"आल्जेरिया" च्या आवृत्तींत अंतर

आकाराचे नदरेन आफ्रिका खंडांतलें दुसरें व्हडलें राश्ट्र. क्षेत्रफळ 23,81,743 चौ. किमी. अक्षवृत्तीय विस्तार 19° ते 37° उत्तर, रेखावृत्तीय विस्तार 8° 30’ ते 12° 20’अस्तंत. देशाचे उत्तर दिकेक सुमार 1,046 किमी. लांबायेची भूंयमध्यसागराची (mediteranean) दर्यादेग. उदेंतेक ट्यूनीशिया आनी लिबिया, अस्तंतेक मोरोक्को आनी दक्षिणेकडेन नायजर, माली, मॉरिटेनिया आनी स्पॅनिश सहारा हे देश.

आल्जेरियाचे भूंयेचे नदरेंतल्यान दोन वांटे जातात. उत्तरेवटेन अॅटलास दोंगराचो आनी दक्षिणेवटेन सहारा वाळवंटाचो. अॅटलास दोंगर दर्यादेगेर समांतर आसा. सहारा वाळवंटांत अहॅग्गर आनी टुरॉक वाठारांनी कितलेशेच निद्रीस्त ज्वालामुखी आसात.

 

चेलिफ न्हंय सोडल्यार हांगा वर्सभर व्हांवपी दुसऱ्यो न्हंयो नात. फकत पावसाच्या दिसांनी व्हांवपी कांय न्हंयो आसात. हातूंत सौमान, रुहमेल, मेबहॉ, हाब्रा आनी ताफ्ना ह्यो म्हत्वाच्यो.

हांगाच्या दर्यादेग आशिल्ल्या उत्तर वाठारांत गिमांत तापमान 26.7° से. आनी शिंयाच्या दिसांनी 10°-12° से. इतलें आसता. देशाच्या मदल्या वाठारांत गिमांत 26° से. ते 28°से. मेरेन वाडटा, जाल्यार शिंयाच्या तेंपार 4°- 6° से. इतलेमेरन देंवता. उदेंत-अस्तंत दिकांनी पातळिल्ल्या अॅटलास दोंगराक लागून उत्तर वाठारांतलें हवामान हेर हवामानापरस मात्शें वेगळें आसा. अॅटलासाच्या दक्षिणेकडलो वाठार म्हळ्यार एकदम विचीत्र हवामानाचो. थंय दिसाचें तापमान चडांत चड 57.7° से. इतलें आसलें तरी रेंवाट वाठारांचें तापमान 76.6° से. मेरेन वाडटा.राती त्या मानान थंड आसतात. हवेंतले थंडसाणीकलागून गिमाच्या दिसांनी रातचो दंव पडटा. भूंयमध्यसागरावेल्या वाऱ्यांक लागून शिंयाच्या दिसांनी पावस पडटा. दर्यादेगेर पावस चड पडटा आनी दक्षिणेंवटेंतल्यान कमी जायत वता. दर्यावेळेवेल्या आल्जिअर्स आनी बोन ह्या शारांभितर 76.2 सेंमी. परस चड आनी दक्षिणेवटेन 17.8 सेंमी पावसाची नोंद जाल्या. सहारा वाळवंटांत पावस चुकून पडटा. केन्नाय पडपी पावसाक लागून बरीच माती व्हांवन गेल्ल्यान एक नवोच प्रस्न हांगा उप्रासला. पावसाळ्यापयलीं धुल्ल्याच्या ‘ सिरोको ’ ह्या गरम वाऱ्यांक लागून वाळवंटांतली आनी हेर वाठारांतलीय गरमी वाडटा.

हांगाची सैमीक वनस्पत आफ्रिका खंडांतले हेर वनस्पतीपरस वेगळी आनी युरोपांतले वनस्पतीक लागींची आसा. वनस्पत चडशी कमी उदकाचेर वाडपी आसा. बूचाचीं झाडां आनी पाचवेचार ओक सारके रूख विंगड विंगड उंचायेचेर आनी पावसाच्या वाठारांनी मेळटात. तेभायर ऑलिव्ह, अलेप्पो, पायन, सेडर, आरगन, थूया, ज्यूनिपर ह्या सारके रुख आनी उंचल्या वाठारांनी अल्फाल्फा तण आसा. तळ्यांच्या वाठारांनीय बरीच वनस्पत वाडटा. वाळवंटानी कसलीच वनस्पत नासली तरी खाजराचीं झाडां जातात. हांगाचे हत्ती, वाग, आनी शिंव काबार जायत गेल्यात. वास्वेलां, कोलसुणीं, सोशे, कोले, माकड, धुकर, हरणां, तरस हीं जनावरां; स्नायप, प्लोव्हर, बकीं, गरुड, गिदां ह्या सारके पक्षी आनी युरोपीय जातीचें नुस्तें हांगा मेळटा. मोनजात तरेकवार आसली तरी चड ना.

आल्जेरियाचो इतिहास म्हळ्यार एकाफाटल्यान एक अश्या कार्थेजियन, रोमन, बायझंटायन, व्हँडॉल, अरब, तूर्क आनी फ्रेंचानी केल्ल्या आक्रमणांचो इतिहास. इ.स. पयलीं बाराव्या शेंकड्यांतल्या फिनीशियन सत्तेसावन हो इतिहास सुरू जाता. इ. स. पयलीं आठव्या शेंकड्यांत कार्थेजची सत्ता आयली जाकालागून प्यूनिक भाशा आनी संस्कृतायेचो परिणाम आल्जेरियन जिविताचेर जालो. इ. स. प. 146 वर्सा रोमची सत्ता चालू जाली. तांणी रोमनांचें मनीसबळ वाडोवन आदिवासींकडेन लग्नां केलीं आनी हे भूंयेर ते रिगले. सुमार 400 वर्सांच्या रोमन काळांत व्हड व्हड शारां, बरे रस्ते, शेतवड हांची हांगा उदरगत जाली. पूण पुराय आल्जेरियाचेर तांची सत्ता नाशिल्ली. दुसऱ्या शेंकड्याउपरांत व्हँडॉल आनी ताच्याफाटल्यान बरोच उणो काळ थिरावल्ल्या बायझंटायन राजवटी उपरांत सातव्या शेंकड्यांत अरबांचें आक्रमण जालें. तांच्या हिलाल आनी सालीम जातींनीं शक्त आनी हिंसेच्या नेटार इस्लाम धर्म आनी अरबी भाशेचो हांगा प्रसार केलो. अरबांच्या अल्मोराविद आनी आल्मोहद हांची राजवट म्हत्वाची आशिल्ली, पूण फुडें आपल्याभितरल्या झगड्यांक लागून हे राजवटीची शक्त सोंपली. सोळाव्या शेंकड्यांत स्पेन, पोर्तुगाल आनी तुर्कस्शान हांच्याभितर राज्यां वाडोवपाची सर्त लागली. 1509 आनी 1510 वर्सासावन ओरान आनी आल्जिअर्स स्पेन आनी पोर्तुगेजांच्या शेकातळा गेल्या उपरांत आल्जेरियनांनी तुर्कस्थानचो पालव घेतलो. आल्जेरिया तुर्कस्थानचे सत्तेखाला पावलें. तांकां तुर्कस्थानाक कर भरचे पडूं लागले; ताकालागून तुर्कस्थानच्या सुलतानान हांगाच्या उपरांत आल्जेरियनांनी तुर्कस्थानचो पालव घेतलो. आल्जेरिया तुर्कस्थानचे सत्तेखाला पावलें. तांकां तुर्कस्थानाक कर भरचे पडूं लागले; ताकालागून तुर्कस्थानच्या सुलतानान हांगाच्या मुखेल्यांक ‘ बेलीरबे ’ ही मानाची पदवी दिली. ह्याच काळार पेनान जुंवो उरिल्ले भूंयेक जोडलो आनी आयचें आल्जिअर्स बंदर तयार जालें. 1830 मेरेन हें बंदर मुसलमानांचे शक्तिचें ठिकाण आशिल्लें. ह्या काळांत तुर्कस्थानाकडल्यान स्वतंत्र जावपाचे लोकांनी यत्न केले. हांगा आशिल्ले तुर्कस्थानचे सैनिक खरे शासक जाले आनी तांणी ह्या देशाक दर्यांत चोरयो मारयो करपी ‘ बर्बर ’ ह्या चांच्यांचें केंद्र केलें. ब्रिटीश, स्पॅनिश, फ्रेंच आनी हेर देशांच्या व्हड्यांचेर घुरयो घालून तांणी लूट मेळयली. ह्या त्रासांनी वाजेवन ब्रिटीश आनी स्पेन हांणी आल्जेरियाचेर घुरी घाली. पूण ती सफळ जाली ना. फ्रांसान 1830 वर्सा 37 हजारांचे सैन्य हाडून आल्जेरियाक 21 दिसांभितर हारायले. अहमदबे आनी अबूल कादिर हांच्या फुडारपणाखाल बरोच तेंप लडाय जाल्या उपरांत 1948 वर्सा तांणी आल्जेरियाचेर पुरायपणान जैत मेळयलें. 1850 ते 71 मेरेन कबायली लोकांनी आनी 1881 ते 1901 मेरेन ओरान वाठारांतल्या लोकांनी फ्रेंचाकडेन झूंज मांडलें. पूण ते फ्रेंचांमुखार तिगले नात. ह्या काळांत आल्जेरियाची उदरगत करपापासत बरेच यत्न जाले. पयल्या म्हाझुजाच्या काळांत स्वतंत्रतायेची कल्पना जल्माक आयली आनी 1920 त अमीर खालदा हाणें स्वतंत्रतायेची घोशणा दिली. आल्जेरियन राश्ट्रवादाक मेस्साली हाज हाची कामगार संघटना, फेरहत अब्बास आनी फ्रेंच उदारमतवाद्यांफाटली लोकशक्त आनी उलेमांची संघटना हांचो पालव मेळ्ळो. 1925 वर्सा मेस्साली हाज हाच्या फुडारपणाखाल राजकी पक्षाची थापणूक जाली. ह्या पक्षान विंगड विंगड नांवाच्यो विद्यार्थी आनी कामगार संघटना बांदल्यो. 1936 वर्सा फेरहत अब्बास हाणें दुसऱ्या पक्षाची थापणूक केली. दुसऱ्या म्हाझुजाच्या काळांत ब्रिटन आनी अमेरिकन सैनिकांचे हांगा तळ आशिल्ले. द गॉल हाणें आल्जिअर्स ही फ्रांसाची निर्वासीत राजधानी म्हूण घोशणा केली. म्हाझुजाउपरांत लोकांनी परत स्वतंत्रतायेची मागणी केली. 1945 वर्सा जाल्ल्या उठावाचो पराभव जालो. 1946 त दोनय राजकी पक्षांची एकी जावन तांणी राश्ट्रीय सभेखातीर जाल्ले वेचणूकेंत 15 तले 5 जागे जिखले. 1947 वर्सा फ्रेंचांक आनी मुसलमानांक कायद्यान समान अधिकार मेळिल्ले तरी स्वतंत्रतायेखातीर झूज चालू आशिल्लें. 1950 त पोलिसांचे मदतीन पक्षांक चिड्डून उडयले. 1947 वर्सा बेनबेलाच्या फुडारपणाखाला फ्रेंचांआड सशस्त्र उठाव करपाखातीर संघटना उबारली पूण 1950 वर्सा तिकाय चिड्डून उडयली.

 

ह्या काळांत बरेच फुडारी कायरो हांगा गेले आनी तांणी प्रतिसरकाराची घोशणा केली. देशांत तरणाट्यांनी राश्ट्रीय मुक्ती आघाडी पक्ष बांदलो. मेस्साली हाज सोडून सगळे जाण ह्या पक्षांत आयले. राश्ट्रीय मुक्ती आघाडीन गनिमी झूज मांडलें. 1954 वर्सा आल्जेरियांत उठाव जालो पूण तो चिड्डून उडयलो. 1957 त आल्जेरियाच्या पांच फुडाऱ्यांक भितर उडयले ताकालागून परत उठाव जाले. 1958 वर्सा कायरो हांगा आल्जेरियन सरकाराची थापणूक जाली. 1961 त स्वयंनिर्णयाचे गजालीचेर जनमत कौल जालो आनी स्वतंत्रतायेचे वटेन लेकांनी मतां दिलीं.तरीपूण फ्रेंच गुप्त संघटनांकडल्यान घातपाती घडणूको चालू आशिल्ल्यो. हे स्वातंत्र्यलडायेंत एका कुटुंबातल्या एकातरी मनशाक एकतर मरण आयलें वा कादयेंत पडून अत्याचारांक तोंड दिवचें पडलें. निमाणें फ्रेंच सरकार आनी राश्ट्रीय फुडारी हांचेमजगतीं 1962 च्या जुलय म्हयन्यांत कबलात जावन आल्जेरिया स्वतंत्र जालो. सप्टेंबर 1962 त राश्ट्रीय सभेन फेरहत अब्बास हाका अध्यक्ष आनी बेनबेला हाका प्रधानमंत्री केलो. 19 जून 1965 दिसा लश्करी क्रांती जावन बेनबेलाचे सरकार सकयल पडलें आनी क्रांतीकारी मंडळान पयलींचो उपराश्ट्राध्यक्ष आनी राखणेमंत्री बोमोदीनी हाका प्रधानमंत्री केलो, उपरांत तो अध्यक्ष जालो. 1976 त संविधान तयार जालें तें फुडें 1977 आनी 1979 वर्सा बदलून सारकें केलें. 1979 त चादली बेंजेदिद सत्तेर आयलो.

 

राश्ट्रीय विधीमंडळ केंद्रांतल्यान देशाचो कारभार चलयता. हातूंत वेंचून येवपी 261 प्रतिनिधी पांच वर्सांखातीर आसतात.विधीमंडळाची पयली वेंचणूक 1977 वर्सा जाली.

 

 

राज्यकारभाराचे बरे वेवस्थेखातीर देशाचे 31 वांटे केल्यात; हांकां ‘ विलायेत ’ अशें म्हणटात. हांचेर प्रशासन चलयतल्या राज्यपालांची निवड राश्ट्रपती करता. तेभायर 160 पोटविभाग आनी 691 कम्यून्स आसात. पोटविभागाचे प्रशासन उपराज्यपाल करता. कम्यून खातीर दर चार वर्सांनी वेंचणूको जातात.

आल्जेरियांत शेतकी पिकावळ आनी पशुपालन हांकां म्हत्व आसा. हो सगळ्यांत चड लोकांक काम दिवपी वेवसाय. शेतवेवसाय आनी पशुपालन उत्तर वाठारांत चड जाता. दर्या लागची सकयल आशिल्ली जमीन पिकावळीक बरी पडटा. न्हंयो नाशिल्ल्याकारणान उदकाक लागून शेत पिकावळीचेर बंधनां पडटात. मुखेल पिकां गंव, बार्ली हीं आसात. ते भायर ओट, मको, बटाट, तंबाखू, भाजी आनी ऑलिव्ह तेल हांचेय बरेंच उत्पन्न जाता. वाळवंटांत जावपी खाजराचें उत्पन्न म्हत्वाचें आसा.

 

 

विज्ञान संशोधनाचेर आल्जेरिया बरोच खर्च करता. हातूंत आल्जेरियाचो क्रमांक जगांत 58 वो लागता. 1972 वर्सा 242 वैज्ञानिक हांगा संशोधन करताले.

अरबी ही हांगाच्या लोकांनी भास. हे भाशेच्यो बऱ्योच बोली आसात. खुबशे मुसलमान लोक फ्रेंच भाशाय वापरतात. फ्रेंच भाशेचो उपेग प्रशासनांत आनी शिकिल्ल्या अरबी ही हांगाच्या लोकांनी भास. हे भाशेच्यो बऱ्योच बोली आसात. खुबशे मुसलमान लोक फ्रेंच भाशाय वापरतात. फ्रेंच भाशेचो उपेग प्रशासनांत आनी शिकिल्ल्या लोकांमदीं जाता. ह्या देशांत जुल्झ रॉय सारको नाटककार आनी लेखक नांवाजिल्लो आसा. नामनेचो लेखक, विचारवंत आनी नोबेल इनाम मेळोवपी आल्बेअर काम्यू हो हांगाचोच.आल्जेरियाचो भूगोल आनी हानीबालाचेर नाटक बरोवपी अहमद तेवफिक मदानी आनी धर्मीक अरबी पंडीत अब्दूल हमीद वादिस हे म्हत्वाचे फुडारी. फ्रेंच भाशेचो वाडटो प्रभाव उणो करून अरबी भाशेंतल्यान साहित्यनिर्मणी करपाखातीर हांगाच्या साहित्यिकांकडल्यान यत्न चालू आसात.

=== म्हत्वाचीं थळां: ===

 

[[Category:!Main category]]