"महाराष्ट्र" च्या आवृत्तींत अंतर
Content deleted Content added
MF-Warburg (चर्चा | योगदान) द 25 revisions imported: Importing from Incubator |
द Wikipedia python library |
||
2 वळ :
== '''साक्षरताय''' ==
६३.१०% . हया राज्याचो अक्षवृत्तीय आनी रेखावृत्तीय विस्तार १५ ४५ उत्तर ते २२ ६ उत्तर आनी ७२ ३६ उदेंत ते ८० ५४ उदेंत इतलो आसा.महाराष्ट्रारचे उतरेक मध्यप्रदेश , वायव्येक
सधा भुगोलीक नदरेंन , महाराष्ट्र राज्य निहूण वळकतात.त्या प्रदेशाक आदल्या तेंपार दक्षिणापथ
ब्रिटीश राजवटींन सिंध, गुजरात आनी अस्तंत महाराष्ट्र हे प्रात मेळून तशेंच बेळगांव, धारवाड, विजापूर आनी कारवार हे कर्नाटकाचे जिल्हे मेळून मुंबय इलाख तयार जाल्लो. पूण विदर्भाच्या आठ जिल्हांचो आस्पाव मध्यप्रांतांत जातालो तर मराठवाडयाचे रांच जिल्हे निजामाच्या राज्यांत आशिल्ले.स्वातंत्र्यमेळ्ळ्या उपरांत १९५६ त महाराष्ट्राचे तिनूय विभाग
== '''भूंयवर्णन''' ==
13 वळ :
महाराष्ट्र राज्याची चडशी भूंय अग्निजन्य तळपांसावन तयार जाल्ली आसा. यतमाळ आनी नांदेड जिल्हंयानी आर्कियन म्हाकल्पांत तयार जाल्ली ग्रनायट आनी पट्टीताश्म तळपां आसात .दोंगरी प्रदेशांनी जांभ्याची तांबडी माती चड आसा .गाळाची काळी माती मुखेलपणान कोंकण वाठारांतूच सांपडटा.
अस्तेक अरबी समुद्र आनी सह्याद्री हांचे मजगती आशिल्ल्या सपाट अशीर प्रदेशाक कोंकण अशें म्हणटात. कोंकणपट्टीची उतर-दक्षिण लांबाय ७२० किमी. आनीरुमदाय ४०ते ८०किमी. दरम्यान आसा. मुंबय लगसर कोंकणपट्टीची रुंदाय सगळ्यांत चड म्हळ्यार १००किमी . परस चड आसा . कोंकण
कोंकण पट्टेक समांतार आशिल्ल्या सह्याद्री पर्वतांवळींक लागून महाराष्ट्र राज्याचे कोंकण आनी देश हे दोन विभाग तयार जाल्ले आसात. सह्याद्री दोंगरावळींक अस्तंत घाट अशेंय म्हणटात. सह्याद्री परवतांची अस्तंत देंवती चड खर आसा. सादारणपणान सह्याद्रीची उंचाय ९१५ते१४००मीटर आसून उत्तरेक ती चड उंच आसा.हया उंच पर्वतामदीं कांय मेकळी सुवात आसा. हातूंतल्यान रस्ते आनी रेल्वेमार्ग पासार जातात. सातमाळा,अजिंठा, हरिश्चंद्रड, बालाघाट, हे कांय सह्याद्री पर्वताचे मुखेल फांटे आसात. बळसूबाई हें महाराष्ट्रंतलें,सगळ्यांत उंचेलें तेमूक( १,६८४मी.).साल्हेर, महाबळेश्र्वर, सप्तशृंगी, त्र्यंबकेश्र्वर हीं सह्याद्रीचीं हेर म्हत्वाची तेमकां आसात.
28 वळ :
== '''वनस्पत''' ==
राज्यांतले रुखावळीचे वेगवेगळे प्रकार मुखेलपणान भुगोलीक परिस्थितीचेर आदारिल्ले आसात. महाबळेश्र्वर, खंडाळा, माथेरान, भिमाशंकर, अंबोली ह्या पठारी आनी चड पावस पडपी प्रदेशांनी संदा पांचवीचार उरपी रानां आसात. ह्या रानांनी चडकरूंन जांबळ, पारजांब, हिरडो, नाणो, अंजन आनी तांबसो देवदार
== '''मोनजात''' ==
सस्तन मोनजातीच्यो सु. ८५,सवण्यांच्यो ५००परस चड, सरपटन वचपी मोनजातीच्यो १०० परस चड, नुस्त्यांच्यो सु. ७००आनी किडींच्यो सु. २५,००० जाती हांगा सांतडटात. महाराष्ट्रांत कोले आनी रानदुकर सगळ्या रानांनी दिश्टी पडटात. रत्नागिरी , कोल्हापूर, नांदेड, अंमरावती, साकारा ङांगाच्या रानांनी वाल्वेलां, रामसुणें , कस्तुरी माजरां, आनी राममाजरां सांपडटात. अकोला , अमरावती,भंडारा ह्या रानांनी वाग दिश्टी प़डटात.वागाक कायधान संरक्षण दील्लें आसलें तरी तांची संख्या नेटान घडत आसता.हाका लागून भारतांतल्या हेर कांय राज्याप्रमाण महाराष्ट्र राज्यानूय वागाखतीर राखीवउपवनां दवरिल्ली आसात.हांगा बिबळ्याची फ्कत एकूच जात सांपडटा रॅटेल हो मासाहारी गणांतलो प्रणी भंडारी जिल्ह्यांत सांपडटा. साळ आनी सोंशे सगळ्या रानांनी आसात.रत्नागिरी, कोल्हापूर,अमरावती, आनी भंडाराच्या दाट रामांमी गवे सांपडटात. पक्षिण चद्रपूरच्या
इतिहासः राज्याच्या चड आदल्या इतिहासाची स्पश्टअशी म्हायती मेलना. हांगाच्या मुखेल न्हंयांच्या देगणांनी सांपडिल्ल्या अश्मयुगीन हत्यारांवयल्यान , अश्मयुगीन काळा पयलींसावन हांगा मनश्ची वसती आशिल्ल्याचें सिध्द जालां.
महाराष्ट्रांत लोहयुगाची सुवात इ.स. पयलीं८ ते ७व्या शेंकडया पयलीं जल्ली अशें तज्ञांनी आपलेंमत मांडला. लोहयुगाचे सुरवेकसावन सधा अस्त्तित्वांत आशिल्ले महाराष्ट्र राज्याचे साबार प्रदेश वेगवेगळ्या साम्राज्याचे भाग जावन गेले. सम्राट अशोक आनी हेर मौर्यांचो महाराष्ट्राकडेन संबंद आशिल्लो , हें महाराष्ट्रांत मेळिल्या सोपारा
सातवाहना उपरांत महाराष्ट्रांत साबार हिंदू राजा जावन गेले. इ.स.२५०च्या सुमाराक वाकाटक घराण्यान विदर्भ हांगा आपल्या स्वतंत्र राज्याची स्थापमूक केली. ह्या घराण्यान सुमार तीनशें वर्सां महाराष्ट्रचेर राज्य केलें. वाकाटका उपरांत महाराष्ट्राचेर बादामीच्या चालुक्यांचो शेक आसा. चालुक्या घराण्यांन इ.स. ५५० सावन इ.स ७५३मेरेन रा्य केलें. पांडय, चोळ, पल्लव, गंग, कदंबहे चालुक्यांचे मांडलिक आशिल्ले . ७५३त चालुक्यांक हारोवन राश्ट्रकूट महाराष्ट्रचेर राज्य करपाक लागले. पूण इ.स.९७३त रास्टकूटांक हारोवन चालुक्या राज्य परत सत्तेर आयले.उपरांत ताणी ११८९ मेरेन महाराष्ट्राचेर राज्य केले. निमाणेकडेन यादवांनी चालुक्यांचो प्रभाव करून ते महाराष्ट्राचे स्वामी जाले. मुखार १४व्या शेंकड्याचे सुरवाक मुसलमानांनी यादवांची सत्ता नश्ट केली .अशे तरेन भारतांतल्या हेर प्रदेशांप्रमाण महाराष्ट्राचेरूय मुस्लिम राज्वट सुरू जाली.
तेराव्या शेंकड्याचे निमाणेकडेन अल्लाउद्दीन खलजी हाणें दिल्लींत आपली सत्ता थीर केल्लाउपरात दक्षिण भारतांत घुरयो घालून ताणें आपल्या रज्याचो विस्तार कालो. चवदाव्या शेंकड्याचे सुरवेक रामदेवराव यादव हाचो अल्लाउद्दीन हाणें पराभव कन ताका आपलो मांडलीक कालो. खलजी उपरांत तुघलकांनी देवदिरी आपल्या शेकातळा हाडली.तुघलकांच्या वेळार महाराष्ट्रांत बंड जावन बहामनी राज्याची स्थापणूक जाली. बहामनीच्या काळातूच दक्षिणेंत विजयनगर राज्याचो उदय जालो. महम्मद गवन हया सुलतानाच्या मरणाउपरांत बहामनी राज्याक देंवती कळा लागून राज्याचे चार कुडके जाले. १८४त वऱ्हाड हांगा इमादशाही सुरु
पंदराव्या आनी सोळाव्या शेंडयांत महाराष्ट्रांत साबार संत जावून गेले. तांणी थळाव्या हिंदू समाजांत नवजागरण निर्माण तरपाचो यत्न केलो. सोळाव्या शेंकडयांत बहामनी राज्यांत आनी उपरांत निर्माण जाल्ल्या पांच शाही रज्यांत साबार मराठा सरदार वतनदार म्हूण आशिल्ले. हे मराठे सरदार सदांच, आपसांत झूजत आशिल्ले. पूण सतराव्या शेंकडयाच्या मध्याक शहाजी भोसले हाचो चलो शिवाजी हाणें साबार मरठे
औरंगजेबाच्या मरणा उपरांत संभाजीचो चलो सत्तेर आयलो. ताणें मराठी राज्यकारभार पुरायपणान पेशव्यांकडेन सोंपयलो. पेशव्यानी मराठी साम्राज्याचो खूब विस्तार केलो.निमाणेकडेन सत्तक लागून मराठ्यांभितर जाल्लें यादवी झूज आनी ब्रिटिश्ंचें आक्रमण हांकां लागून मराठी सत्त नश्ट जाली . १८१८ सावन हेर भारतीय प्रांतांप्रमाण महाराषेरूय ब्रिटिश्ंनी सत्ता सुरू जाली. ब्रिटिशाचो शेक १९८ मेरेन तिगून उरलो.
47 वळ :
मराठयांच्या भरभराटाच्या तेंपार पुर्तुगेज, डच आनी ब्रिटिश,हया तीनूय युरोपीय आरमारी सत्तांनी अस्तंत भारतांत आपआपल्यो वखारी उबारल्ल्यो.डच लोकाचो शेक हांगा चड केंप तिगूक शकलोना. पुर्तुगेजानी गोवो आनी वसय हांगा आपल्यो वखरी सुरू केल्यो. मुबंय, महाल, पुर्तुगेजानी दोत वरदक्षिणा म्हूण इंग्लंडाक दिल्लो. उपरांत मुहंय हे ब्रिटिशांनचें मुखेक केद्र जालें. पूण मुबंय शारांतल्यान मराठी मुलखांत रिगपाक ब्रिटिशांक मराठयांआड तीन झूजां करचीं पडलीं.पेशवाइ काबार केल्या उपरांत ब्रिटिशानी मराठी मपलूखाचो महाराष्ट्राचो मुबंय इलाख्यांत आस्पाव केलो. मुबंय इलख्यांत चलत आशिल्लीं प्रशासन वेवस्था मराठी मुलूखांतय रुजू केली. मुखार १८५५त ब्रिटिश इस्ट इडिया कंमपनीन मुबंय इलाख्यांत श्क्षण खत्याची स्थापणूक करूंन उपरांत १८५७त मुबंय विधापिठाची स्थापणूक केली.
१८५८च्या
१९४७त भारताक स्वतंत्र्य मेळ्ळ्या उपरांत, मुबय इल्ख्यचें मुंबय राज्यांत रुपांतर जाले. १९४८त बडोदा आनी हेर इलाख्यांचो मुंबय राज्यांत आस्पाव केलो. मुंबय राज्याच्या
== '''राज्यवेवस्था''' ==
नोव्हेंबर १९५६त राज्य पुनर्रचमूक कायद्याप्रमाण महाराष्ट्राचे तीन विभाग
प्रशासन वेवस्थेंत सुटसुटीतपणान येवचें म्हूण राज्याचें मुंबय, नवी मुंबय, ठाणे, रायगड , रत्नागिरी,सिंधुदूर्ग, नासिक, धुले, जळगांव, अहमदनगर, पुणे, सातारा, सांगली, सोलापूर , कोल्हापूर ,औरंगाबाद, जालन, परभमी, बीड , नांदेड,उस्मानाबाद, लातूर, बुलढाना, अकोला, अमरावती , यवतमाळ, वारधा, नागपूर, भंडारा, चद्रपूर आनी गडचिरोली हे ३१ जिल्हे घडयल्यात.दर एका जिल्ह्याचेर जिल्हाधिकारी हो मुखेल शासकीय अधिकारी आसता. मुखार जिल्ह्यांची वेगवेगळ्या तालुक्यानी विभागणी केल्ली आसा. तशेंच राज्यकायदयाप्रमाण हांगा ग्रामपंचायत पंचायत समिती आनी जिल्हापरिशद ही तीन तरी पंचायतराज्य वेवस्था १९६१च्या कायद्यान चातलीत हाडल्यांत. ल्हान ल्हाम शरानी नगरपालिका आनी व्हड शरांनी महानदरपालुकांची स्थापणूक केल्ली आसा. मुंबय हांगा राज्याचें उच्च न्यायालय आसून नादपूर आनी औरंगाबाद हांगा तांची खंडपिठां आसात. ताचें आनी एक थंडपिठ पणजी
== '''अर्थवेवस्था''' ==
72 वळ :
महाराष्ट्रांत जलविधुत तयार जाता. भारतांलें सगळ्यांत पयलींचे अणूकेंद्र तारापूर हांगा आसा. मुंबय हें भारताचें फिल्म इंडस्ट्रीचें केंद्र आसा.हाका लागून मुंबय शार बॉलीवूर्ड हया नावान जगभर प्रसिध्द आसा. सैमीन सोबीतकय, इतिहासीक वेस्तू, आर्विल्ली बांदावळ, संग्रहालयां, राश्ट्रीय उधानां ,तीर्थक्षेत्रां आनी धर्मीक सुवातींक लागून महाराष्ट्रांत दर वर्सा हजारावी भोंडेकार येतात.
राज्य अर्थीक सर्वेकक्षण १९९१-९२च्या नियाळा प्रमाण उद्देगधंधाच्या मळार महाराष्ट्र हें भारतांतलें
येरादारी आनी संचारणः भारतांलो पयलो लोहमार्ग १८५३त मबाराष्च्रांत मुंबय-ठाणें असो सुरू जासो. उपरांत विसाव्या शेंकड्यां ते सुर्वेक ब्रिटीश सरकारान नगदी पिकांचें उत्पादन चड आशिल्ल्या भागांनीच लोहमार्ग बांदिल्ले. सधा महाराष्ट्र राज्याचे लोहमार्ग भारतांल्या हेर मुखेल शारांक जोडल्यात ते अशेः १ मुंबय-दिल्ली १-हो मार्ग मुंबय-कल्याण-मनमाड-भुसावळ मार्गांतल्यान मध्यप्रदेशक आनी उतर प्रदेशेक राज्यांतल्यान नवी दिल्ली कडेन वता. २ मुंबय दिल्ली ११- हो अस्तंत दर्यादेगेंतल्यान सुरत-बडोदा-राजस्थान राज्यांतल्यान मुथूरेकसावन दिल्लीक वता. ३ मुंबय -कलकताः हो लोहमार्ग मुंबय-कल्ल्याण -भुसावळ- अकोला- वर्धा-नादपूर-गोंदियासावन मध्याप्रदेश-बिहार-अस्तंत बंगाल हया राज्यांतल्यान कलकत्याक पावता. ४ मुंबय मद्रासःमुंबय-पुणें-दौड-सोलापूर आनी मुखार कर्नाटक-आंध्र प्देश राज्यांतल्यान मद्रसार वता. सधाक कोंकण रेल्वेमार्गावरवीय महाराष्ट्राची हेर राज्यांकडेन येरादारी चलता.
राज्याक व्हड दर्यादेग लाबिल्ली आसून हांगा ल्हान व्हड सुमार ४८ बंदरां आसात. हांतूंतलें मुंबय बंदर हें सगळ्यांत व्हड आनी अर्थीक नदरेन खूब म्हत्वाचें आसा. मुंबय बंदराक आंतरराश्ट्रीय बंदरांभितर मानाची सुवात आसून भारताचो चडसो परकीय वेपार ह्या बंदरांतल्यान जाता. तशेंच मुंबय हें नौदलाचें म्हत्वाचें बंदर आसा. मुंबय-[[गोंय]] अशीं कोंकणपट्टींतलीं बंदरा घेवपी जहाज-येरादारी एकातेंपार खूब तेजींत चलताली.
मुंबय हांगा आंतरराशट्रीय आनी वायुसेना वेमानतळ आसात. पुणे, नागपूर,आनी औरंगाबाद हांगा आंतरदेशीय आनी वायुसेना विमानतळ आसात. जुहू,सोलापूर,कोल्हापूर,आनी नासिक हांगा केंद्रशासनाचे विमानतळ आसात.कराड, नांगेड,उस्मानाबाद,धुळे,रत्नागिरी हांगा राज्शासनाचे, शासकीय, वायुसेना आनी खजगी विमानतळ आसात.
भारतांत गांवगिऱ्या वाठारांनी
लोक आनी समाजजीणः महाराष्ट्रांत वेगवेळ्या धर्माचे आनी झातीचे लोक रावतात.राज्यांत हिंदूंचें प्रमाण चड आसात. ८१.४०. तशेंच अल्प संख्येंत सांपजपी मुसलमान, पारसी, बौध्द, जैन , क्रिस्तांव आनी शीख धर्माचेय लोक हांगा आसात.दलित लोकांभितर म्हार, मांग, चांभार आनी ढोर लोकांचो आस्पाव जाता. ह्या लोकांभितरूय साबार पोट जाती आसात.नागरी तशेंच गांवगिरें जिणेसावन पुरायपणान प.स आश्ल्ले आनी रानांत हेडपी गोंड, भील्ल, वारली, गोवरी, कातकरी, ठाकूर आनी कोरकू हयो आदिवासी जमातीय हांगा आसात.
गांवगिऱ्या वाठारांनी रावपी लोकाची जीण आनी रावपाची पद्दत सादी आनी काटकसपीची आसता. सादारण लोक फातरांच्या वा विटांच्या घरांनी रावतात. कांय लोक मातयेच्याय घरांनी रावतात.
राज्यांतल्या, विशेश करून गांवगि्ऱया हिंदू कुटुंबानी सटी, बारसो ,मूंज,जावळ बे संसकार आजून चालींत आसात. सुयेर आनी सूतक पाळपाची प्रथाय तिगून उरल्या . लग्ना जुळोवपाची पद्दत पयलीं सावन चालींत आसा. लग्न जुळयतना प्रसाद घेवप , पत्रिका तपासप ह्या साकिल्या गजालींक खूब म्हत्व आसा. लग्न धर्मीक पद्दतीन करतात.मेल्याउपरांत निमाणे संस्कार करपाची पद्दत चडसी जातींभितर सारकीच आसा.
90 वळ :
अल्पसंखीय लोकांमदीं मुसलमान लोकांचो आंकडो चड आसा.तांच्यांत साबार जाती आसून, पैदाईश,सुन्नत,बिसमिल्ला,निकाह आनी वफात पे रांचूय संस्कार रूढ आसात.पारसी लोकांनी इकराव्या शेंकड्याच्या सुमाराक हांगा आपलो राबितो केल्लो.ते परसियेसावन भारतांत आयले अशें मानतात. भारताच्या हेर प्रदेशांपरस मुंबय शारांत पारसी लोकांचें प्रमाण चड आसा. हांगाच्या वेवसायीक मळार तांचो वांटो म्हत्वाचो आसा.
महाराष्ट्रांत वर्सूयभर साबार उत्सव जातात.हांगाच्या हिंदू धर्मियांचे कांय सण आनी परबो भौशिक आनी देवळाकडेन संबंदीत आसात तर कांय सम घरगुती प्रकाराचे आसात. संवसार पावडो गुढी पाडवो रामनम,नागपंचम, सुताची पुनव नारळी पौर्णिमा ,अश्टम, चवथ, पोळा,नवरात , दसरो, दिवाळी , भाऊबीज, तुळशीलग्न, मकरसक्रांत, महाशिवरात आनी होळी बे हांगाचे म्हत्वाचे सण. पोळा बेंदूर हो शेतकामत्यांचो म्हत्वाचो सण आसून, तो गांवगिऱ्या वाठारांनी व्हडा दबाज्यान मनयतात. चवथ, दसरो आनी दिवाळी ह्या सणाचे म्हत्व चड आसा. वडा-पुनव , मंगळागौर, हारितालीका, चंपाषष्ठी हीं बायलानी करपाचीं कांय मुखेल व्रतां आसात. तुळजापूरची माता भवानी. कोल्हापूरची अंबाबाई ,माहुराची रेणूका,आंबेजोगाई हागांची जोगश्र्वरी, जेजुरीचो थंडोबा ह्या देवदेवतांक महाराष्ट्रांत चड म्हत्व आसून ,साबार घराण्याचे ते कुलदेव वा कुलदेवता आसात. ह्या देवदेवतांच्यो दर वर्सा व्हड जात्रा भरतात.पंढरपूर हें महाराष्ट्रीय वैश्णव भक्तिसंप्रदायाचें मुखेल केंद्र आसून हांगा आषाढी आनी कार्तिकी एकादशी
मुसलमानाचे ईद-ए-मिलाद, बक्रईद, रमजान, ईद-उल्-फित्र,मोहरम आनी हेर सण नेटान मनयतात. क्रिस्तांव लोकांचे नाताळ,ईस्टर आनी गूड फ्रायडे हे मुखेल सम आसून,गांवगिऱ्या वाठारांनी जावपी फेस्तांकूय खूब म्हत्व आसा. बौध्द, जैन, पारशी, सिंधी,शीख, ज्यू ह्या धर्माचे लोक आपआपले सण व्हडा उमेदीन मनयतात.
96 वळ :
== '''कलाकूसर''' ==
कलेच्या मळार महाराष्ट्र राज्य खूब गिरेस्त आसा. हांगा व्हड फातरांचेर कांतयल्लीं सुमार १,१०० लेणीं आसात. कार्ले, भाजे,बेडसे, नितीक,कान्हेरी, अजिंठा,वेरूळ,औरंगबाद,घारापुरी,हांगाच्योशिल्पाकृती म्हत्वाच्यो आसात. इकराव्या शेंकड्यासावन ते चवदाव्या शेकड्यामेरेन चालुक्या ,पाश्ट्रकूट आनी यादव हांणीं महाराष्ट्रांत साबार देवळां बांदलीं. त्या देवळांलीं शिल्पकला सोबीत आसा. हांगा सगळ्यांत आदली चित्रकला अजिंठा लेण्यांत सांपडटा . मराठा युगा उपरांत चित्रकलेचेर मोगल आनी राजपूत शैलीचो प्रभाव पडला. ऊक्ती चळवळी तेंपार वणटीचित्रांत वैश्ण्व पंथाचो प्रभाव चड पडिल्लो आसा. ह्या तेंपावयले चित्रकलेचे आवडिचे विशय म्हळ्यार गणपती, महिषासुरमर्दिनी,विष्णु,शिव, दशावतार, समुद्रमंथन ,सरस्वती, कृष्णलिला, तशेंच रामायण आनी महाभारत हांतूतले वेगवेगळे प्रसेग ऱंगोवपी .राजा रवीवर्मा १८४८-१९०६ कंवचेचेर पिकरायल्लीं चित्रां खूब प्रसिंध आसात. स्वातंत्र्याउपरांत
[[Category:!Main category]]
|