"आयर्लंड" च्या आवृत्तींत अंतर

[[File:Ireland (MODIS).jpg|thumb|right|200px|आयर्लंड]]

अटलांटिक म्हासागरांत इंग्लंडाचे अस्तंतेक आशिल्लो जुंवो अक्षवृत्तीय विस्तार 51˚ 30’ उत्तर ते 55˚ 30’ उत्तर आनी रेखावृत्तीय विस्तार 5˚ 30’ अस्तंत ते 10˚ 3’ अस्तंत.क्षेत्रफळ 83,767 चौ. किमी. इशान्येक नॉर्थ चॅनल, उदेंतेक आनी आग्नेयेक सेंट जॉर्जेस चॅनेल आनी आयरीश समुद्र. हेर सगळ्या दिकांनी अटलांटिक म्हासागर.

जमीन तरेकवार खडपांची आसा. तातूंत चुनखडी, सुभाज नाजाल्यार शिस्ट, रेंवेच्या फातरांपसून जाल्ली आनी ग्रॅनायट सारकीं खडपां हांचो आस्पाव आसा.

 

1829 वर्सा डॅनियल ऑकोनेलच्या (1775-1847) यत्नांक लागून कॅथलिक मुक्ततायेचो कायदो येवन तांकां मताधिकार मेळ्ळे. 1845 ते 1847 वर्सा बटाटाच्या पिकाचेर रोग आयिल्ल्यान आयर्लंडांत दुकळ पडलो. सुमार धा लाख लोक ह्या दुकळांत मेले. दुकळाक लागून जाल्ल्या असंतोशांतल्यान आनी हेर युरोपीय क्रांतीकारक चळवळींनी प्रभावीत जावन ‘ यंग आयर्लंड ’ पक्षाचो फुडारी जॉन मायकेल हाणें बंडाची तयारी केली. पूण ताका देशाभायर धांवडावन घालो आनी पक्षाचो दुसरो फुडारी विलीयम ओब्रायन हाका सरकारान गोळाक लायलो. पार्नेलसारक्या फुडाऱ्यांनी ब्रिटीश पार्लमेंटांत आयर्लंडचो प्रस्न मांडपाखातीर फुडाकार घेतलो.1903 वर्सा उदारमतवादी पक्ष इंग्लंडांत सत्तेर आयलो आनी आयरीश स्वतंत्रतायेचो प्रस्न सुट्टलो अशें दिसूंक लागलें. पूण हेविशीं कांयच घडलेंना. हाका लागून आर्थर ग्रिफीथ हाणें ‘ सीन फीन ’(Sinn Fein) म्हळ्यार ‘ आमच्या आमीच ’ ही चळवळ सुरू केली. 1886, 1893 त दोन होमरुल विधेयकां रद्द केल्या उपरांत 1912 वर्सा तिसरें विधेयक मांडलें. ह्या विधेयकाक लागून बरोच बोवाळ जालो. 1914 वर्सा पयलें म्हाझूज पेटलें आनी आयरीश स्वतंत्रतायेचो प्रस्न मात्सो कुशीक पडलो. 1916 च्या ईस्टर सणावेळार डब्लिन हांगा पॅट्रीक पीयर्स, जेम्स कॉनली, एयन् डी व्हॅलेरा हांच्या फुडारपणाखाल बंड जालें, पूण ह्या बंडाच्या मुखेल्यांक मारुन उडयले, कांय जाणांक देशाभायर धांलडायले. 1918 च्या वेंचणुकेंत सीन फीन पक्षाचे 73 प्रतिनिधी पार्लमेंटांत पावले पूण तांणी लंडनाक वचनासतना डब्लिन हांगा सभा घेवन 21-1-1919 दिसा आयर्लंड स्वतंत्र जाल्ल्याची घोशणा केली. 1920 वर्साच्या होमरूल कायद्याप्रमाण उत्तर आयर्लंड आनी आयरीश फ्री स्टेट ह्या दोन साम्राज्यांची थापणूक करपाचें थारलें. 1922 वर्सा ह्या साम्राज्यांची थापणूक जाली, पूण ह्या कायद्याक जाल्ल्या विरोधाक लागून 1923 मेरेन यादवी झुजां चालूच उरलीं.फुडें 1937 च्या संविधानाप्रमाण ‘ आयरीश फ्री स्टेट ’ चो बदल ‘ आयर ’ हातूंत जालो. राश्ट्रपती हो देशाचो मुखेल आसतलो अशेंय थारलें. त्याप्रमाण 1928 त डग्लस हायड राश्ट्रपती जालो आनी डी. व्हॅलेरा प्रधानमंत्री. दुसऱ्या म्हाझुजांत आयर्लंड तटस्थ रावलें. 1948 वर्सा युनायटेड आयर्लंड पक्षाचो फुडारी जॉन कॉस्टेलो प्रधानमंत्री जालो. 1949 वर्सा ताणें आयर स्वतंत्र प्रजासत्ताक आशिल्ल्याचो थाराव मान्य करून घेतलो आनी ताका इंग्लंडाचीय मान्यताय मेळ्ळी. इतले मजगतीं उत्तर आयर्लंड कुशीकच आशिल्लें. हे गजालीक लागून 1920 सावन सुरू जाल्ल्या यत्नांनी 1946-57 ह्या काळांत बंडाचें रुप घेतलें. 1957 वर्सा कॉस्टेलोचो पराभव जावन डी व्हॅलेरा सत्तेर आयलो. 1973 मेरेन तो त्या पदार आशिल्लो. 1973 त ताच्या जाग्यार अर्स्किन चिल्डर्स हाची निवड जाली. 1974 ते 1976 मेरेन सियरबेल ओ दालाय वेंचून आयलो. 1976 त सत्तेर आयिल्ल्या डॉ. पॅट्रीक हिलरी हाणें 1983 त परत जैत मेळोवन आपली सत्ता तिगोवन दवरल्या.

 

18 एप्रिल 1949 सावन आयरीश फ्री स्टेट बदलून त्या जाग्यार स्वतंत्र आनी सार्वभौम प्रजासत्ताक जल्माक आयलें. ताचेपयलीं कांय दीस आयर्लंड ब्रिटीश राश्ट्रकुलांतल्यान भायर सरलें. सद्याचें आयर्लंडचें राज्य 1937 च्या संविधानाप्रमाण चलता. ह्याच संविधानाक लागून देशाचें नांव ‘ आयर ’ अशें दवरलां. हाका इंग्लिशींत ‘ आयर्लंड ’ अशेंय म्हणटात.

 

 

निर्मणी उद्येग आयर्लंडाचो मुखेल घटक जाला. हातूंत काम करतल्यांची संख्या वट्ट काम करतल्या लोकसंख्येच्या 29.4% आसा. अन्नोद्येग, तंबाखू आनी पेयां, वस्त्रनिर्मणी,पायतणांउद्येग, लांकूडउद्येग ह्या सारके उद्येगधंदे मुखेल आसात. भोवराश्ट्रीय कंपन्यांनी हांगा बऱ्याच प्रमाणांत आपलें भांडवल घालां. चडशा कारखान्यांनी ब्रिटन, अस्तंत जर्मनी, जपान हांचें भांडवल आसा. आयातनिर्यातीचो वेपार ब्रिटन, अमेरिका, अस्तंत जर्मनी, कॅनडा, बॅल्जियम, जपान ह्या देशांकडेन जाता. कोळसो, धान्य, यंत्रां, लोखण, मोटार गाडयो, तेल, डांबर, कपडो सारक्या गजालींची आयात आनी लोणी, तांतयां, सोरो, घोडे आनी र जनावरांची निर्यात जाता.

आयर्लंडांत हेर युरोपीय देशांपरस लोकसंख्येची घनताय उणी आसली तरी रस्त्यांचें प्रमाण चड आसा. 1983 वर्सामेरेन सगळे धरून 92,000 किमी. लांबायेचे रस्ते आशिल्ले. देशांतली येरादारी चडशी रस्त्यांवेल्यान जाता (96%). 1960 ते 1980 ह्या वर्सांभितर रस्त्यावेल्यान येरादारी करपी वाहनांची संख्या तीन पटींनी वाडली. बस येरादारीचें नियंत्रण आयरीश परिवहन वेवस्था (Irish Transport System) ही सरकारमान्य संस्था करता. हे संस्थेकडेन सुमार 900 बसी आशिल्ल्याची नोंद जाल्या. हे भायर 1,200 खासगी बसी हांगा आसात.

 

 

दूरसंचारण (Telecommunication) ची उदरगत आयर्लंडांत 1980 वर्सा जाली. देशांतल्या सगळ्या वाठारांनी दूरध्वनी आसा. आयर्लंडांत राश्ट्रीय थराचेर सकाळचीं उजवाडाक येवपी स खबरापत्रां आसात, सांजेचीं उजवाडाक येवपी 4 आसात. तेभायर सुमार 80 वयर थळावीं दिसाळीं आसात. ‘ रेडिओ टेलेफिस आयरीन ’ (Radio Telefis Eireann) ही राश्ट्रीय प्रसारण संस्था. रेडिओ आनी दूरचित्रवाणी सेवेचेर हे संस्थेचें नियंत्रण आसता.

आयर्लंडची वट्ट लोकसंख्या 1986 वर्सा 35,47,000 आशिल्ली. हातूंतले चडशे लोक कॅल्टीक आनी कॅल्टीक-मॉर्मन अशा मिश्र वंशाचे आसात. 95% लोक रोमन कॅथालिक धर्माचे आसात. धर्मस्वतंत्रतायेक मान्यताय आशिल्ल्याकारणान हेर धर्मांचेय लोक हांगा आसात.

 

=== शिक्षणः ===

आयरीश संविधानांप्रमाण शिक्षण हो दर एकल्याचो मुळावो हक्क थारायला. 6 ते 15 वर्सां पिरायेच्या भुरग्यांनी शाळेंत नांव घालप सक्तीचें आसा. 1984 त शिक्षणाचेर 970 दशलक्ष पौड खर्च करपाची सरकारी येवजण आसली. मुळाव्या शाळांनी सुमार 6,00,000 भुरगीं शिकतात. चडशा शारांनी आनी गांवांनी वेवसाय-धंद्याचें शिक्षण दिवपी संस्था आसात. तातूंत शेतकी वेपार आनी तंत्रीक शिक्षण दितात. डब्लिन विश्वविद्यालय (थापणूक 1591) आनी आयर्लंड राश्ट्रीय विश्वविद्यालय (National University of Ireland , थापणूक 1908) हीं हांगाचीं दोन विश्वविद्यालयां. मेनूथ हांगा धर्मशास्त्राचें शिक्षण दिवपी नामनेचें विश्वविद्यालय आसा. शिक्षण मुळाव्या, माध्यमिक आनी उंचेल्या अशें तीन पांवड्यांचेर चलता. तंत्रीक शिक्षणाक हालीं आयर्लंडांत चड म्हत्व येवंक लागलां. शाळांनी गेलिक (Gaelic) आनी इंग्लीश ह्या दोनूय भाशांनी शिक्षण दितात.

पूर्विल्ल्या काळांत ऑगेम (Ogam – सद्याक Ogham अशें बरयतात) नांवाची लिपी प्रचलित आशिल्ली, पूण खुणांची लिपी आसल्याकारणान ती साहित्याक लिपिबध्द करूंक पावलीना. तेन्नाचें साहित्य संतकथा, शौर्यगाथा अशा तरांचे आसताले. हें साहित्य तेन्नाचें साहित्य संतकथा, शौर्यगाथा अशा तरांचे आसताले. हें साहित्य चडशें पद्यांत आसतालें. गद्यांत आशिल्लें साहित्यय पाठांतरांतल्यान तिगोवन दवरताले. धर्मीक कवनां त्या काळांत बरींच लोकप्रिय जालीं. सेंट पॅट्रीकाचें कवन आनी उल्ट्रान हाचें सेंट ब्रिजीटाचेर रचिल्लें गीत खूब लोकप्रिय आसा. पांचव्या शेंकड्यांत सेंट पॅट्रीकाच्या यत्नांनी हांगा रोमी लिपी पावली. ह्या उपरांतचीं दोनचार शेंकड्यातलीं गीतां, लोककथा, संतकथा सारके प्रकार गेलिक भाशेंतल्यान आशिल्ले. ह्या काळाक गेलिक साहित्याचें भांगरायुग म्हणटात. व्हायकिंगाच्या घुरयांक लागून हातूंतले बरेंच लेखी साहित्य नश्ट जालें. उपरांत ब्रिटिशांच्या शेकातळा आयरीश साहित्य आनी लोक चेंपून आशिल्ल्याकारणान साहित्याची निर्मणी सोंपपाची भिरांत तयार जाली.

 

 

[[Category:!Main category]]