"उदक" च्या आवृत्तींत अंतर

 

ग्रॅम/घ.सेंमी.; बर्फाची घनता (0 0से. तापमानावेळार): 0.92 ग्रॅम/घ.सेंमी.; द्रवीभवनाची (fusion) उश्णता: 79.7 कॅलरी/ग्रॅम.डिग्री; उकळ बिंदू: 100 0 से.; बाश्पीकरणाची उश्णता: 539.4 कॅलरी/ग्रॅम सगळ्यांत ऊंच घनता (3.980 से तापमानावेळार): 1.000073 ग्रॅम/घ.सेंमी.;क्रांतिक तापमान: 374 0.; क्रांतिक दाब: 217.5 Atms.; खासा संवाहकता: 1x10-7 mho सेंमी.-1 (एकदम शद्ध उदक); विद्युत अपार्यता स्थिरांक: 78; सांद्रता: 75.6 डाईन/सेंमी. (00 से.कडे) आनी 74.22 डाईन/सेंमी (200 से. कडे); प्रणमनांक (refractive index): 1.333, त्रिक बिंदू:बर्फ-उदक-बाश्प हांच्या संतुलनांत, 0,00980 से. 4.579 मिमी. Hg चो दाब आसतना; रचणूक=हायड्रोजन: ऑक्सिजन, घनफळ: 2.00288:1.000, वजन- 1.00797: 15.9994.उदकांतल्यान विद्दुत् प्रवाहाचें संवहन खूब सवकासायेन जाता. उदक हो बरो विद्रावक आसून तातूंत जायते पदार्थ विरगळटात.

रसायनीक नदरेन उदक हें थीर संयुग जावन आसा. 20000 से.तापमानाकडेन लेगीत वट्ट उदकाच्या फकत 0.6% द्रव्याचें ताच्या मूलद्रव्यांत अपघटन जाता,धातूंसारकीलें उंटेले धन विद्दुत् धातू, तोठी तापमानाकडेन उदकाचें विघटन घडोवन हाडटात आनी हायड्रोजन वायूची उत्पत्ती जाता. तांबें, चांदी, भांगर, पारो, कथील ह्या धातूंची उदकाचेर वा वाफेचेर कसलीच क्रिया जायना. 2. फ्लोरीन, क्लोरीन, ब्रोमीन हांच्यासारक्या उंचेल्या ऋण-विद्दुत् अधातवीय मूलद्रव्यांची कोठी तापमानाकडेन उदकावांगडा विक्रिया जावन ओझोनीय ऑक्सिजन उत्पन्न जाता, जाल्यार क्लोरीन आनी ब्रोमीन सूर्याच्या उजवाडांत ऑक्सिजनची विघटन घडोवन हाडटात. 4. धातवीय ऑक्साइडांवांगडा उदकाची विक्रिया जातकच उदकांत हे ऑक्साईड विरगळटात. देखीक: क्षारीय धातू. 5. उदकाची आनी विद्राव्य अधातू ऑक्साइडांची विक्रिया जातकच अम्लांची (acids) निर्मिती जाता. 6. निर्जल (anhydrous) क्षरांवांगडा उदकाची विक्रिया जातकच, तातूंत भरसता आनी hydrates तयार जातात. 6. अम्लां (acids),क्षारां (bases), क्षारकां ह्या विद्दुत विच्छेद्यांची (electrolytes) करतकच, विद्युत-विच्छेद्य (electrolyte) विद्रावांचें विघटन जाता. 8. जलीय विच्छेदन (hydrolysis): दुबळ्या अम्लांचीं आनी क्षारकांचीं क्षारां अर्दीं आनी पुराय विघटित जातात. 9. उत्प्रेरकांचें काम करता.

1. सोडियम वा पोटॅशियमचो ल्हान कुडको उदकाच्या संपर्कांत येतकच, हायड्रोजन वायू तयार जाता आनी तो पेट घेता. 2. निर्जल कॉपर सल्फेट (CuSO4)उदकाच्या संपर्कांत येतकच निळो रंग तयार जाता. 3. ‘कार्ल फिशर’ विक्रियक (reagent) द्रव्य उदकावांगडा भरसतकच गुलाबी रंग तयार जाता.

=== सूर्यमाळेंत उदक तीनूय रुपांनी मेळटा: ===

घन (बर्फ), द्रव (उदक) आनी वायू (वाफ). सूर्याच्या लागसार उदक फकत जाता. धर्तरेचेरूय उदक ताच्या तीनूय रुपांत मेळटा. सगळे तरेच्या जिविताखातीर उदक ही एक मुळावी गरज जावन आसा.

जलीय बाश्परुपी (Water Vapour-वाफ) उदकांतल्या रेणूंची हालचाल एकमेकांपरस पुराय स्वतंत्र आसता. उदकाच्या रेणूंतले अणू एकमेकांकडेन खूब ऊंच अशा ध्रुवीय (polar) रसायनीक बंधांनी गुंतिल्ले आसतात. हातूंतल्या दरेका बंधाचें हायड्रोजन तोंक तापमानामेरेन वाफ तापयली जाल्यार ती विच्छेदित (dissociate) जावन हायड्रोजन अणू आनी हायड्रॉक्सिल मुक्त मुलकां (Free radicals) तयार करतात. H2O=H+OH. तापमान देंवयतकच हे उत्पाद (products) परत एकमेकांक मेळून उदकाचे रेणू तयार जातात. वाफेच्यो चडशो सगळ्यो रसायनीक विक्रिया द्रवरूप उदकासारक्योच आसतात. 3740 से. तापमानाच्या वयर द्रवीकरण (liquefaction) करीनासतना जाय ते घनतेप्रमाण, वाफ संपीडीत (compressed) करूं येता. 0.04 ग्रॅ./घ.सेंमी. इतले ऊंच घनतेकडेन उदकांत कांय क्षारां विरगळटात. (सादारण अवस्थेंत वाफेचा घनता =0.0005882 ग्रॅ./घ.सेंमी.) उंचेल्या तापमानाची आनी दाबाची ही अवस्था कांय कार्यक्षम वाफेच्या यंत्रसंचांत दिसून येता.

बर्फांत उदकाचें रेणू हायड्रोजन बंधांनी वेवस्थित रचणुकेच्या क्रमान बांदिल्ले आसतात, हें सकयल दिल्ले आकृतीवयल्यान स्पश्ट जाता.घनरुपी बर्फाक जर 2000Atms. परस चड दाब दिलो जाल्यार पांच वेगवेगळे स्फटीक मेळटात. ह्या स्फटिकांचे रूप निमणें तापमान आनी दाब हाचेर थरायल्ले आसता. ते सगळे उदकापरस चड घन आसतात. (बर्फ हो उदकापरस ल्हव आसता.) दाब देंवयल्यार ह्या सगळ्या स्फटिकांचें परत सामान्य बर्फांत रुपांतर जाता. घन रुपांत उदकाच्या रेणूचें घनफळ =32.3A3 (32.2X10-24 घ. सेंमी.) इतलें आसता.

द्रवरूप उदकांतले रेणूय हायड्रोजन बंधांनी बांदिल्ले आसतात. जेन्ना बर्फ वितळटा, तेन्ना हातूंतले कितलेशेच बंध तुटतात आनी जे बंध एकठांय उरतात ते कमी आशिल्ल्यान तांकां रेणूंचो रचनाक्रम वेवस्थित दवरप शक्य जायना. रेणूंमदले हायड्रोजन बंध हे उदकाच्या कांय खाशेल्या गुणधर्माचें कारण जावन आसात. हातूंतलो एक खाशेलो गुणधर्म म्हळ्यार – उदकाचें शीतलीकरण (cooling) केलें जाल्यार 3.980 से. तापमानामेरेन उदकाचें आकुंचन जाता. पूण ह्या तापमानासकयल उदकाचें प्रसरण (expansion) जाता. देखून 3.980 से. तापमानाकडेन उदकाची घनता सगळ्यांत चड आसता. ताचे वयर आनी ताचे सकयल ही

घनता कमी जाता. घनरूप उदकाचे घनता द्रवरूप उदकाच्या घनतेपरस कमी आसता. द्रवरुप आनी वायुरूप अवस्थेंत उदकाचें घनफळ=18.83 A3 इतलें आसता.

मनीस, प्राणी आनी वनस्पत हांच्या जिविताखातीर उदक ही एक मुळावी गरज जावन आसा. विक्रियक (reactant). विद्रावक (solvent) आनी उत्प्रेरक (catalyst) म्हूण वैज्ञानीक प्रयोगशाळेंत आनी उद्येगकारखान्यांत उदकाचो मोट्या प्रमाणांत वापर जाता. लिटर,कॅलरी सारक्या कांय भौतिक एकाकांचें निदर्शन करपाखातीर उदक हें प्रमाण अशें मानतात. खास गुरुत्व (specific gravity), सापेक्ष सांद्रता (relative viscosity) हांच्यासारक्या कांय भौतिक गुणधर्मांची तुळा करपाखातीर उदक हें प्रमाण अशें मानतात. बार्जीवरवीं आनी बोटीवरवीं मालाचें हाड-व्हर करपाखातीर उदकाचो मार्ग वापरतात. उरिल्ले आनी घआण पदार्थ सोडपाखातीर उदक हें एक बऱ्यापैकी साधन आसा.

 

परिक्षेपणीय माध्यम, शीतलीकरण मध्यस्त, निवळ करपाचें साधन तशेंच उश्णता आनी शक्ती हांच्या उत्पादनाखातीर आनी वितरणाखातीर उदकाचो मोट्या प्रमाणांत वापर जाता. बर्फ तयार करपाखातीर आनी अन्न तिगोवपाखातीर (food preservation) उदकाचो उपेग जाता.पेंवपाखातीर, नुस्तें गरोवपाखातीर, लौकानयखातीर आनी हेर मनोरंजनाचें साधन म्हूण उदकाचो वापर जाता. उदक हो एक विश्वव्यापी विद्रावी जावन आसा. सगळ्या खंडांचो आकार बदलून उडयता, सबंद धर्तरी झाडून काडटा. धर्तरेक एक नवेंच स्वरुप दिवपाची उदकांत ताकद आसा.सूर्याच्या खर किर्णांपसून उदक धर्तरेची राखण करता. सरोवरां आनी न्हंयो हांचेपसून मेळपी उदक पिवपाखातीर वापरचेपयलीं ताचेर शुद्धीकरणाखातीर कांय रसायनीक प्रक्रिया करतात.वैजकी आनी संशोधन विभागांत खास ऊर्ध्वपातीत (distilled) उदक वापरतात.

 

उदक खडपांतल्यान व्हांवत वता तेन्ना तातूंत कॅल्शियम आनी मॅग्नेशियम हांचीं सल्फेटां आनी क्लोराइडां आसत जाल्यार तीं तातूंत विरगळटात. कार्बन डाय-ऑसाइड थोड्या प्रमाणांत विरगळिल्लो आसता. असलें कार्बन डाय-ऑक्साइड भरसल्लें उदक कॅल्शियम आनी मॅग्नेशियम कार्बोनेटां आशिल्ल्या खडपांच्या सांगातांत आयलें म्हण्टकच रसायनीक विक्रिया जावन कॅल्शियम आनी मॅग्नेशियम बायकार्बोनेटां अनुक्रमान तयार जातात आनी तीं विद्राव्य आशिल्ल्यान उदकांत विरगळटात. हीं बायकार्बोनेटां, सल्फेटां, क्लोराइडां आशिल्लें उदक शाब्बान कपडे धुवपाखातीर वापरूंक मेळनात. असल्या उदकांत शाब्बाचो फेणेर येना म्हूण ताका ‘अफेदान उदक’ (फेणेर न येवपी-Hard Water)’ अशें म्हण्टात. ज्या उदकांत असलीं क्षारां आसनात, त्या उदकाक ‘फेनद उदक’ (soft water) अशें म्हण्टात.

 

अफेनद उदक जेन्ना शाब्बान कपडे धुवपाखातीर वापरतात, तेन्ना शाब्बावांगडा त्या उदकांतल्या यंसुगांची रसायनीक विक्रिया जाता आनी अविद्राव्य पदार्थ (देखीक-कॅल्शियम स्टिअरेट, मॅग्नेशियम स्टिअरेट) तयार जातात. ताका लागून शाबू पेड्ड्यार जाताच, तशेंच तयार जाल्लया अविद्राव्य पदार्थांचो थर कपड्येंर बसून ते आनीक लोळपाची शक्यताय आसता.अफेनदपण (hardless) दोन प्रकारचें आसता. 1. तात्पुरतें अफनेद उदक: हें उदक कॅल्शियम आनी मॅग्नेशियम बायकार्बोनेट्स हांका लागून जाता. 2. सासणाचें अफनेद उदक: हें उदक कॅल्शियम आनी मॅग्नेशियम क्लोराइड हांकां लागून तायर जाता. तात्पुरतें अफनेदपण हें उदक खतखतायल्यार ना जाता जाल्यार कायमचें अफेनदपण उदक शिजयल्यार लेगीत पयस जायना.

 

सामान्य उदकाचो रेणूभार 18 आसता. रेणूभार 18 परस चड आसता त्या उदकाक ‘जड उदक’ (Heavy Water) अशें म्हण्टात. जड उदक वट्ट 18 प्रकारचें आसता.हातूंतल्यान ड्यूटेरियम ऑक्साइड (रेणूसूत्र: D-O-D; रेणूभार; 20) हाका सादारणपणान जड उदक अशें म्हण्टात. जड उदकाच्या ह्या रेणूंत साद्या उदाकाच्या रेणूंतल्या हायड्रोजन अणूंच्या जाग्यार 2 द्रव्यमानांक आशिल्ल्या हायड्रोजन समस्थानिकाचे (Isotopes) दोन अणू आसतात.जड उदकाचे कांय भौतिक गुणधर्म अशे- 200 से.; कडे घनता: 1.1059; उकळ बिंदू: 101.420 से.; वितळ बिंदू: 3.820 से. उच्च घनतेकडलें कापमान: 11.40 से.; पृष्णत्ताण: 67.8 डाइन/सेंमी.; प्रणमनांक: 1.328.

 

ह्या उदकाच्यो रसायनीक विक्रिया सामान्य उदकाभशेनूच आसतात पूण विक्रियेचो वेग मात कमी आसता. सस्तन जनावरांक जड उदक पियेत जाल्यार चड तान लागता. ह्या उदकापसून बियांचें अंकुरण (germination) जावंक पावना. जड उदक सैमीक उदकांत मेळटा आनी ह्या सैमीक उदकाचें पर्थून ऊर्ध्वपातन (distillation) करतकच जड उदक मेळटा.रसायनीक आनी जीवविज्ञानीय संशोधन कार्यांत जड दकाचो मोट्या प्रमाणांत वापर जाता.

रशियांतले एऩ्.एन्. फोड्याकिन तशेंच बी. व्ही. डेरजॅग्युइन आनी तांचे वांगडी हांणी 1962 च्या सुमाराक भौवारिकाच्या (दोन वा अदीक रेणूंचो संयोग जावन तयार जाल्ल्या जटिल संयुगाच्या) रुपांत आशिल्लो एक उदकाचो प्रकार सोदून काडलो. ताचे गिणधर्म सामान्य उदकापरस मात्शे वेगळे आसात अशें मत तांणी मांडलें. पूण उपरांत जायत्या प्रयोगशाळेंत जाल्ल्या संशोधनान लेगीत ताचें अस्तित्व सिद्ध जालें की, भौवारिक उदक हें कांय कलिल (colloidal) अपद्रव्यां आशिल्लें सामान्य उदकाचेंच एक रूप आसा.

=== सांस्कृतिक संदर्भ:===