. हातूंतल्यान 4.3 लाख लोकांक रोजगाराच्यो संदी मेळ्ळ्यात. 66534 ल्हान उद्येग राज्यांत आसून तातूंत 878.23 कोटी रुपयांचें भांडवल घोळटा. हातूंतल्यान 6.25 लाख लोकांक रोजगाराच्यो संदी मेळ्ळ्यात. हैदराबाद आनी विशाखापट्टणम् हीं उद्येगधंद्याचे नदरेन म्हत्वाचीं केंद्रां आसात. हांगा मशिन टूल्स, सिंथेटिक ड्रग्स, फार्मास्युटिकल्स, विद्युत् यंत्रां, बोटी, सारीं, विद्युत् उपकरणां, विमानाचे भाग, शिमीट, रसायन अॅसबॅस्टोस, गाडयो, शिमीटापसून

घडोवपाक येवपी वस्तूंचे कारखाने आसात. हैदराबाद शार येरादारीचे नदरेन फाव त्या जाग्यार आशिल्ल्यान चडशे सरकारी आनी खाजगी कारखाने थंय वयर सरल्यात. मछलीपट्टणम्, वरंगळ,धर्मावरम, एमिंगनुर, गढवाल, ताडपत्री हांगाचें हातमागाचें कापड, अघोणीच्यो शेंदऱ्यो, कोंडापल्ली आनी निर्मळ हांगाचीं खेळणीं, हैदराबादचें बिदरीकाम, जरकाम, भरतकाम, शिंगां आनी हस्तीदंताच्यो वस्तू, गुण्टुरचो तंबाखू, अदिलाबादचें फर्नीचर हे कुटिरोद्येगय बरे चलतात. गुण्टुरच्यो चिनी मातयेच्यो वस्तू आनी ग्लासाचो कारखानो, निजामाबादचो निजाम साकर कारखानो सिंगारेनी कोठांगुडमच्यो कोळशां खणी सरकारी कारखान्यांच्या क्षेत्रांत आस्पावतात.

1980-81 वर्सा ल्हान आनी व्हड शिंपणावळ प्रकल्पा वरवीं आंध्र प्रदेशांतली 1.259 दशलक्ष हेक्टर जमीन उदकाचो लाव घेवपाक उपकारताली. तातूंतली 0.828 दशलक्ष हेक्टर जमीन शिंपणावळ क्षेत्राखाल हाडली. 1980-81 मेरेन जे म्हत्वाचे शिंपणावळ प्रकल्प तयार जाल्ले तांचीं नांवां आनी तांक फुडलेप्रमाण आसलीः प्रकाशम बॅराज (40,873 हेक्टर), तुंगभद्रा हाय लेव्हल कानाल स्टेज-1 (48,198 हेक्टर), तुंगभद्रा लो-लेव्हल कानाल (60,298 हेक्टर), के. सी. कानाल (0.122 दशलक्ष हेक्टर), कदम (47,920 हेक्टर),नागार्जुनसागर (0.868 दशलक्ष हेक्टर) आनी श्रीरामसागर (0.2967 दशलक्ष हेक्टर) ह्या प्रकल्पाचो वावर सुरू आसलो. ल्हान शिंपणावळ प्रकल्पांची उदरगत करपाक राज्य-सरकारान संवसारीक बँकेचो आदार घेतला. हातूंत 146 ल्हान शिंपणावळ येवजणी आनी 200 पाझर तलाव हांचो आस्पाव आसून तांची तांक 2,32,403 हेक्टर जमनीक उदका पुरवण करपाइतली आसतली (80-81). राज्यांत उदक आनी उश्णतायेवरवीं विजेचें उत्पादन जाता. मच्छकुंड, तुंगभद्रा, निजाम सागर, अपर सिलेरू, लोअर सिलेरू, श्रीशैलम, नागार्जुनसागर, रामपदसागर, इंचेपल्ली, प्राणहिता आनी हेर प्रकल्पांत उदकावरवीं विजेची निर्मणी जाता. हुसेनसागर, रामगुंडम आनी तेलंगाणा तशेंच हेर प्रकल्पांत उश्णताये वरवीं (औष्णिक) विजेची निर्मणी जाता. 1981-82 त 8,873.9 विजेची निर्मणी जाली. राज्यांत 19,284 खेड्यांत वीज पुरवण जाली.

 

1981-82 मेरेन राज्यांत राश्ट्रीय महामार्ग (2357 किमी.), राज्य महामार्ग (8387 किमी.) मुखेल जिल्हामार्ग (18072 किमी.) जिल्हा परिशद आनी समिती मार्ग (74, 930 किमी.) आसले. कार, जीप, मोटार, सायकल, स्कूटर, ऑटोरिक्शा, ट्रॅक्टर, बसी, ट्रक, टेंपो मेळून 2,72,274 वाहनां रस्त्यांवेल्यान घोळटालीं.

 

गोदावरी कालवो, कृष्णा कालवो, बकिंगहेंम कालवो, कर्नूल-कडप्पा कालवो, कोम्मापूर कालवो हे राज्यांतले अंतर्गत उदकामार्ग आसात. उदकामार्गाची वट्ट लांबाय 1845 किमी. आसा.दर्यावेल्या उदकामार्गाचेर विशाखापट्टणम् आनी काकिनाडा हीं मुखेल बंदरां आसात. मछलीपट्टणम् भीमुनीपट्टणम् कृष्णापट्टणम् आनी कलिंगपट्टणम् हींय दर्यादेगेवयलीं म्हत्वाचीं बंदरां आसात. राज्यांतल्यान 6,224 किमी. लांबायेचे रेल्वे-मार्ग गेल्यात. वॉल्टेअरचे उत्तरेक दक्षिण-पूर्व रेल्वेचो तर मद्रास आनी गुण्टूर हांच्या मजगतीं दक्षिण रेल्वेचो कांय भाग आंध्रांत आस्पावला. दक्षिण मध्य रेल्वेचें मुख्यालय राज्यांतल्या सिकंदराबाद शारांत आसा. राज्यांतलो आंतरराश्ट्रीय विमानतळ हैदराबाद हांगा आसा.राज्यांत जीं मुखेल दिसाळीं उजवाडाक येतात, तीं फुडले तरेन आसात. इंग्लीशः डेक्कन क्रॉनिकल-हैदराबाद, इंडियन एक्सप्रेस-हैदराबाद, आनी विजयवाडा, हिन्दू-हैदराबाद, तेलगूःआंध्रप्रभा- हैदराबाद आनी विजयवाडा, आंध्र ज्योती- विजयवाडा, आंध्रभूमी-हैदराबाद, इनाडू-हैदराबाद, विशाखापट्टणम्, विजयवाडा आनी तिरुपती. उर्दूः सियासत. हिन्दीः मिलाप- हैदराबाद.

 

1981 च्या जनगणने प्रमाण 2,75,068 चौ. किमी. क्षेत्रांत 53,549,673 लोक रावतात. दर चौ. किमी. 194 लोक पडटात. दर 1000 दादल्यांफाटल्यान 975 बायलो राज्यांत आसात. लोकसंख्या वाडीचें प्रमाण 7.82% टक्के आसा. साक्षरतेचें प्रमाण 29.73% आसून राज्यांतलीं मुखेल संपर्काची आनी उलोवपाची भास तेलुगू आसा. कांय वाठारांत उर्दूचोय वापर जाता. 1961 च्या जनगणनेप्रमाण राज्यांत हिंदू 88%, मुसलमान 8%, आनी किरिस्तांव 4% आसात. आंध्र, भिल्ल गोंड, प्रधान, शबर वाल्मिकी, कोया, चेंचू, एरूकुल आनी हेर प्रकाराच्यो सुमार 31 वन्य आदिवासी जमाती आसून तांच्यो भासो आनी पोटभासो वेगवेगळ्यो आसात.

 

भुरगें जल्मतकच, बाराव्या दिसा बारसो करतात. भुरग्यांक पाळण्यांत घालून आरती करतात. ह्या वेळार सवाशीण बायलेक हळद कुकूम आनी फराळ दितात. मंगलारती गावप हें आंध्र संस्कृतायेचें खाशेलेपण जावन आसा. दर सणा-परबेक अशीं पदां गायतात. आंध्रांत चलयेचें लग्न मामेभावाकडेन वा मामाकडेन जावपाक शकता. हाका ‘ मामेसंबंद ’ म्हणटात.लग्नाचो माटव माडाच्या चुडटांपसून करतात. लग्नाची वरात व्हड दबाज्यान काडटात. घरांत कसलेंय बरें कार्य आसल्यार दार निवळ करून शेणान सारयतात.

 

आंध्रांतले चडशे राजा देवभक्त आशिल्ल्यान हांगा मूर्तिकलेची आनी देवालयाची व्हड उदरगत जाली. वरंगळ हांगाची सहस्त्रस्तंभी शिवमंदिरांतली मूर्त, नूकाब, एकवीरा-घट्टांबिक, मणिकादेवी ह्यो शिवशक्तिचे देवीच्यो मूर्ती, ह्यो पोरने मूर्तिकलेच्यो देखी जावन आसात.गुडाली गंडवरम आनी दिपिले हांगाच्यो संगमेश्वर, शिवपार्वती आनी नग्नेश्वर ह्यो मूर्तीय नांवाजल्ल्यो आसात.

 

आंध्र प्रदेशांत साक्षरतेचें प्रमाण 29.94% (1981) आसा. ह्या राज्याचो शिक्षणीक इतिहास खूब पोरनो. इक्ष्वाकू वंशीयाची नागार्जून कोंडा देगणांतली विजयपुरी ही राजधानी बौध्द धर्म आनी कलेवांगडाच शिक्षणाचें केंद्र आसलीं. दिङनागाचार्यान वेंगी विद्यापीठाची थापणूक केल्ल्याचो उल्लेख मेळटा. राज्यांतलें पयलें उक्ते विद्यापीठ 26 ऑगस्ट 1982 दिसा हैदराबाद हांगा सुरू जालें. बायलांखातीर आशिल्लें पदमावती विद्यापीठ – तिरुपती हांगा 14 एप्रिल 1983 दिसा सुरू जालें.

 

1980-81 मेरेन फुडलीं विद्यापीठां राज्यांत आसलीं. 1. आंध्र प्रदेश शेतकी विद्यापीठ राजेंद्रनगर, हैदराबाद 2. श्री जवाहरलाल नेहरू टेक्नॉलॉजिकल विद्यापीठ, हैदराबाद 3. हैदराबाद विद्यापीठ, हैदराबाद 4. उस्मानिया विद्यापीठ, हैदराबाद 5. आंध्र विद्यापीठ, वॉल्टेयर (विशाखापट्टणम्) 6. श्री. व्यंकटेश्र्वर विद्यापीठ, तिरूपती 7. काकतीया विद्यापीठ, वरंगळ 8. नागार्जुन विद्यापीठ, गुण्टूर 9. श्री कृष्णदेवराय विद्यापीठ, अनंतपूर.

 

तेलुगू भाशेक आंध्रभाशा वा ‘ तेनुगू ’ अशेंय म्हणटात. ‘ तेनुगू ’ म्हळ्यार म्होंवावरी गोड असो अर्थ जाता. इ. स. प. तिसऱ्या शतमानासावन तेलुगू भाशेक स्वतंत्र रूप मेळपाची प्रक्रिया सुरू जाल्ल्याचें दिसता. इ. स. सव्या शतमानासावन ‘ तेलुगू ’ भाशेची खऱ्या अर्थान उदरगत सुरू जाली. तेलुगू साहित्याच्या इतिहासाचे सादारणपणान सात काळखंड जातात.1. तमोयुग (इ. स. प. 250 ते इ. स. 1000) 2. पयलो काळखंड (1001 ते 1150) 3. दुसरो काळखंड (1151 ते 1500) 4. तिसरो काळखंड (1501 ते 1700) 5. चवथो काळखंड (1701 ते 1850) 6. आर्विल्लो काळखंड (1851 ते 1947) 7. स्वातंत्र्या- उपरांतचो काळखंड (1947 उपरांत).

 

तेलुगू भास आपले पयले अवस्थेंत आसतना जीं विंगड विंगड प्रकारचीं गीतां आनी लोकसाहित्य हे भाशेंत रचलें तें काळावांगडाच ना जाल्ल्यान ह्या काळखंडाक ‘ तमोयुग ’म्हणटात. बोलभाशा म्हणून तेलुगू भाशेक अस्तित्व मेळटकच लेगीत हे भाशेचेर संस्कृताचो सरळपणान वा हेर तरेन परिणाम जायत रावलो. इ.स.प. तिसऱ्या शतमानासावन आंध्रांत बौध्द धर्मीयांचो प्रभाव वाडलो. ह्या वेळार पाली भाशेक लागीं आशिल्ली प्राकृत बौध्दांच्या प्रचाराची भास जाली. ह्या प्राकृताचो प्रभाव तेलुगू भाशेचेर पडलो. इ.स.प. 200 वर्सां, राज्यकर्त्यांचीं दानपत्रां, आज्ञापत्रां, कोरीव लेख आनी गाहा सत्तसईसारके ग्रंथ जे प्राकृतांत बरयले, तातूंत मनीस, वस्तू आनी थळां संबंदीत तेलुगू नांवां दिसतात. विष्णू कुंडिनाचे राजवटींत संस्कृत

उतरांच्या तेलुगू भौवचनी प्रत्ययांचीं रुपां आयल्यांत. रेनाटी चोलकालीन कोरीव लेखांत तेलुगू उतरां दिसतात. ह्याच वंशांतल्या धनंजयान इ.स. 575 त जो ‘ कोलमल्ला कोरीव लेख ’ बरयलो तो तेलुगू भाशेंतलो पयलो कोरीव लेख आसलो. णव्या शतमानांत विजयादित्याचे राजवटींत (इ.स. 848) ‘ अद्दंकी कोरीव लेखांत ’ पयलें तेलुगू पद्य मेळटाः ह्या आदलें सगळें बरप गद्यांतच आसतालें. तेलुगू भाशेक ह्या काळखंडांत राजाश्रय मेळिल्ल्यान तिचे उदरगतीच्या मार्गांत आडमेळीं आयलींनात.

 

चालुक्य राजाचो शेक ह्या काळखंडांत चल्लो; देखून पुराय राज्यांत शांतताय आनी थिराय उरली. ताका लागून तेलुगू साहित्याची नेटान उदरगत जावपाक लागली. ह्या काळांत प्राकृताचो जागो तेलुगून घेतलो. ही ह्या काळखंडांतली म्हत्वाची घडणूक. धर्मीक जागृताय ही तेलुगू साहित्याचे सुर्वेच्या काळांतली उर्बा आसली. संस्कृत आनी तेलुगूचो पंडित नन्नय हाणें, वेंगीनरेश राजराज नरेंद्राचे सुचोवणेवेल्यान ‘ तेलुगू महाभारत ’ रचलें अशें विद्वानाचें मत आसा. हे भाशेंतलें पयलें व्याकरण ‘ शब्दचिंतामणि ’ नन्नयानच रचलें अशें कांय विद्वान मानतात. ह्या काळांतलें लेखन पुराय तरेन पौराणिक कथांचेर आदारिल्लें आसा. ह्या काळांतल्या म्हत्वाचे ग्रंथरचणुकेंत, नन्नेचोडाचे ‘ कुमारसंभव ’,बेमुलवाडा भीमकवीचें ‘ राघव पांडवीय ’, ‘ शतकंठ - रामायण ’ आनी ‘ नृसिंह पुराण ’ हांचो आस्पाव जाता.

 

महाकवी तिक्कनाचो शिष्य केतन (1220-60) हाणें तेलुगूंत प्रबंध रचनेची (महाकाव्यरचना) सुरवात केली. ताची ‘ दशकुमारचरिता ’ ही ह्या प्रबंद प्रकाराची सुरवात आसली. पिल्ललमरी पिनवीरभद्र (1425-90) हाच्या ‘ शकुंतला परिणयभु ’ आनी ‘जैमिनीभारतमु ’ तशेंच ‘ नंदीमल्लय ’ आनी ‘ घंटासिंग ’ ह्या कवीच्या ‘ प्रबोधचन्द्रोदय ’ आनी ‘ वराहपुराणमु ’ ह्या रचनांचेर प्रबंद शैलीचो प्रभाव पडिल्लो दिसता.

 

विजयनगरचो सम्राट कृष्णदेवराय हाची राजवट (1506-1530) साहित्य, कला आनी विद्या हांची सगळ्या आंगांनी भरभराट जावपाक कारण थारली.ह्या काळाक तेलुगू साहित्याचें ‘ भांगरायुग ’ म्हणून पाचारतात. स्वता कृष्णदेवरायान ‘ आमुक्तमाल्यदा ’ ह्या ग्रंथाची रचणूक केली. ताचे राजसभेंत ‘ अष्टदिग्गज ’ ह्या नांवान गाजिल्ले आठ कवी आसले. अठरा प्रकारचीं वर्णनां, धीरोदात्त नायक, शृंगाराचीं वर्णनां, पुराणांतलीं गाजिल्लीं कथानकां हांचो आस्पाव आशिल्ल्या आगळ्या-वेगळ्या सालंकृत प्रबंधकाव्यांनी हो काळखंड गाजलो. पेद्दनाचें ‘ मनुचरित्र ’, रामराज भुषणाचें ‘ वसुचरित्र ’, तेनाली रामकृष्णाचें ‘ पांडुरंगमाहात्म्यमु ’, श्रीनाथाचें ‘ शृंगार नैषध ’, कृष्णदेवरायाचें ‘ आमुक्तमाल्यदा ’

हीं तेलुगूंतलीं व्हड पंच प्रबंधकाव्यां (पंचमाहाकाव्यां) अशें मानतात. 1565 त विजयनगर राजवटीच्या अस्ता उपरांत तंजावरच्या मराठी राजांनी आनी मदुराईच्या राजघराण्यांनी तेलुगू साहित्याची उदरगत घडोवपाखातीर आपलें फाटबळ दिलें. शहाजी, विजयराघव नायक, चेमकूर वेंकटकवी आनी रंगाजम्म हांच्यो ह्या काळांतल्यो रचना उल्लेखनीय आसात. त्यागराजाच्या साहित्यान तमिळ भाशीक वाठारांत आपली खाशेली सुवात निर्मिल्ली. गायन आनी अभिनय हांचो आस्पाव आशिल्लो. ‘ यक्षगान ’ नांवाचो आगळो नृत्यनाट्यप्रकार ह्या काळांत चलतालो. यक्षगानाक ‘ जक्कुलपाटलु ’ म्हणटाले.

ह्या काळांतलें साहित्य फाव तो पांवडो जरी मेळोवंक पावलें ना तरी तातूंत वेगळेपण आसलें. कूचिमंची तिम्मकवी (1701-56) हाणें ह्या काळांत शतक, दंडक, प्रबंधकाव्य आनी प्रमाणभूत लक्षणग्रंथ बरयले. शुध्द तेलुगूंत ताणें रामायण रचलें. कंकंटी पापराजू हाणें बरयल्लें ‘ उत्तर रामायण ’ ‘ वैदर्भीरिती ’खातीर नांवाजल्लें आसा. नारायण कवीची ‘ बोब्बिली इतिहास कथा ’ चौडप्पाचे कंद आनी रेगुलपाटी कूर्माचें सीस छंदांतलें शतक,कासुल पुरषोत्तमाचें व्याजोक्तिपूर्ण आंध्रनायक शतक, चाटुकाव्याचे रचनाकार आडिदमू सुरकवी आनी पिंडीप्रोळू सक्ष्मणकवी, भक्तीगीताचो रचनाकार क्षेत्रय्या,हे ह्या काळांतले नामनेचे साहित्यीक आसले.

 

इंग्लीश राजवटीचो शेक ह्या काळांत आंध्र प्रदेशाचेर चल्लो आनी ताचें पडबिंब तेलुगू साहित्याचेर पडलें. इंग्लीश कवींच्या अनुकरणाक लागून भावकवितेचो उदय तेलुगू साहित्यांत जालो. कथात्मक लघुकाव्य, खंडकाव्य, आत्मनिश्ठ काव्य, सैमाचेर आदारिल्लें काव्य नी गूढकाव्य हे साहित्य प्रकारय ह्या काळांत उदयाक आयले. त्या काळावयल्यो भौशीक आनी राजकी चळवळी, तशेंच हुंडो, बालविवाह, अस्पृश्यताय, शेतकार आनी कामगार लोकांची सुख-दुख्खां हांचो प्रभाव तेलुगू कवींच्या ह्या काळांतल्या काव्याचेर पडिल्लो दिसता.

 

तेलुगू कथा साहित्यांत मानाची सुवात जोडप्यांमदीं श्रीपाद सुब्रहण्यशास्त्री, विश्वनाथ सत्यनारायण चलम आनी चिंता दिक्षितुलू हांचो आस्पाव जाता. निबंद, साहित्यसमीक्षा आनी संशोधनपर साहित्यांत वीरेशलिंगमचें नांव गाजता.

 

स्वातंत्र्या उपरांतच्या काळखंडांतल्यो इतिहासीक घडणुको आनी परकी राजवटीखाला चेपून उरिल्ल्या समाजाचे उमाळे, सुख-दुख्खां हांचें पडबिंब ह्या काळखंडांतल्या साहित्याचेर पडलां. ह्या काळांत कथा, कविता, कादंबरी, नाटकां आनी हेर तरांचें साहित्य, तेलुगू साहित्यांत व्हड प्रमाणांत आयलां.

 

ह्या काळखंडांत आर्विल्ले विचारसरणीची ‘ अभ्यूदय ’ कविता भाव कवितेच्या जाग्यार वयर सरली. श्रीरंगम श्रीनिवासराव ह्या कवितांचो जनक आसलो. शिष्टलो उमामहेश्वरराव आनी रूद्र ज्योतीकार श्रीरंगम नारायणबाबू हांणी ह्या काव्य प्रकारांक नवें मोडण दिलें. मुक्तशैलींतलें अप्रूप काव्य पट्टाभीच्या ‘ फिडेल रागाल डजन् ’ ह्या झेल्यांत दिसता.शंकरशास्त्री भागवतुल ‘ आरूद्रां ’, अनिशेट्टी, सामसुंदर रेंतल, बाल गंगाधर तिलक (1919-66), कुंदुर्ती, एलचुरी, अब्बूरी, वरदराजेश्वरराव हे ह्या वर्गांत मोडपी नामनेचे कवी जावन आसात.दाशरथी आनी सी. नारायण रेड्डी हे कवी समाजांतल्या सगळ्या चालीरितींच्या एकचाराक फाटबळ दितात. दाशरथीची कविता वीररसात्मक आसा. नारायण रेड्डीन कथात्मक गेय काव्यां रचल्यांत. बोईभीमन्ना भुवनघोषकार रमणरेड्डी हांणी आपल्या काव्यांत लोकगीताच्या माध्यमाचो आदार घेतला. विश्वनाथ सत्यनारायणाचे ‘ श्री रामायण कल्पवृक्षमु ’ तर मधुनापुंतल नारायण शास्त्रीचे ‘ आंध्रपुराणम ’ ही ह्या काळांतलीं म्हत्वाचीं महाकाव्यां जावन आसात. वरवरराव गुण्टूरी, शेषेन्द्र शर्मा, ज्वालामुखी, निखिलेश्वर, विजय-रामरेड्डी, वनमाला, एन. गोपी, वरवर राव आनी चेराबंडा राजू हे कवीय तेलुगू काव्यांत नामना जोडून आसात.

 

आर्विल्ल्या तेलुगू कथेची परंपरा आडिवी बापिराजू ह्या कवी-कथाकारा सावन सुरू जाता. तांच्यो ‘ भोगीरलोय ’, ‘ नार्गाले ’, ‘ शैलबाला ’, हिमालयरश्मि ’ ह्यो कथा गाजल्यात.तेलुगू कथांच्या नव्या पर्वाचें श्रेय कोडवटिगंटी कुटूंबराव, त्रिपुरनेमी गोपीचंद्र, बुच्चिबाबू, पालगुम्मी पद्मराजू ह्या चौगांक वता. 1960 च्या आंध्र राज्याचे थापणुके उपरांत नवे पध्दतीन नवें कितेंयतरी सांगचें आनी नव्या जीवन मूल्यांचो पुरस्कार करचो अशी प्रवृत्ती साहित्यांत आयली. ही प्रवृत्ती कथेच्या माध्यमांतल्यान आपणावप्यांमदीं राचकोंडा विश्वनाथशास्त्री मुखेल आसून बाल गंगाधर तिलक, बलिवाडा कांताराव, कोम्मूरी वेणुगोपालराव, अवसरम् रामकृष्णराव, मधुरांतकम काजाराम, मंजुश्री, चलसानी प्रसादराव हे हेर कथाकार आसात.बायलांचे जीणेंतले प्रस्न सुख-दुख्ख हे विशय हाताळपी लेखिकांमदीं वासिरेड्डी, सीतादेवी, बीनादेवी, रंगनायकम्मा, परिमला सोमेश्वर ह्यो मुखेल आसात.

 

तेलुगू कादंबरीन ह्या काळांत विंगडविंगड विशय हाताळिल्ले दिसतात. मध्यमवर्गीयांची जीण चित्रावप्यांमदीं बलिवाडा कांताराव, आर्. एस्. सुदर्शनम्, रंघी सोमराजू मुखेल आसात. व्यक्ती आनी समाज हांचेभितल्लो संघर्श सत्यनारायणमूर्तीच्या ‘ संघम् चेसिन ’, ‘ मनिषि ’, ‘ कौसल्या ’, ‘ दीपशिखा ’ कादंबरींत दिसता. पोरंकी दक्षिणामूर्तीच्यो कादंबऱ्यो वातावरण आनी थळावे भाशेच्या खाशेलेपणाचे नदरेन अप्रुप आसात. एस्. आर्. नंदीची ‘ नैमिषारण्य ’ हरिजनांचे वायट जीणेचें प्रभावीपणान चित्रण करता. पोतुकुची सांब शिवराव हाची ‘उदय किरणालु ’, ‘ येडुरोजुला माजिली ’, ‘ अन्वेषण ’ ह्यो कादंबऱ्यो कठीण वेळार भावनाप्रधान मनशांची जावपी अवस्था चित्रायतात. काचकोंडा विश्वनाथ शास्त्री हाका ताच्या भाशाशैली, तंत्र,कसब, भावनाप्रधानता, समाजीक बांधिलकीवेली खर निश्ठा ह्या गुणांक लागून दुसऱ्या म्हाझुजा उपरांतचो व्हड कादंबरीकार म्हूण पाचारतात. हेर नामनेच्या लेखक लेखिकांमदीं गुण्टूरी शेषेन्द्र शर्मा, पी. श्रीदेवी, वासिरेड्डी, सीतादेवी, परिमला सोमेश्वर, रंगनायकम्मा, वड्डेर चंडीदास, नवीन, उन्नव लक्ष्मीनारायण, रावूरी भारव्दाज मुखेल आसात.

 

स्वातंत्र्या उपरांत तेलुगू नाटकांत उपाट बदल घडून आयलो. समाजांत घडपी दर एक विशय नाटकांतल्यान हाताळिल्ल्यान गिरेस्त लोकांपरस सकयलो वर्गच ह्या प्रकाराकडेन चड आकर्शीत जाला. स्वातंत्र्याउपरांतच्या नाटकांचेर अस्तंतेचो प्रभाव उणो जायत गेला. तेचपरी भास सोपी आनी सुटसुटीत जाल्या.

 

तेलुगू भाशेंत पयलो ज्ञानपीठ पुरस्कार 1970 वर्सा विश्वनाथ सत्यनारायण हाच्या ‘रामायणकल्पवृक्षमु ’ ह्या महाकाव्याक फाव जालो जाल्यार दुसरो ज्ञानपीठ पुरस्कार 1989 वर्सा सी. नारायण रेड्डी हाच्या ‘ विशम्भरा ’ ह्या महाकाव्याक फाव जालो.

 

हैदराबाद लागसरलो गोंवळकोंडा किल्लो, गुण्टूर जिल्ह्यांतलो एट्टिपोतला धबधबो, मंगलगिरींतलीं गोपुरां, चेझर्लीचें कपोतेश्वराचें देवूळ, श्रीकाकुलमचें आंध्र विष्णूचें देवूळ,पापिकोंडलूलागीं गोदावरीन निर्मिल्ली व्हड घळ आनी रान, भद्राचलमचें रामाचें देवूळ, तिरुरतीचें वेंकटेश्र्वर देवस्थान, श्रीशैलमचें मल्लिकार्जुन थळ, हनमकोंडाचें शेंकड्यांनी खांब्याचें देवूळ आनी शिल्पकाम, कोंडापूरची बौध्द लेणी, चित्तापल्ली लागसरलें रानवटी प्राण्यांचें जंगल, हैदराबाद सिकंदराबाद जोड शारां हीं हांगाचीं म्हत्वाचीं पर्यटनथळां आसात. नागार्जुन, मच्छकुंड, तुगंभद्रा प्रकल्प, विशाखापट्टणम्, काकीनाडा, मच्छलीपट्टणम् हीं बंदरां; विजयवाडा, वारंगल, कर्नुल नेल्लोर हीं शारां आंध्र प्रदेशांतलीं म्हत्वाचीं थळां आसात.