"आशिया खंड" च्या आवृत्तींत अंतर

Content deleted Content added
Undo revision 181662 by 2409:4042:250B:3A7D:5DEB:714F:DFE7:6F50 (talk) Zoddlelem moozkur Konknnint na
कुरवेचीट: केल्लें परतावपाचें
→‎भूंयवर्णन: Formatting improvements
कुरवेचीटी: मोबाईल संपादन मोबाईल जाळें संपादन Sudarit mobail sompadon
1 वळ :
'''आशिया खंड''' क्षेत्रफळान आनी लोकसंख्येन जगांतलो पयलो खंड. पृथ्वीच्या 11% वाठाराचेर आनी वट्ट भुंयेच्या 33% वाठाराचेर पातळ्ळा. जुव्यांसयत क्षेत्रफळ 4,46,00,850 चौ. किमी. लोकसंख्या इ.स. 2000 वर्सामेरेन 3,40,00,00,000 चेर पावतली. विषुववृत्ताच्या एक अंश उत्तरेवटेन जंय आशियाचो मलेशिया वाठार येता, थंयसावन रशियाच्या केप चेल्यूस्किनमरेन (78° उत्तर) आशियाचो दक्षिण-उत्तर भुंयेचो सलग वाठार आनी उदेंत-अस्तंत वाठार 26° उदेंतसावन 170° अस्तंत मेरेन आसा. आशियाचो मदलो वाठार म्हासागरासावन सुमार 3,200 किमी. परस पयस आसा. सूर्य उदेवपा वटेनचो म्हूण ग्रीकांनी ह्या खंडाक ‘ आसू ’हें नांव दिल्लें, तेंच मुखार आशिया जालें. हांगा जगांतलें सगळ्यांत ऊंच दोंगराचें तेमक (एव्हरेस्ट), सगळ्यांत चड खोलायेची भूंय (मृत दर्या- Dead Sea) सगळ्यांत चड तापमानाचें
== आशिया खंडः =
क्षेत्रफळान आनी लोकसंख्येन जगांतलो पयलो खंड. पृथ्वीच्या 11% वाठाराचेर आनी वट्ट भुंयेच्या 33% वाठाराचेर पातळ्ळा. जुव्यांसयत क्षेत्रफळ 4,46,00,850 चौ. किमी. लोकसंख्या इ.स. 2000 वर्सामेरेन 3,40,00,00,000 चेर पावतली. विषुववृत्ताच्या एक अंश उत्तरेवटेन जंय आशियाचो मलेशिया वाठार येता, थंयसावन रशियाच्या केप चेल्यूस्किनमरेन (78° उत्तर) आशियाचो दक्षिण-उत्तर भुंयेचो सलग वाठार आनी उदेंत-अस्तंत वाठार 26° उदेंतसावन 170° अस्तंत मेरेन आसा. आशियाचो मदलो वाठार म्हासागरासावन सुमार 3,200 किमी. परस पयस आसा. सूर्य उदेवपा वटेनचो म्हूण ग्रीकांनी ह्या खंडाक ‘ आसू ’हें नांव दिल्लें, तेंच मुखार आशिया जालें. हांगा जगांतलें सगळ्यांत ऊंच दोंगराचें तेमक (एव्हरेस्ट), सगळ्यांत चड खोलायेची भूंय (मृत दर्या- Dead Sea) सगळ्यांत चड तापमानाचें
ठिकाण (जेकबाबाद), सगळ्यांत उण्या तापमानाचें ठिकाण (व्हर्कोयान्स्क), सगळ्यांत चड पावसाची नोंद जाल्लें ठिकाण (चेरापुंजी), सगळ्यांत उणो पावस. पडपी ठिकाण, चडांत चड दाट लोक रावपी सुवाती (इंडोनेशिया, चीन, भारत) आनी सगळ्यांत उणे लोक रावपी सुवाती (वाळवंटां, सायबेरीया) अशीं खाशेलेपणां आसात. जगांतल्या मनशाची आनी धर्मांची उत्पत्ती आशिया खंडांत सगळ्यांत पयलीं जाली अशें मानतात. आशिया खंडाचे उत्तर दिकेक आर्क्टिक म्हासागर आनी दक्षिणेक हिंद म्हासागर आसा. अस्तंतेवटेनचो अरबी दर्या, तांबडो दर्या आनी सुएझ कालवो हांकांलागून आशिया आनी आफ्रिका वेगळे जाल्यात. उदेंतेवटेन कॅमचॅट्का जुंव्यांचो चोमो, कुरील, सकालीन जुंवे, जपान, रिवक्यू, कोरिया, फिलीपीन्स आनी इंडोनेशिया हांकांलागून पॅसिफिक म्हासागराचे ओरवोट्स्क, जपान, उदेंत चीन, दक्षिण चीन आनी इंडोनेशियाचे दर्या वांटे मदल्यामदीं बंदिस्त जाल्यात.
 
ह्या खंडांत भारत, श्रीलंका, पाकिस्तान, बांगलादेश, ब्रह्मदेश, नेपाळ, भूतान, सिक्कीम,अफगाणिस्तान, इराण, इराक, कुवेत, सावदी अरेबिया, संयुक्त अरब अमीर राज्यां, कतार,बाहरीन, ओमान, दक्षिण येमेन, येमेन, जॉर्डन, सिरिया, इझ्राएल, लेबनान, तुर्कस्थान, रशियेचो कांय वाठार, मंगोलिया, चीन, तैवान, उत्तर आनी दक्षिण कोरिया, जपान, नावस, फिलीपीन्स,उत्तर आनी दक्षिण विएतनाम, लाओस, कंबोडिया (ख्मेर), थायलंड, मलेशिया, सिंगापूर, ब्रुनेइ, इंडोनेशिया आनी मालदीव हे देश आसात. ब्रिटीश सत्तेखाला आशिल्लो हाँगकाँग, पोर्तुगेज सत्तेखाला आशिल्लो माकाव, तिमोर जुव्यांचो वाठार आनी अरबस्तानांतले कांय अशासकीय वाठार हेय वाठार येतात. ईजिप्तचो कांय वाठार आशियांत आसा, जाल्यार कांय जाणांच्या मतान सायप्रस जुंवोय आशियांतूच येता.
 
== भूंयवर्णन ==
=== भूंयवर्णनः ===
आशिया खंडाची रचणूक सामकी घुस्पागोंदळाची आसा. आशिया आनी आफ्रिका खंड पयलीं एकठांय आशिल्ले. तुर्कस्थान ते जपानमेरेन पाविल्ल्या दोंगरांमदल्यान टेथिस हो व्हड दर्या आशिल्लो. धर्तरेचेर जावपी कितल्याशाच गजालींच्या व्हड परिणामाक लागून आफ्रिका आनी आशिया एकामेकांपसून पयसावले. तुर्कस्थानासावन उदेंतेकडेन वचपी दोंगरांमदीं कितलेशेच उंचले वाठार तयार जाले. तुर्कस्थानाचे उत्तर दिकेक पाँटस आनी दक्षिण दिकेक टॉरस दोंगर आसात आनी तांच्यामदीं आनातोलियाचे उंचले वाठार आसात. इराण-अफगाणिस्तान हांगाच्या उंचल्या वाठारांक एलबर्झ, खुरासान, ह्या उत्तर दिकेंतल्यान येवपी आनी
दक्षिणेवटेंतल्या झाग्रॉस, माकारान ह्या दोंगरांनी मदीं बंदिस्त केल्यात. अफगाणिस्तानचे उदेंतेक जाका जगाचें पाखें म्हणटात तो पामीरचो उंचलो वाठार आसा. हांगा सगळ्या दिकांनी व्हड व्हड दोंगर पातळ्ळ्यात. हिंदूकुश, सुलेमान, हिमालय, काराकोरम, कुनलुन, आस्तिन ता,तिएनशान, ट्रान्सआलाय, हिस्सार ह्या सारके दोंगर मुखेल आसात. हिमालय आनी कुनलुन हांच्यामदीं तिबेटचे लांबरुंद दोंगराभशेन दिसपी पठार आसात. कुनलुन आनी तिएनशान हांच्यामदीं ताक्ला माकान हें वाळवंटी पठार आसा. तिएनशानचे इशान्येवटेन बरेचशे दोंगर सामके बेरिग दर्यामेरेन पावल्यात. हिमालयाचे फांटे इंडोनेशियामेरेन पावल्यात. इशान्य भारतांतल्यो दोंगुल्ल्यो (गारो, खासी, जैतिया) तशेंच ब्रह्मदश, अंदमान-निकोबार आनी इंडोनेशियांतल्यो दोंगुल्ल्यो आनी दोंगर हे मूळ हिमालयाचेच कुडके जावन आसात. कुनलुनचे फांटे चीनांत गेल्यात. तांकां थंय चिनलिंग म्हणटात. आस्तिन ताच्या फांट्याक नानशान आनी मंगोलियांतल्या फांट्याक शिंगान दोंगर म्हूण वळखतात. चीनांतले यूनान, सेचवान आनी मंगोलियांतले गोबी वाळवंट हें पठारांनी आनी दोंगरांनी भरिल्लें आसा. हांगाची भूंय तरांतरांची आसा. भूंयकांप, ज्वालामुखी आनी धर्तरेच्या पोटांत जावपी घडणुकांक लागून दोंगर, न्हंयो, पठारां. दोंगुल्ल्यो, सकयले वाठार अशी वयर सकयल आनी बऱ्याच घुस्पागोंदळांतल्यान हांगाची भूंय तयार जाल्या. सादारणपणान सिंधू-गंगा न्हंयांमदलें मळ आनी भारतीय उपखंड, अरबी दोंगरीवाठार आनी इराकचें मळ, मध्य आशिया, आशियाभितरलो रशियन सकयल्लो वाठार (Lowland) आनी पॅसिफिक दर्यादहेवेले वाठार अशे भुंयेचे वांटे जांव येतात.
Line 15 ⟶ 14:
मलायामेरेनचो अशें तरांतरांचे वाठार आसात. हे भुंयेच्या प्रकारांवेल्यान एक गजाल स्पश्ट जाता ती म्हळ्यार हो पुराय खंड तरांतरांचे फातर आनी मातयेचो जावन आसा.
 
=== हवामान ===
आशयाचो मदलो भितरलो वाठार खंयच्याय म्हासागरासावन ३,२०० किमी. परस पयस आशिल्ल्यान, दर्यादेगांवेले वाठार आनी खंडाचो भितरलो वाठार हांच्याभितर हवामानाचो बरोच फरक आसता. हो खंड बरोच ऊंच सकयल आशिल्ल्या कारणान एकाच अक्षांशांत येवपी वाठारांच्या हवामानात लेगीत बरोच फरक आसता. हो खंड बरोच ऊंच सकयल आशिल्ल्या कारणान एकाच अक्षांशांत येवपी वाठारांच्या हवामानांत लेगीत बरोच फरक आसता. चडशी भूंय गिमाच्या दिसांनी तापता आनी हवेचो दाब उणो जाल्ल्याकारणान थंय दर्यावेल्या चड दाबाच्या वाठारांतलें वारें येता आनी गिमाचो पावस पडटा; शिंयाच्या दिसांनी हवेंतले थंडसाणीक लागून भुंयेचे दिकेंतल्यान दर्यावटेन वारें व्हांवता अशे सादारणपणान आशियाच्या हवामानाविशीं सांगू येता. उत्तरेवटेनच्या वाठारांनी हिम पडटा जाल्यार दक्षिणेवटेन दर्यांवेल्यान आयिल्लया वा-याक लागून पावस पडटा. भारत आनी आग्नेय आशियाचे दक्षिण वाठार आनी दक्षिणीवटेनच्या जुंव्यांचेर हवामान चडशें उश्ण, जाल्यार उत्तरेवटेन तें थंड जायत वता.
 
=== वनस्पत ===
विषुववृत्तीय वाठारांत ६० ते ८० मी. मेरेन वाडपी, सदांच पाचवेचार आसपी घट लांकडाचे रुख आसात. ते नीट वाडत वतात आनी पुराय ऊंच जाल्ल्या जाग्यार तांका तेंगशेकडे खांद्यो येतात. ह्या वाठारांत तरांतरांची वनस्पत मेळटा. एकेच जातीचीं झाडा चडशीं पळोवंक मेळनात.ऑर्किड, नेचे, बेनुल्ली, लांब वाली हांची गर्दी आसता, पूण अॅमेझोन वा काँगो हांगाच्या रानांभशेन दाट रानां नासतात. रुखांची दाटी उणी आशिल्ल्यान सूर्याचो उजवाड जमनीमेरेन पावता आनी
झोंपां बरींच वाडूंक पावतात. दर्यादेगांवेल्या वाटारांनी चिखलांतलें रान आनी उदकांलागी वाडपी वनस्पत दिश्टी पडटां. रेवेंच्या दर्यावेळांचेर सुरू, माड ह्या सारकीं झाडां बरीं वाडटात. २०० सेंमी.परस चड पावस पडपी वाठारांनी सदांच पाचवीचार आसपी रुंद पानांचीं पावसाचीं रानां आसात.१०० ते २०० सेंमी. पावस पडपी वाठारांनी पानां गळपी, रुंद अशा एका खाशेल्या प्रकारची रानां वाडटाना दिसतात. शाल आनी साग हीं झाडा मदेराच्या लांकडाक उपकारतात. आंबो, चिच, काजू,
Line 24 ⟶ 23:
सुपारी दिवपी माडयो दिसून येतात. दोंगरांच्या कांय वाठारांनी उंचायेचेर पायन, देवदार, चिनार,निलगीरी, ओक हे रूख आसात. पाकिस्तान, भारत, बांगलादेश, श्रीलंका, ब्रह्मदेश, इंडोनिशिया ह्या शेतांचेर आदारिल्ल्या देशांत मुळची रानां बरींच नश्ट जाल्लीं दिसतात. थंय कांय वाठांरानी कोंडे, बेत, तण हे सारकी वनस्त आसा. चीन आनी जपान ह्या देशांतल्या हवामानाक लागून थंयचीं रानां चडशीं नश्ट जावन गेल्यांत. चीनांतल्या नानशान, चिनलींग ह्या आनी अस्तंतेकडल्या दोंगरांच्या वाठारांनी थोडीं भोव रानां तिगून उरल्यांत. ह्या वाठारांत पाचव्याचार,रुंद पानांचे आनी सूचिपर्णी Coniferous अश्या तरेकवार रुखांची भरसण आसा. कोंडे, तेल आनी मेल ‍‌(रोंगण) दिवपी झाडां सगळेवटेन आसात. जपानांतल्या दक्षिण वाठारांनी सूचिपर्णी, घट रुखांचें लांकूड उण्या उपेगाचें आसा. ह्या रानांचे फांटे दक्षिणेवटेनच्या दोंगरी वाठारांनी पावल्यात.अरुंद पानांच्या झाडांचे रान उत्तरेवटेन उणें जायत वता. निमाणो, सामकोच उत्तर दिकेक टंड‌्रा वांठार आसा. हांगा अदींमदीं सामकेच उणे विलो रुख आनी हेर झोपां दिसतात. हांगा शेळोय बरोच वाडटा. कांय वाठारांनी गिमाच्या दिसांनी बरींच फुलां फुलतात, पूण वर्साचो चड काळ बर्फाक लागून जमीन घट जावन उरता.
 
=== मोनजात ===
हिमालयाचे दक्षिणेवटेनचे आनी उत्तरेवटेनचे अशे आशियांतल्या प्राण्यांचे दोन प्रकार करूं येतात. दक्षिण भारत, श्रीलंका, थायलंड, लाओस, कंबोडिया, विएतनाम आनी मलाया,इंडोनेशिया, हांगच्या रानांनी माकड बरेच सांपडटात. पूण आसाम, ब्रह्मदेश, आग्नेयेवटेनचो वाठार, ग्रेटरसुंदा ह्या जुंव्यांचेर गिबन, जाल्यार ओरांगउटान फकत सुमात्रा आनी बोर्निओ हांगाच दिश्टी पडटात. शिंव फकत काठेवाडच्या रानांत आसात.वाग हिमालयासावन सिमात्रा जावा आनी बालीमेरेन दिश्टी पडटात. बोर्निओ आनी श्रीलंकेत वाग नात.चित्तो आनी बिबटोवाग सुमात्रा सोडल्यार सगळेकडेन आसा. सिव्हेट आनी मुंगूस हे सारकी मोनजात सगळेकडेन भरपूर आसात. रॅटल भारतांतल्या दोंगरी वाठारांनी आसात, अस्तंतेक तो इझ्रएल दिश्टी पडटा. भारतांत कोले बरेच आसात. पट्यापट्यांचो तरस सुक्या वाठारांनी नदरेक पडटा. हीं दोन जनावरां उदेतेंवटेन दिसनात. गादोरेडो भारत आनी ब्रह्मदेश हांगच्या दोंगरी रानांनी आसा. मलबार सोडल्यार भारतांत सगळेकडेन मेरवां आनी हरणां सांपडटात. हिमालयाच्या दक्षिण वाठारांत नीलगाय आनी चार शिंगा आशिल्लें हरणआ सारके जनावर दिश्टी पडटा. काश्मिर, नेपाळ आनी सिक्कीम हांगा कस्तुरीमृग आसात. सांबरय ब-याच वाठारांनी आसा. रानदुकर सगळेकडेन जाल्यार एका शिंगाचो गेंडो फकत नेपाळ आनी आसाम हांगा आसा. दोन शिंगाचो गेंडो ब्रह्मदेशसावन सुमात्रा, बेर्निओ मेरेन आशा. तेनासरीम, मलाया आनी सुमात्रा हांगा तापीर मेळटा. हत्ती आसाम,ब्रह्मदेश, कर्नाटक, श्रीलंकां, सुमात्रा अश्या ब-याच वाठारांनी आसात. सुकण्याभितर मोर भारतांत सगळ्याक आVी जावा देशांत सांपडटात. पारवे, कीर, कावळे, चिमणी, तित्तर, कोगूळ, मैना,किरकिरो, हॉर्नबिल, गरूड, घोण, ससाणो, गिदां, मेस्त, तांबड ह्या सारके पक्षीय भारताच्या वाठारांनी मेळटात. भारत आनी सुलावेसी हांगा रोलर बरेच आसात. डाँगो,फ्लायकॅचर, बुलबुल,टेलरबर्ड, ऑरिओल, ब्रॉडबिल, हीं खाशेली सवणआं आशिया खंडात आसात. बरींचशीं सुकणीं एका जाग्यावेल्यान दुस-या जाग्यार पयस वचपी आसतात पूण हिमालयाच्या आडमळ्यांकलागून तीं उत्तरेवटेन वचूंक शकनात. उदेतेंकडल्या दक्षिण-उत्तर दोंगराच्या वाठारांतल्यान मात तीं वचूंक शकतात. प्लोव्हर्स, गल, हेरॉन, हांयसां, वकीं ही सुकणीं असल्या प्रकारची आसात. मानगीं उत्तर भारतांतल्या व्हडल्या न्हंयांनी आनी सुमात्रा, बोर्निओ हांगा आसात. उदकांतले आनी जमनीवेले कांसव हरेच आसात. चानयो, शेड्डे, सोरोप ‍‌(विखार आनी वीख विरयत), पारो, बेबकां हेसारकी मोनजात ह्या खंडांत सगळ्याक दिश्टी पडटा.
 
टंडा वाठारांत जमीन गोठून गेल्ल्याकारणान बिळांनी रावपी मोनजात दिश्टी पडना.रेनडिअर, आर्क्टिक सोशें, भालू हेसारकीं जनावरां हांगा आसात. पूण तीं फकत गिमाच्या दिसांनीच दिश्टी पडटात. लेमिंग मात शिंयाच्या दिसांनी लेगीतच आसता. विलोग्रावज आनी टर्मिगन सोडल्यार चडशीं सुकणीं शिंयाच्या दिसांनी दक्षिणेवटेन वतात. गिमांत किडे, सुकणआं हांची गर्दी जाता. ग्रे प्लोव्हर, सँडरलिंग, नॉट, सँडपायपर सारकीं सुकणीं जळारां खातात. ससाणे,स्कुआ सारकीं सुकणी लेमिंग खातात. तैंगा वाठारांतली मोनजात म्हळ्यार तपकिरी वास्वेंल, भालू, ग्लटन, ऑटर, आर्मिन, सेबल, लिंक्स, एल्क, रेनडिअर, सोंसो, चानी हेसारकीं आसा.तरांतरांचीं सुकणींय बरींच आसात. न्हंयो आनी तळ्यांनीं नुस्तें तरांतरांचें आसा. स्टेपच्या तणाच्या वाठारांत जबाआ, मार्माट, पार्यापेंगहेअर सारकीं बिळांनीं रावपी जनावरां बरीच आसात.तरांतरांचीं हरणां तणाच्या वाठारांनी रावतात. बस्टार्ड, केल, ग्रावज, हॉबी सारकीं सुकणीं पळोवंक मेळटात. व्हडल्या वाठारांतल्या शेळ्याचेर जियोवपी पाणपक्षी आनी तोळ बरेच दिसतात.कांय वेळार तोळांचे चोमे एकेकडल्यान दुसरेकडेन वचून वनस्पत आनी शेतांतली पिकावळ खावन काबार करतात. दोंगरी वाठारांनी रानमेंढरां, रानबोकडां आसतात. तिबेटच्या वाठारांत याक सारकें जनावर आसा. मांचूरिया आनी उदेंत चीनच्या वाठारांनी खाशेल्या जातीचीं हरणा आसात. हिमालयांतलो हिममनीस हें अजूनमेरेन एक कुवाडेंच आसा. चीनांतल्या न्हंयांनी नुस्तें ब-याच प्रमाणांत आसा. इझाएल, सिरिया, अरबस्तान हांगाची मोनजात बरीचशी आफ्रिकेंतल्या मोनजातीभशेन आसा.
 
=== इतिहास आनी राजकी परिस्थिती : ===
धर्म, संस्कृताय, भाशा, इतिहासीक परंपरा, अर्थीक आनी राजकी परिस्थिती ह्या गजालींच्या आदारान आशियाचे चार वांटे करूं येतात. अस्तंत आशिया, दक्षिण आशिया, आग्नेय आशिया आनी उदेंत आशिया.तुर्कस्थान, इझ्राएल, सिरिया, लेबनान, इराक, इराण, जॉर्डन साउदी अरेबिया, अफगाणिस्तान आनी इराणी आखातांतली राज्यां अस्तंत आशियांत आसात. ह्या वाठाराक मध्य उदेंत (Middle East) अशेंय म्हणटात. युरोप आनी आशिया खंडांक आनी भूंयमध्य आनी अरबी ह्या दोन दर्यांक ह्या वाठारान जोडल्यात. पुर्विल्ल्या काळासावन आशिया आनी युरोप हांच्यामदल्या वेपाराचो रस्तो हांगासावनच वतालो. भूंयमध्य आनी अरबी दर्याक जोडपी सुएझ कालवो ह्या वाठारांत आसा. (१८६९).
 
"https://gom.wikipedia.org/wiki/आशिया_खंड" चे कडल्यान परतून मेळयलें