"उत्तर प्रदेश" च्या आवृत्तींत अंतर

भारतीय संघराज्यांतलें एक म्हत्वाचें राज्य. ह्या राज्याचे उदेंतेक बिहार,अस्तंतेक पंजाब आनी राजस्थान, दक्षिणेक मध्यप्रदेश आनी उत्तरेक नेपाळ आनी तिबेट आसा.अक्षांश आनी रेखांश 23 0 52’ उत्तर आनी 77 0 3’ उदेंत ते 84 0 39’ उदेंत.

उत्तर प्रदेशाचे जमनीचे तीन प्रकार आसात. 1. हिमालयाचो दोंगरी वाठार, 2. दक्षुणेकडलो पठारी वाठार, 3. गंगेचो वाठार.

==== हिमालयाचो दोंगरी वाठार: ====

राज्याचे उत्तरेक हिमालयाचो दोंगरी वाठार उदेंत-अस्तंत पातळ्ळा. हिमालयाच्यो तीन पर्वता वळी ह्या राज्यांतल्यान वतात. उत्तरेवटेन आशिल्ली मुखेल हिमालयाची वळ सरासरी 6,100 मी. उंचायेची आसा. तातूंत नंदादेवी, धवलगिरी, कामेट, त्रिशूल हे दोंगरमाथे येतात. दुसरी पर्वता वळ सरासरी 3,720 मी. उंचायेची आसा. तिसरी पर्वता वळ सरासरी 1,550 मी. आसा. तातूंत नैनीताल, मसुरी, अलमोडा, रानीखेत सारके कमी उंचायेची दोंगर माथे येतात. ह्या दोंगर फांट्यांमदल्यान ‘दून’ नांवाचो एक वाठार आसून थंयची जमीन पिकाळ आसा. हिमालयाची तिसरी पर्वता वळ वा शिवलीक दोंगरफांट्याक लागून न्हंयांतल्यान

व्हानवृल आयिल्ल्या फातर-रेंवेचो ‘भाबर पटो’ आसा. तो अस्तंतेक 32 किमी. रूंद आसून उदेंतेक अशील जायत गेला. ताच्या सकयल्यान उदक व्हांवता.

सैमीक रचणूक आनी हवामान हांचेवेल्यान ह्या वाठाराचे दोन भाग केल्यात. पयलो बुंदेलखंडाच्या पठाराचो वाठार नीरा नांवाच्या फांतरांनी तयार जाली. शोण न्हंयचो उत्तरेकडलो वाठार खूब पोरन्या फांतरांनी तयार जाला.

उत्तर प्रदेशाचो चडसो वाठार हातूंत आस्पावला. गंगा न्हंय आनी तिका मेळपी यमुना, रामगंगा, घागरा आनी हेर न्हंयांनी हो वाठार पिकाळ जाला. ह्या वाठाराचे उत्तरेक दोंगर येतात. ज्यो न्हंयो भाबर पट्यांत जमनीसकयल्यान व्हांवतात, त्यो ह्या वाठारांत जमनीवेल्यान व्हांवतात. ह्या वाठाराक ‘तराई’ म्हण्टात. ह्या वाठारांत रानां आसात.हांगा तण खूब लांब वाडटा.

दून आनी गंगा वाठारंतली जमीन पिकाळ आशता. गंगेच्या आवांठांत 900 मी.परस चड गाळ मातयेचो थर आसता. हुंवाराचें उदक न बादपी वाठारांक बांगर आनी हुंवार लागपी वाठाराक ‘खादर’ म्हण्टत. न्हंयचे देगेलागीं आशिल्ली बारीक माती, बारीक रेंव आशिल्ली आसात. चिकण आनी काळी माती पिकावळीखातीर बरी आसता. बुंदलखंड पठार, फत्तेगढ,कानपूर आनी अलाहबाद वाठारांतली जमीन पिकाळ आसा. रेह नांवाची जमीन पीक दिना. चंबळ,बेटवा, यमुना, गोमती ह्या न्हंयांच्या वाठारांत मातयेचो कस उणो जावन व्हड फोंड पडल्यात.

=== न्हंयो: ===

 

यमुनेचो उगम गंगेच्या अस्तंतेक जाता. राज्याचे अस्तंत शीमेवेल्यान कांय अंतर व्हावन,अलाहबाद लागसार गंगेक मेळटा. दक्षिण पठारी भागांतल्यान यमुनेक चंबळ, सिंद, बेटवा आनी केन ह्यो न्हंयो मेळटात. मिझीपूर राज्यांतल्यान शोण न्हंय अस्तंत-उदेंत व्हांवता. तिका मेळपी रिहाड न्हंयच्या धरणाक लागून जाल्ल्या जलाशयाचो चडसो वाठार उत्तर प्रदेशांत येता.

ह्या राज्याचें हवामान सुकें आनी गरम आसा. उत्तरवटेनचो हिमालयांतलो वाठार थंड आसून पावसाचें प्रमाण चड आसा. ह्या वाठारांतलें तापमान सरासरी 12.8 0 से आसा.वर्सुकी पावस 150 सेंमी. परस चड आसता. तराई वाठारांत 100 ते 200 सेंमी. पावस आसता.जुलय-ऑगस्ट म्हयन्यांत पावसाचो नेट चड आसता.

 

 

राज्यांत 51 जिल्हा परिशदो आनी 3 अतंरीम जिल्हा परिशदो आसात. राज्यांत वट्ट 142 नगरपालिका आसात. शेतकी, येणावळ, पाटबंधारे, शिक्षण, न्याय, भलायकी, कूटुंबयेवण,सहकार रासवळ प्रकल्प, उद्येगधंदे, येरादारी, भौशीक वीज, बांदकाम आनी हेर कामां हांचो कारभार त्या त्या खात्याचे मंत्री आपले यंत्रणेवरवीं पळेतात. उच्च न्यायालय अलाहबादाक आसून एक न्यायपीठ लखनौ हांगा आसा. मुखेल न्यायाधीशाबगर एक अतिरिक्त न्यायाधीश आनी 40 दुसऱ्या पांवड्याचे न्यायाधीश आसात. राज्यांत 45 सेशन विभाग आसात.

भारतांतली एक अश्टमांश शेतजमीन उत्तर प्रदेशांत आस्पावल्या. हांगा वर्सुकी दोन पिकां काडटात. भात, मको, ज्वारी आनी कांय दाळी हीं पिकां सर्द आसून गंव, हरबरे, वाटाणे हीं पिकां वांयगणी आसात. 78% लोकांचो मुखेल वेवसाय शेती होच जावन आसा. सन 1986-87 त अन्नधान्याचें उत्पादन 113.20 लाख टन बाजरी आनी 13.50 लाख टन मको हाचो आस्पाव जाता. 1986-87 त जवाचें उत्पादन 7.6. लाख टन तर गंवाचें 160 लाख टन जालें. सर्षप (rapeseed) आनी सांसवांचें (mustrad) उत्पादन 11.73 लाख टनांचेर पावलें (1986-87). राज्यांतले ज्यूटाचें उत्पादन 68,000 बेल्साचेर पावलां (1986-87).

भारतांतल्या वट्ट उत्पादनांतलें ऊंसाचें अर्दे उत्पादन ह्या राज्यांत जाता. सांसवां, भिकणां, तीळ,कापूस, ताग हीं मुखेल नगदी पिकां राज्यांत जातात. देशांतलें 20.6% फळ-फळावळीचें उत्पादन राज्यांत जाता. चड धान्य पिकोवपाखीर तिसरे येवजणेंत दोन लाख बांयो मारिल्ल्यो. बटाटाचे लागवडीखातीर 14 ते 17 हजार हेक्टर मेरेन जमीन वाडयली.

 

उत्तर आनी दक्षिण गंगा, यमुना, आग्रा, शारदा ह्या कालव्यांवरवीं 38 लाख हेक्टर जमनीक उदक मेळ्ळां. रामगंगा, मांतारीला, गंडक हे कालवे हालींच्या वर्सांनी बांदल्यात. सन 1981-82 मेरेन राज्यांतल्या कालव्यांची वट्ट लांबाय 57,250 किमी. आसली. जून 1987 मेरेन 5,44,8-548 नलिका बांयो सुरू केल्यात. त्यो 40 लाख हेक्टर जमनीक उदक दितात. देशांतलें 20% तुपाचें आनी 28% दुदाचें उत्पादन ह्या राज्यांत जाता.

खनिज संपत्ती दोंगरी वाठारांत मेळटा. नैनीताल, झांशी आऩी मिर्झापूर हांगा लोखण मेळटा. अलमोडा आनी गढवाल हांगा जिप्सम, मेग्नेसायट, तांबे, शिशें मेळटा.गढवाल आनी डेहराडून हांगा फोस्फाराइट मेळ्ळ्यात. खनिज तेलाचो सांठो हिमालयांत आसतलो असो अदमास आसा. चुनखडी, स्लेट हिमालयाच्या विंगडविंगड वाठारांत मेळटा असो अदमास आसा. चुनखडी, स्लेट हिमालयाच्या विंगडविंगड वाठारांत मेळटा. लोखण आनी उणे प्रतीचो कोळसो मिर्झापूरच्या सिंगरौली वाठारांत आसा. रस्त्याक उपेगी पडपी मुरुम,चिकणमाती आनी कंवची करपाक वापरपांत येवपी रेंव हांगा व्हड प्रमाणांत मेळटा. देशांतलें 80% सिलिका रेंवेचें उत्पादन ह्या राज्यांत जाता.

=== उदकांतली पिकावळ: ===

1944 सावन हांगा नुस्तेमारी कार्यावळीची खूब उदरगत जाल्या.1.165 दशलक्ष हेक्टर वाठारांतल्या उदकामदलें 0.324 दशलक्ष हेक्टर उदक आडायिल्लें आसा.1979-80 मेरेन 17,792.34 क्विंटल नुस्त्याचें उत्पादन जालें.

पर्यटनाक हांगा खूब वाव आसा. वृंदावन, काशी, प्रयाग, मथुरा, अयोध्या ह्या सारकीं तीर्थथळां; मसुरी, नैनीताल ह्या सारकीं थंड हवेचीं थळां; आग्रा, फतेहपूर-सीक्री, लखनौ सारकीं इतिहासीक थळां पर्यटनाचे नदरेन म्हत्वाचीं आसात. फूलाचो घांट, यमुनोत्री, गंगोत्री,केदारनाथ, बद्रीनाथ, हेमकूंड, रानीखेत, अलमोडासारके जागे, श्रवस्थी, सारनाथ, कुशीनगर,संकिसा आनी कौशंबी सारकीं धर्मीक थळां हांगाय पर्यटक व्हड प्रमाणांत येतात.

उत्तर प्रदेशा भारतांतलें सगळ्यांत चड साकर पिकोवपी राज्य जावन आसा.हातमाग होवूय हांगासल्लो म्हत्वाचो उद्येग. कृषी-वेवसायाचेर आदारिल्लो साकर, कागद,खावपाचे तेल, सुतीकापड, खाण करपाचे कारखाने हांगा नेटान वयर सरकाक. वीजेचे जनित्र,रल्वेचे सुटे भाग, विजेचीं उपकरणां, मुळावीं उद्येगीक रसायनां, शिमिट हाचे कराखानेय उत्तर प्रदेशांत सुरू जाल्यात. जोतीं, चामड्या वस्तू करप, कंवचेच्यो वस्तू, सूती कापड, लोकर, शेतासारें करप, शेताक उपेगी पडपी अवजारां, रेडिओ, कानपूरच्यो रोलींग गिरणी, लोखण, पोलाद घडोवपी,बियर, सोरो, सायकली आदींचे कारखाने ह्या राज्यांत आसात.

 

डाकघरां उत्तप प्रदेशाच्या चडशा सगळ्या गांवगिऱ्या वाठारांनी पावल्यांत. कांय म्हत्वाच्या गांवांनी तार करपाची टेलिफोन रपकाची वेवस्था आसा. आकाशवाणीचीं मुखेल केंद्रां लखनौ,अलाहबाद, वाराणसी, रामपूर हांगा आसात. राज्यांतलीं कांय खबरांपत्रां अशीं आसात-इंग्लीश: ‘द टायम्स ऑफ इंडिया’, ‘नॉर्दन इंडिया पत्रिका’ ‘पायोनियर’; हिंदी: ‘आज’, ‘अमरउजाला’,‘जागरण’, ‘स्वातंत्र प्रभात’, ‘अमृत प्रभात’, ‘नवजीवन’ ; उर्दू: ‘सियासत जादीद’, कौमी आवाज.

 

भारतांतल्या उत्तर प्रदेश राज्याचो आवांठ 2,94,411 चौ. किमी.आसा. लोकसंख्या 11,03,85,874 (1981). लोकसंख्येची दाटाय: 1. चौ. किमी. क 377 लोक.दादले नी बायलांचें प्कमाण 1000:886 अशें आसा. अनुसूचित जाती-जमातीची लोकसंख्या 1,87,4,7481. 15 लाखांवयर लोकसंख्या आशिल्लीं 43 शारां तर 30 लाखांवयर लोकसंख्या आशिल्लीं अलाहबाद, अजमगड, देवरिया, गोरखपूर, मुरादाबाद, बस्ती आनी वाराणसी हीं शारां आसात. राज्यांत काम करपी लोक 2.8 कोटी आसून तातूंतले 2 कोटी लोक शेतकामती आसात.घरगुती धंद्यांत 18 लाख, कारखान्यांत 8 लाख, बांदावळ करपी 2 लाख आनी नोकरेक वचपी 4 लाख लोक आसात.

 

=== शिक्षण: ===

राज्यांत साक्षरतेचें प्रमाण भोव उणें म्हळ्यार 27.38% आसा. बायलांमदीं हें प्रमाण 14.42 आसा (1981). राज्यांत सद्या शिक्षणाचो प्रसार नेटान चल्ला. 14 वर्सां मेरेनच्या भुरग्यांक मुळावें शिकप फुकट केलां. चलयांक धवी मेरेनचे शिकप 1965 वर्सासावन फुकट केलां.1981-82 त 19 विश्वविद्यालयां, 387 महाविद्यालयां, 13,652 सिनिअर बेझिक शाळा,72,213 ज्युनिअर बेझिक शाळा, 125 नर्सरी शाळा आशिल्ल्या. तेभायर 6 अभियांत्रिकी महाविद्यालयां, 28 तंत्रनिकेतनां, 6 डिप्लोमा संस्थ आसात. राज्यांतली म्हत्वाचीं विद्यापीठां आग्रा, अलीगढ, मुस्लीम, अलाहबाद, बनारस, गोरखपूर कानपूर, लखनौ, मिरत, रुडकी, अभियांत्रिकी, पंतनगर, कृषी हांचो आस्पाव जाता. वाराणसी संस्कृत विद्यापीठ आनी देवबंद हांगासल्लें दारुल उलूम हें इस्लामी शिक्षण केंद्र अश्यो शिक्षण संस्था आसात. अलाहबादचें हिंदी साहित्य संमेलन आनी वाराणसीची नागरी प्रचारिणी सभा हीं हिंदी भाशेचीं व्हडां केंद्रां आसात.

सुर्वेके राज्याची भास हिंदुस्थानी देवनागरी लिपींत, हिंदीच्या स्वरुपांत तर उर्दू लिपींत उद्रूच्या स्वरुपांत बरयताले. देशाची सुटका जातकच हिंदी चड प्रमाणांत संस्कृताच्या वळणार गेली. अस्तंतेची हिंदी वा खडीबोली राज्याची वा देशाची भास जाली. आग्रा वाठारांत व्रज आनी लखनौ वाठारांत अवधी, ह्यो हिंदी भाशेच्यो शैली अजून प्रचलित आसात.

 

सद्या सगळ्या तरेच्या साहित्य प्रकारची भर पडून उत्तर प्रदेशांतलें हिंदी आनी उर्दू साहित्य समृद्ध जायत आसा.

 

धर्मीक, इतिहासीक आनी सैमीक नदरेन म्हत्वाचीं अशीं जायतीं थळां ह्या राज्यांत आसात.

=== इतिहासीक थळां ===

आग्रा-शहजहानान बांदिल्लो संवसारीक नामनेचो ताजमहल हांगा आसा.दिवाण-ई-आम आनी दिवाण-ई-खास अश्यो हांगा दोन इमारती आसात.फैजाबाद, जौनपूर, झांशी, मिर्जापूर, मेरठ हीं हांगाचीं हेर इतिहासीक थळां आसात. कानपूर हें इतिहासीक तशेंच उद्येगीक शार आसा.

अलाहबाद- गंगा यमुनेचो संगम, राश्ट्रीय स्मारक-आनंदभवन हांगा पळोवंक मेळटा. कुभमेळ हांगा भरतात. हांगाचें उच्च न्यायालय, विश्वविद्यालय खूब नामना जोडून सुवात आसा. हांगा नानमेचें काशी विश्वविद्यालय आसा. अयोध्या हें एक नामनेचें तीर्थथळ.बद्रीनाथ, केदारनाथ, हरीव्दार, ऋषिकेश, मथुरा, वृंदावन, तिठूर वा ब्राम्हावर्ती आनी चित्रकूट हीं तीर्थथळांय म्हत्वाचीं आसात.